Go-Just
Full results
Full results
This is text of the full results of the project.
This is text of the full results of the project.
The TOEV Pineios is the largest irrigation organization in terms of coverage in Larissa and one of the largest in Thessaly and Greece. Due to the vast geographical area it serves, it accommodates irrigators who rely on different techniques, as its network largely depends on surface water but also, to a smaller extent, on groundwater (approximately 50 boreholes). Overall, it manages an area of around 145,000 acres, which can reach up to 240,000 acres when supported by the Karla reservoir. The management of surface waters spans two Regional Units (the former prefectures) of Larissa and Magnesia, covering agricultural land that extends across more than 140 villages and towns in Larissa, Volos, Agia, and Velestino.Monitoring and safeguarding the open-channel network is of vital importance for protecting water quality, which is threatened both by industrial effluents and by free-rider practices from unauthorized irrigators who illegally exploit water resources through makeshift, non-permanent dams on the Pineios River. Yet, the most critical challenge facing the wider service area of the TOEV is the recurring summer water scarcity. Irrigation across the Pineios network is carried out through pipelines and pumping stations that channel water via cement canals into drainage/irrigation ditches or into twelve local water storage works. The pumping stations operate year-round, except in October and November, with the dual purpose of facilitating discharge during the winter months and ensuring water availability during the irrigation season (April 15 – September 15). The multiple pumping stations are essential for directing water flows, but toward the end of the irrigation season, and depending on rainfall in the preceding months, the available (released and running) water becomes insufficient. As a result, borrowing water from Lake Plastiras/Tavropos becomes necessary to ensure the smooth continuation of irrigation for all farmers. The dependence on the open-channel (surface water) system of the Pineios represents a distributive injustice for irrigators in the area, as the combination of evaporative losses during the hottest summer months and the occurrence of droughts exposes them to heightened vulnerability. In extended dry periods, neither the Gyrtoni weir nor the reserves of Lake Karla are sufficient to meet demand, leaving irrigators directly dependent on water transfers from the reserves of Lake Plastiras/Tavropos in Karditsa.
The inadequate conditions for balancing competitiveness due to differentiated irrigation practices represent a distributive injustice, as they affect not only the competitiveness of all irrigators of one TOEV compared to another, but also the members within the same TOEV, such as that of Pineios in Larissa. The horizontal pricing policy applied mitigates cost differentiation in irrigation across the open network among irrigators, since fees are equalized regardless of how many pumping operations from reservoirs are needed to deliver water to geographically dispersed users. However, this system does not provide any incentives for water savings within the network itself, as the fee is predetermined and detached from actual consumption. Furthermore, irrigators who depend on boreholes for their water supply are more vulnerable, as they must separately pay the cost of electricity required for pumping, in addition to the irrigation fee, an additional burden not faced by users of the open surface-water network.
The need for immediacy with producers was framed by the majority of stakeholders as a potential injustice in the event that TOEV administrations were removed under a possible centralised organisation of the new irrigation management body (ODYTH). The mediation role of the TOEV is a critical factor in smoothing relations among irrigators in cases of conflict over irrigation priority, water availability, and the distribution of limited water resources, as well as in coordinating the irrigation cycle. Immediacy in decision-making within the administration is of decisive importance for the smooth conduct of irrigation management during the summer period. This condition is particularly crucial for irrigated crops, as any malfunction of the irrigation system directly affects production, or in worse cases, the very survival of the crop. A delay in resolving a technical or other problem that obstructs irrigation is tantamount to crop destruction and the loss of expected income for the producer, something that generates significant pressure and requires rapid decision-making to address the issue.
The insufficient or limited funding of irrigation infrastructures by public authorities is perceived by TOEV representatives as a recognition injustice, since the expansion of the available means for completing irrigation directly affects both the planning and the operation of irrigation during the summer months. The transition to a closed irrigation network is acknowledged as the most important investment that could resolve most of the problems faced by TOEVs, and especially by the TOEV of Pineios, whose network largely relies on open channels. The transition to a closed system would save significant amounts of available irrigation water, as it would nearly eliminate transport losses due to seepage and evaporation, which occur mainly during the very hot summer months. In addition, it would allow for more effective control and monitoring of consumption, thereby reducing wasteful and careless use. Representatives of the TOEV of Pineios argue, however, that while a closed network may be a realistic solution for smaller operational areas, in large-scale applications, such as that of the Pineios TOEV, it is rather unlikely that the organization could support such a transition with its own resources or through bank loans (due to the requirement of high guarantees).Furthermore, the lack of implementation of major projects, such as the operation of the Mesochora and Sykia dams (and their associated works) to reinforce the Pineios from the Acheloos River, undermines long-term planning for securing the necessary reserves for irrigation. Similarly, the Gyftoni Dam, which falls under the jurisdiction of the competent Ministry, is not part of the TOEV’s irrigation planning, as it can only be used for three summer months, and in practice, it has operated only during the last two irrigation seasons (2022–2024).
The limited recognition of certain certifications by the market and by producers themselves highlights a core problem of technocratic design without a strategy for commercial integration. Although a range of certifications is based on high-level scientific analyses (relating to the bioactivity and quality of olive oil), they have not been accompanied by parallel efforts in promotion, visibility, and market linkage. Producers feel they have been given a “scientific certificate” that does not translate into economic benefit for the local community.
As a result, certification remains marginal in the market, without full exploitation of its potential, though it still offers some hope for the future.
Farmers perceive a deep asymmetry in the product evaluation process, feeling excluded from scientific dialogue and from co-shaping the tools and conclusions. Although they participate actively by providing data (olive samples, information on practices, environmental data), they receive no meaningful feedback or guidance on what the results mean in practical terms or on how to improve their product by making the necessary changes.
They are not told precisely what factors positively or negatively affected their product’s quality, nor do they have access to an evaluation framework that connects their cultivation decisions with the final outcome. Answers to their questions often fall short, as there is no concrete, evidence-based feedback on what worked and what did not. This creates uncertainty, frustration, and a sense of exclusion from knowledge, despite the fact that it is their own product.
The comment “We have the certification. And what do we do with it?” reflects the gap between scientific documentation and application: producers did not participate as knowledge holders in the shaping of the product, but functioned passively as data sources, without receiving actionable technical or commercial information in return. This represents their exclusion as equal interlocutors in the processes of knowledge creation, documentation, and commercial exploitation of the product, contributing to the widening gap between science and agricultural practice.
The insufficient inclusion of farmers in product evaluation stems from structural causes that make the process unequal and deficient. The approach of scientific teams remains academic-centered, relying on traditional knowledge roles and focusing on chemical analysis and documentation without actively integrating producers’ practical knowledge. The absence of feedback mechanisms means farmers provide data without receiving substantive responses or guidance on how to improve practices or use results. Moreover, evaluation and certification processes (such as AFQ) are developed without co-design, leaving producers outside the planning of a product that bears their name. Even before the planning stage, producers face a process of interpretation that turns their labour into a technical object, alienating them from it. The systematic undervaluing of agricultural experiential knowledge further deepens the divide between science and practice, turning producers from active contributors into passive informants.
Fragmentary information and the absence of systematic advisory support constitute a procedural injustice for farmers in Southwestern Magnesia. This is not merely a lack of technical assistance; it is a systemic failure of the institutional framework to ensure equal access to knowledge and agricultural guidance, regardless of farm size or location. For decades, information has been sporadic or commercially driven, and knowledge has been transmitted informally, by word of mouth—something that deepens producers’ sense of being left alone to manage complex issues (such as pest control, choice of active substances, and environmental compliance) without adequate scientific guidance.
The result is confusion, mistakes, income loss, and dependence on expensive private services, which substitute for what should be a public good. This is a procedural injustice because institutions do not ensure producers’ active and equal participation in the technical decision-making processes that directly affect them. This is not about farmers’ inability to adapt, but about the structural failure of public agricultural advisory policy, caused by a set of systemic factors: understaffing or complete absence of agronomists in the field—especially in remote areas—and the disconnect between scientific research and farming practice, since new knowledge does not reach producers in an organized way. The absence of an institutionalized local or regional advisory mechanism capable of tailoring guidance to the specificities of each area further compounds the problem.
The absence of an official, functional definition from the state regarding the status of traditional olive groves poses a serious obstacle for the local farming community. There is no clear and universally accepted interpretation of what constitutes a “traditional olive grove,” either as a landscape or as a cultivation system. While the uniqueness of groves with ancient trees, wild olive stock, irregular planting, and historical continuity is acknowledged, there is no official recognition or administrative guidance that would enable this uniqueness to be leveraged.
This creates confusion among producers and deprives them of access to subsidies, certifications (such as PDO/PGI), and development tools. The lack of a clear definition and institutional support undermines strategic efforts to promote olive-growing landscapes, hinders the creation of added value, and keeps the community in a state of insecurity and inability to assert its rights.
This is a structural procedural injustice, where the state fails not only to protect but also to recognize in a timely and substantive way the character of a living cultural and productive resource. The absence of a clear framework is due mainly to legislative fragmentation and administrative discontinuity, which create confusion as different bodies apply conflicting criteria without a unified definition. It is also due to the lack of scientific and cartographic documentation that would allow official designation of areas as traditional. Combined with the state’s lack of strategic vision for rural landscapes as developmental and cultural resources, this results in piecemeal policies and administrative inertia that foster insecurity and inaction, preventing communities from planning for their future.
Producer Groups were established under Law 4384/2016 to improve the competitiveness of agricultural products through collective production management and by strengthening producers’ bargaining power. Unlike cooperatives—which are more complex legal entities with their own statutes, boards of directors, cooperative shares, and obligations—Producer Groups focus primarily on joint marketing and distribution of products.
Although the state views collective organization as a key tool for supporting small producers and promotes it through the Strategic Plan of the CAP 2023–2027 in Greece (Intervention P3-77-1.1), farmers are skeptical about forming such structures. While they do not reject the idea of cooperation outright, they are forced to abandon it due to institutional, economic, and social barriers. According to producers, the legislation sets binding conditions (financial commitments, exclusive product supply, increased accounting costs) that are unrealistic for smallholders. Moreover, the eligibility criteria for support (number of members and a minimum marketed value of €100,000) are seen as prohibitive.
This pressure is compounded by the absence of institutional support mechanisms that could facilitate organization and viability. In addition, there is a lack of understanding among farmers about the role and potential of Producer Groups, which exacerbates mistrust and communication gaps. This difficulty is rooted in the historical trauma of failed cooperatives and the complete absence of guidance or substantive support from the state. Thus, the challenge of forming collective structures stems from a combination of structural obstacles, institutional shortcomings, and low levels of information.
Within local communities, there is widespread confusion and suspicion over who is truly an organic farmer. Producers speak of “organic in quotation marks,” indicating that the concept has lost its clear meaning. On one hand, there are producers who faithfully apply organic practices and believe in the process; on the other, there are certified producers who do not adhere to the principles of organic farming in practice, or do so only superficially. The latter category often enters programs solely to obtain subsidies and is enabled by limited oversight.
The injustice here is procedural, as genuine organic farmers are institutionally equated with those who fail to meet the necessary standards. This stems from the bureaucratic and subcontracted management of organic farming and the institutional framework’s inability to distinguish genuine practitioners—something that would require more frequent inspections of certified plots and products. Through certification and subsidy mechanisms (with state tolerance), “nominal” organic farmers are produced, creating both moral and financial burdens for those who truly follow the principles of organic agriculture. Thus, procedural injustice becomes an institutional problem of oversight.
Producers learn through scientific briefings that their product has distinctive qualitative attributes, such as high phenolic content. However, the absence of the necessary organizational and collective mechanisms renders this knowledge practically unusable. Theoretically, there is potential to enhance the product’s value, but the means to transition from knowledge to application are missing: there are no producer groups, no shared marketing structures, no standardization schemes, and no mechanisms to cover the costs of scientific support and promotion.
As a result, producers are trapped in a vicious cycle: for their product to gain added value, investment is required—yet such investment is impossible without access to appropriate markets. This deficit is not the result of individual inaction or lack of interest, but rather of organizational incapacity, whereby producers are excluded from participating in the processes that lead to quality upgrading and commercial exploitation of their product. The consequences are significantly distributive: knowledge remains unused, quality does not translate into economic value, and labour is not rewarded equitably.
Although the region’s olive oil is recognized as high quality, it lacks visibility, reputation, and commercial identity. The absence of institutional mechanisms for local identity, origin certification, and systematic branding results in the loss of both symbolic and commercial added value. The product is either sold in bulk and absorbed into other “strong” identities (e.g., Italian or other highly promoted Greek regions), or fails to compete due to the prohibitive costs of establishing an independent identity, costs that are comparatively higher than for already recognized areas (such as Kalamata or Crete).
This absence of organized institutional recognition deprives local producers of the right to benefit from the prestige of origin and quality, and constitutes a procedural injustice: the specificities and value of the local product are not protected institutionally, commercially, or culturally. Geographical origin, microclimate, cultivation practices, and historical continuity remain invisible, without effective mechanisms for standardization and certification that would secure the product’s distinct identity. The lack of bureaucratic infrastructure for recognizing local identity leaves the product “anonymous,” even when it is of exceptional quality. The community thus loses both the symbolic and economic capital that should accrue to it.
The causes of this injustice lie in the absence of collective mechanisms for standardization and marketing, in low levels of state support for developing local brands, and in the limited organizational cohesion among producers. At the time of the interviews in January 2024, the product had no geographical indication, though the PDO “Early Harvest Olive Oil of Pteleos (Agoureleo Pteleou)” is now under development, following coordinated efforts by the Region of Thessaly and the Municipality of Almyros.
Despite the recognized quality of the local olive oil, institutions and the state provide no substantive support for its standardization, promotion, or commercial positioning. Producers report that the state has not offered the necessary support, while they themselves are often unable even to participate in trade fairs or acquire basic technological tools for modernization—two key avenues that would enhance both visibility and cultivation. They also stress that the absence of state intervention in linking the product to the market deprives them of any opportunity to showcase it beyond the local level.
This situation concerns the unequal ability of producers to participate in the processes that determine the fate of their product. They lack access to support mechanisms (technical assistance, funding for standardization, promotional campaigns, export training), as well as to decision-making spaces or programs that would equip them to market their product as distinct. Although in theory they are allowed to participate, in practice they are excluded due to costs, lack of know-how, and the absence of state support. The processes of product promotion, certification, and export remain closed to small producers, leaving them dependent on intermediaries who capture the added value. The result is that the producer has no voice, no tools, and no equal standing in the agri-food chain.
This injustice stems from the long-standing inability of institutions to design support policies for small-scale, local production, from the lack of a decentralized branding strategy for Greek olive oil, and from institutional indifference to empowering producers themselves. Policies remain at the level of rhetoric or national narratives, without practical tools for small-scale producers in disadvantaged areas.
Producers possess deep experiential knowledge of cultivation, based on decades of practice, intergenerational transmission, and personal observation. As they themselves describe, they apply consistent practices over decades, have intimate understanding of the environment and conditions of each plot, and maintain an almost lived relationship with their profession.
Yet this knowledge is not recognized as valid or equal. It is neither recorded nor incorporated into planning, nor used as a basis for evidence in scientific or institutional interventions. Producers are treated as recipients of knowledge, not as co-creators of it, despite their ability to understand—and often to pinpoint—why samples performed poorly in tests.
This is a clear case of epistemic injustice: when knowledge, experiences, and perspectives are systematically undervalued, dismissed, or ignored due to prejudice or power imbalances. This injustice is rooted in a system that values only institutionalized, scientific knowledge while ignoring the contributions of lived experience, a bias embedded in institutional operations.
There are no institutional mechanisms for documenting and integrating local agricultural knowledge, nor communication channels that facilitate dialogue between science and practice. The cultural and social distance between scientific teams and rural communities reinforces this injustice, perpetuating the notion that experiential knowledge is “outdated” or “subjective.” As a result, producers are not only marginalized in terms of knowledge but also weakened in their role as equal partners in the production and utilization of their own products.
Differences among producers regarding the final product—whether to target table olives, high-quality extra virgin olive oil, or bulk lower-quality oil—constitute a procedural injustice when these priorities are shaped not by free choice but by unequal conditions of participation in the production system. Producers do not all have equal access to the resources, information, and institutional opportunities needed to form their strategies on equal terms.
While some can invest in quality and added value, others are compelled to focus on volume rather than quality, limited by infrastructure and financial capacity. Unequal access to critical infrastructure, such as modern olive mills essential for high-quality oil production, is a key factor. Many producers must work with outdated facilities that do not meet necessary standards, preventing them from supporting a premium product even if they wish to.
In addition, economic pressure and chronic lack of liquidity drive some producers to prioritize quantity for survival. The absence of collective planning and organized support leaves them to act alone, without access to shared strategies, technical guidance, or institutional tools that could help shape the direction of their production.
Across several regions of Greece, a common practice governs the delivery and processing of olives in mills: within a single facility or processing chain, organic produce is not given priority and is often incorporated into the conventional flow without distinct handling. As revealed in focus group discussions, this results in both practical and symbolic downgrading—the product is “in the middle,” without being recognised as something distinct.
This practice indicates that no special provision exists for processing organic olives, whether due to small quantities or to disregard for the need for separation. However, this non-separation can cause serious problems for organic producers: the allowable residue thresholds for organic olive oil are far lower than for conventional oil, so even minimal mixing can render the product unsellable in organic markets.
This constitutes a form of recognition injustice, since the belief and practical reality that organic produce is different—in terms of quality, philosophy, and handling requirements—is neither acknowledged nor respected. The product’s identity is muted or blurred. Moreover, the injustice has distributive consequences: without separate handling, the product risks losing its added value, and the producer may not be compensated proportionately, thus losing the premium they invested in creating.
The problem stems from the absence of institutional frameworks or technical infrastructure for distinct processing of organic olive oil, the lack of market demand for actively differentiated products, and the unwillingness of cooperatives or processing facilities to implement separation. Additionally, social devaluation or indifference towards organic production leaves producers powerless to demand fair treatment within the system.
Producers who choose organic farming—entailing greater effort, stricter requirements, and often lower yields—do not enjoy the social and economic recognition they deserve. They produce higher-quality and more environmentally friendly products, yet the market and compensation system do not meaningfully differentiate them, while their social profile remains marginalised or invisible.
The use of subsidies as a mere survival incentive suggests that the system pushes producers towards dependence on aid rather than towards a strategy that recognises the value of their work. The demand for recognition—not only in terms of price but also as symbolic appreciation of their efforts—remains unmet. This is not simply a matter of income; it is about institutional acceptance and social validation of the role that organic producers play.
The inability to utilise new technologies—such as drones, modern olive mills, and quality analyses—is particularly evident in the traditional olive groves of Southwestern Magnesia. While the technology exists and promises cost reductions and improved yields, access remains unequal. High initial investment costs and a lack of technical training act as barriers, leaving smaller and less organized producers outside the sphere of technological progress.
A striking example is the use of drones: producers acknowledge their usefulness for targeted spraying and monitoring of the olive fruit fly, yet purchase costs, the technical difficulty of operation, and the particularities of the terrain make this technology inaccessible for most. Similarly, oil analyses and certifications, which could highlight the qualitative superiority of the product, fail to translate into commercial advantage due to a lack of institutional support and effective marketing channels.
This inequality is not coincidental. It stems from four key factors: the high cost of investment, the lack of technical training, the absence of supportive institutions (such as producer groups and advisory services), and the mismatch between public programs and the real needs of small producers. The result is a clear form of distributive injustice: technological and commercial opportunities are concentrated among those who are already strong and organised, while small local farmers remain excluded and unable to benefit from innovation. Instead of reducing inequalities, technology widens the gap, establishing an uneven dynamic of development in the rural sector.
Producers face serious challenges in protecting their olive groves from key pests such as the olive fruit fly – dacus (Bactrocera oleae) and the olive moth (Prays oleae). The national olive fruit fly control programme, initiated in 1953, has in recent years become disorganised, with its implementation carried out in a perfunctory, mechanical manner, lacking scientific guidance or spatial differentiation. Sprays are sometimes applied in years with no production or without confirmed presence of the pest, by contractors subcontracted through the local Directorate of Rural Economy and Veterinary Services. Workers often cover only the roadside areas, without entering the fields.
Meanwhile, organic growers or those using mild pest control methods receive no meaningful support. They use their own traps, bear the costs themselves, and operate without technical assistance. At the same time, many of the most effective plant protection agents have been withdrawn from the market, while available alternatives (e.g., pyrethrins, calcium polysulfide) are questioned for their effectiveness.
The inability to provide effective pest protection disproportionately affects small-scale producers, organic farmers, and those in more remote areas, as they are forced either to spend money without tangible results or to remain exposed, taking on unavoidable risks. The state, while responsible for prevention, has created an implementation mechanism with limited effectiveness. This shifts the cost and responsibility for pest management onto the producer, creating an environment in which the weakest bear the greatest burden.
This injustice arises from the degradation of the public pest control system, the privatisation of implementation (via contractors with no technical accountability), the lack of technical expertise and pest population monitoring, and the withdrawal of effective control products without replacement. Agricultural policy does not adapt to field realities, makes no distinction between areas or production types, and leaves the most exposed producers to face the consequences of inadequate protection alone. In this context, where farmers are left vulnerable to the greatest threat to their annual income, some older producers recall with nostalgia the era of aerial spraying.
Agricultural subsidies are intended to support production viability and mitigate the effects of adverse conditions. In practice, however, the distribution system functions unfairly and unequally. Producers in high-cost areas (mountainous, rainfed, non-intensive cultivation) do not receive subsidies proportionate to their burdens. Instead, lowland areas with irrigated, intensive cultivation receive the same or even greater support, despite having more favourable conditions and significantly lower production costs.
At the same time, there are producers who declare cultivated land but do not actually work it, yet continue to receive subsidies. The lack of effective monitoring makes it difficult to assess actual activity, and bureaucratic rigidity leads to the allocation of resources to non-active or already advantaged producers, while active, small-scale, and vulnerable producers are excluded from meaningful support.
Subsidies are a primary mechanism for redistributing resources in the rural sector. When this redistribution fails to consider the real cost of production, the physical difficulty of cultivation, or spatial disadvantage, it becomes a mechanism for reproducing inequalities.
This situation constitutes an injustice stemming from the absence of spatially differentiated agricultural policy, bureaucratic indifference, and a lack of political will to direct support towards those genuinely producing under difficult conditions. Oversight mechanisms are inadequate, targeting is weak, and implementation occurs without socio-spatial criteria.
Following the extreme weather event “Daniel,” many producers faced the complete loss of access to their agricultural plots. Damage to essential rural infrastructure—roads, dirt tracks, and bridges—was so extensive that, in many cases, even pedestrian access became impossible. As a result, plots were cut off from the road network, making cultivation or harvesting indefinitely postponed and leading to the loss of the annual yield. This situation was not temporary: in many cases, restoration work did not proceed for weeks or even months, particularly in more remote locations.
The burden was not evenly distributed among the rural population: those with plots in more isolated or hard-to-reach areas were affected far more severely due to unequal spatial exposure, lacking both private means and state support to restore accessibility. Areas closer to settlements or with easier access recovered more quickly, while others remained cut off from their own production.
This injustice is linked to underinvestment in essential rural infrastructure, the absence of timely planning for natural disaster response, and unequal institutional reaction. By January 2024, when the focus groups were conducted, restoration mechanisms had still not completed repairs, despite repeated requests from those affected. As a result, producers perceive the (non-)response to the consequences of Storm Daniel as an act of injustice. In this case, vulnerability does not stem solely from nature: geographical conditions, combined with the absence of infrastructure and institutional responsiveness, transform a natural disaster into a structural injustice for the most remote producers.
Rural communities are increasingly experiencing climate change impacts that fully disrupt the olive cycle and affect both the quantity and quality of production. Some of the main issues include rising average temperatures, reduced rainfall, and more frequent extreme weather events, which stress olive trees and negatively affect their physiology and productivity. Additionally, higher winter temperatures can disrupt the necessary chilling hours required for normal flowering, leading to poor fruit set and thus lower yields.
These conditions are not unfamiliar to farmers in Southwestern Magnesia: they report off-season flowering (e.g., in October instead of March) and unusually high temperatures even in traditionally cold months. Extreme events such as hail not only cause immediate damage but also harm shoots that determine the following year’s crop. Fruitlessness is now recurring regularly, with entire years lost to production. In traditional groves dominated by old trees, these impacts are particularly severe.
The disruptions to seasonal cycles and the damage from individual events affect cultivation both immediately and over the long term, threatening farmers’ economic survival. Crucially, this vulnerability is not evenly distributed: traditional groves, due to their location, the age of the trees, and the absence of irrigation or technical interventions, are disproportionately affected.
Within the local community, some producers have less capacity to recover: they rely on long-established cultivation practices, have no crop diversification due to monoculture, and are entirely dependent on the year’s yield for survival. In contrast, more modernised producers or those in more favourable locations (with irrigation, access to technical support, or additional crops) can absorb some of the risk. Similarly, younger producers with better access to information and higher education levels are better positioned than older farmers or those lacking the knowledge to adopt alternative practices. Losses, therefore, are not just a natural phenomenon but become an unequal socio-economic burden.
This injustice stems from the combination of climate disruption with the absence of support or compensation mechanisms. There is no timely forecasting, indemnity scheme, or technical guidance for adapting to new conditions—nor any study based on predictive scenarios. The lack of policy to protect traditional farmers from the climate crisis, coupled with limited access to technological tools and information, leaves these communities exposed and without adaptive capacity. This creates a new divide between “resilient” and “vulnerable” producers, with the latter paying the cost of climate transition without assistance or compensation.
Despite the high quality of olive oil produced in Southwestern Magnesia, the vast majority is sold in bulk, without packaging or commercial identity. It is widely known among local producers that large volumes are sold either through intermediaries or directly by producers, mainly to Italian and Spanish traders, who blend them with other oils. During transport, the oil is shipped in tankers, unbottled, and sold as anonymous raw material, which buyers then market under their own brands abroad. In many cases, Greek oil is mixed with oils from other countries, such as North African ones, and sold as a “European” product.
This means that producers bear the full cost of producing, caring for, and harvesting a high-quality product but receive no compensation for its added value. The benefit from quality, organoleptic characteristics, and local identity does not return to the local community. Instead, it is transferred to intermediaries and final exporters, who capitalise on it through bottling, branding, and marketing networks abroad.
The inequality lies in the fact that one link in the chain (the producer) shoulders the entire production burden, while another (the trader/reseller) captures most of the economic benefit. This is not an individual failure but a systemic mechanism that diverts wealth from the local community to more powerful commercial actors. The absence of local bottling facilities, the lack of a coherent national export strategy, the absence of policy support for collective marketing initiatives, and the dominance of intermediaries make bulk export the only option for most producers. Commercial weakness is accompanied by a lack of recognition: even when the oil is excellent, it carries no name, certification, or access to markets where its quality could be valued. The added value thus consistently migrates out of the area, reproducing a chronic and structural distributive injustice.
In large parts of the region, farmers lack access to water—even for basic needs. In Amaliapoli, drinking water itself is scarce; in Achilleio, residents have no drinking water; and in Sourpi, water quality issues persist. There are no irrigation works, and boreholes yield little or nothing, often with salinity levels that render them unsuitable for irrigation. Producers cannot irrigate even occasionally and must rely on rainfall, which is increasingly unreliable. Meanwhile, other areas—such as the Almyros plain or Larissa—have access to organised irrigation networks, allowing for extensive watering, which in turn increases productivity. Water, as a critical productive resource, is thus unequally distributed.
Irrigated crops enjoy multiple advantages: more stable and increased productivity, potential for intensification, better fruit quality, and significantly reduced risk of production loss during drought or extreme heat. In contrast, rainfed crops are fully dependent on weather conditions and exposed to every instability without any compensatory mechanism. The result is an unequal geographical distribution of income and opportunities, especially since the traditional Amfissis (Konservolia) variety performs better in the irrigated areas of Almyros, creating direct economic competition between the two production zones.
This injustice stems from the absence of basic infrastructure: irrigation canals, high-quality boreholes, and collective water management systems. Many producers were not even aware of the existence or role of Local Land Reclamation Organisations (TOEV). Traditional rural populations have not benefited from development policies that elsewhere implemented irrigation systems and technologically upgraded agriculture. Despite the need and willingness for improvement, the state has not supported the necessary infrastructure, leaving certain areas excluded from productive development due to unequal access to a fundamental natural resource.
Research findings reveal a systematic inability among producers to gather the necessary capital to store, process, or market their produce on their own terms and sell it later—whether privately or collectively. In both olive oil and table olives, storage has been a core part of production for decades: after milling, olive oil can be stored in tanks under appropriate conditions, while table olives are placed in tanks (large plastic storage barrels). Preservation in tanks relies on natural or controlled fermentations in brine, which deactivate pathogenic microorganisms, reduce bitterness, and extend the product’s commercial shelf life. This allows for sales months after the harvest period, when prices traditionally rise.
However, the rising costs of cultivation and farm management make producers economically vulnerable, even when production is of high quality. On one hand, equipment such as storage tanks is extremely expensive; on the other, producers are often forced to sell their oil immediately to pay labour costs, leaving them with no bargaining power. This means they cannot manage their product as a valuable asset with commercial prestige and longevity—both due to the high current costs of cultivation and harvest, the lack of capital for investment in equipment, and their dependence on local sales channels stemming from insufficient collective management structures.
Therefore, the inability to store and manage produce is a clear expression of distributive injustice in the primary sector. It is not merely a technical or economic problem, but a structural phenomenon of unequal access to resources, opportunities, and strategic choice.
The reduction in the available agricultural workforce has led to heightened competition among producers. Seasonal demand for workers, especially during harvest, cannot be adequately met by the existing labour pool. Demand exceeds supply, and workers, now in a stronger bargaining position, choose where to work based on higher pay or less demanding conditions. This results in constant movement from one farm to another, with workers “leaving” one producer for another who offers more money or less time pressure.
Producers with supplementary income streams—such as part-time farmers, retirees, public sector employees, or owners of rental accommodation—are in a privileged position, as they have the financial liquidity to secure the desired workforce by offering higher wages.
This particular injustice stems from the overall deregulation of the rural labour market and the absence of any institutional framework for managing labour supply and demand. The migration of many workers to other countries or sectors, the avoidance of precarious and uninsured agricultural work, and the absence of policies to strengthen agricultural labour have created these conditions. In this environment, producers are forced to compete without rules, following the logic of “whoever pays more wins.”
The privileged position of those with supplementary incomes allows them to offer higher wages or more flexible terms, securing the available workforce first. Professional farmers, with fixed costs, limited incomes, and greater dependence on their production, cannot compete under these terms. The result is the de facto transfer of the scarce resource of labour to those who are more financially flexible, at the expense of the most vulnerable full-time agricultural professionals.
Thus, a tripartite structure of local producers emerges: professional farmers, part-time farmers with another main job (or income), and owners of family or inherited land. These three groups compete for the available workforce, intensifying inequalities.
Agricultural production in Southwestern Magnesia relies heavily on manual labour. Producers depend on external workers to meet core cultivation needs: harvesting, spraying, pruning, and transportation. A large proportion of agricultural labourers are foreign nationals (estimated at up to 90%), mostly from Balkan countries such as Albania, Bulgaria, and Romania. However, the availability of these workers has dramatically declined over the last decade. Workers who were once steadily available and affordable are now either entirely absent or have moved to other sectors or abroad.
Local producers now face intense competition for a limited workforce, which demands increasingly higher wages. The problem is not only financial but also temporal and operational. Not all producers can plan their production processes consistently because of the uncertainty of securing workers, and the longer the fruit remains on the trees, the more vulnerable it becomes to weather damage or disease. Often, producers must carry out the work themselves, leading to exhaustion—especially for older farmers or small family holdings with no alternative support—or they must pay high amounts, resulting in financial losses.
Dependence on labour creates uncertainty and an unequal distribution of both costs and effort. Producers without access to a stable, available, and affordable workforce are forced either to pay more or to overexert themselves physically to maintain production. This cost is neither reflected in the product’s price nor recognized by the market. In contrast, areas with easier access to workers or less need for external labour are at an advantage.
The causes include the general shortage of agricultural labour, the migration of workers to other countries or urban centres, the absence of state measures to support agricultural labour (e.g., subsidized wages or organized access to workers through bilateral agreements), and the ageing of the local population. The burden falls disproportionately on smallholders who have no alternative.
In the traditional olive groves of Southwestern Magnesia, cultivation takes place on land with rugged relief, rocky surfaces, narrow passages, and steep slopes reaching or exceeding 30%. This particular morphology makes the use of modern agricultural machinery almost impossible, leaving farmers without the option to modernise their cultivation practices. They are thus forced to rely almost entirely on manual labour: spraying, pruning, harvesting, and transportation are carried out by hand or with minimal support from basic tools. In some cases, even access to the groves requires walking or using 4×4 vehicles. The result is a high annual operating cost borne entirely by the farmer, with uncertain returns on investment.
These producers bear a disproportionate cost for the same or even lower output compared to producers in lowland areas (such as the neighbouring plain of Almyros), where full mechanisation, irrigation, and lower-cost intensive cultivation are possible. As a result, farmers in mountainous areas face an unequal distribution of costs without compensation through added value or state support. At the same time, they may own capital—land, plant stock, or production capacity—but cannot fully utilise it, thus experiencing a double injustice.
This injustice arises from a combination of geomorphological constraints, lack of infrastructure (roads, irrigation works), absence of technologically adapted solutions for sloped terrains, and, most importantly, a lack of policies that take spatial particularities into account in agricultural production. This is not an individual inability, but a structural condition of unequal burden.
The gradual loss of color in apples grown in lower zones is already a clear sign of the unequal adaptive capacity of different areas in the face of new climatic conditions. Producers experience first-hand that the same crop, within the same geographical unit, is subjected to uneven environmental pressures depending on altitude. This is not only an economic downgrade for those in lower zones but also a deeper form of injustice: the gradual inability to maintain production quality remains invisible within policy or social recognition of the problem. In this way, climate change does not only impact production volume, but also introduces new, informal inequalities, leading to a condition of recognition injustice.
The combination of spatial saturation and institutional restrictions defined by the PDO framework can generate a set of distributive injustices. According to producers and interviewees, the total available land for apple cultivation has been completely exhausted, with no room for further planting. The cooperative cannot expand either into other areas or through more intensive cultivation methods, as yield per stremma has already reached the maximum achievable level, despite producers’ efforts to boost productivity through means such as optimising irrigation. Even in cases where there are adjacent plots with an agricultural past, their current classification as forest land acts as a deterrent to any agricultural use, depriving producers of the possibility of horizontal expansion. Tree replacement is mainly limited to diseased plant stock and the gradual transition to trees with dwarf rootstocks, reflecting a trend towards technological adaptation within the existing limits.
At the same time, the geographical and qualitative stability imposed by the PDO, with its restricted production zone (Zagora, Pouri, Makryrachi) and strict climatic and soil criteria, acts as a mechanism that confines cultivation within predetermined boundaries. Although there is a desire to increase production, there is also recognition of the pressing need to adapt to new and changing climatic, agricultural and commercial conditions. Overall, there is broad acceptance of maintaining the limitations set by the PDO specifications. These boundaries are neither contested nor expected to be expanded, indicating that the priority is to safeguard the product’s quality stability.
Producers clearly highlight the gap between the actual requirements of organic cultivation and the public image of such products—particularly among consumers. Many mistakenly perceive organic products as “unsprayed,” overlooking the fact that they require strict adherence to protocols, intensive care, and the use of approved natural formulations. In many cases, interventions are more frequent than in conventional agriculture. This misconception devalues the labour and technical expertise of organic farmers. Consumers reject products for aesthetic reasons, such as a blemish or imperfection on an apple, without understanding the meaning of purity in organic farming. This creates a recognition injustice: the work, knowledge, and effort of producers are not acknowledged as valid or valuable within the consumer system. Recent studies confirm the limited interest of Greek consumers in organic products.
Although the availability of organic products has grown (estimated at around 5,000 product codes), consumption has shown only a modest increase—from 2% in 2002 to 6–10%—and Greece remains among the last in Europe in per capita consumption of organic products (ECA, 2024). High prices are one of the main deterrents, as a related survey found that only 29% of respondents said they would not mind paying a higher price for organic food (Focus Bari, 2024). This is further supported by the fact that Greek consumers place less importance on the certification process of food compared to consumers in other European countries (Eurobarometer, 2022).
Consumer resistance is not merely a matter of insufficient information—it signals a structural absence of meaningful communication channels between production and consumption. Neither the state, nor institutions, nor the market have invested in mediating this relationship, leaving producers exposed to consumers who demand “clean” products without understanding what that entails in practice. The lack of comprehension regarding the costs, practices, and specificities of organic cultivation leads to a recognition injustice, as the experience, effort, and expertise of organic farmers are overlooked. In this way, not only is the work of producers undermined, but so too is the broader potential of organic farming as a sustainable choice.
The large-sized Starking apple is deeply intertwined with the agricultural life of Zagora. However, other sizes exist that deviate from the brand-like image of this symbolic variety. The growing share of small apples in Zagora is directly linked to changing climatic and environmental conditions—drought, water scarcity, poorer soils. Although the small apple marketed by the cooperative is of the same quality as the large one, it is commercially undervalued, with differentiation based solely on size rather than quality or production process, which remains identical across all stages: hand-picking, sorting, packaging, certification. Nevertheless, the small apple is sold at a significantly lower price, reflecting not its true value but a consumer bias that equates larger size with superior quality.
Producers recognise the need for new commercial networks and marketing strategies, as production realities evolve. The small apple could, in fact, become an advantage: it generates less waste, is more convenient for consumption, and caters to different consumer patterns—as indicated by demand in certain foreign markets. However, this new reality demands adapted practices and strategic adjustments to meet changing conditions.
The destruction of critical infrastructure in Zagora by Storm Daniel exposed severe inequalities in access to essential goods and services. Producers reported the complete loss of irrigation networks—pump stations, water tanks, hoses—built through significant investments and expectations. Following the flood, not only was there no substantial restoration, but the interventions carried out were makeshift and temporary, without state support, at least up to the time of the interviews in April 2024. This has left producers facing enormous operational costs and the risk of production loss, without equal protection or assistance.
Significant damage was also recorded in the road network, including the collapse of bridges, interrupted access to villages, and severe roadway destruction. Product distribution was directly affected: trucks were unable to reach loading points normally, forcing transport to take place in a fragmented and precarious manner. Loading and delivery procedures slowed considerably, as they required detours through improvised or inadequately repaired routes, which increased both distribution costs and times, further burdening an already strained productive activity.
Limited access to water in Zagora constitutes a field of pronounced distributive injustices, as equal irrigation opportunities are not guaranteed for all producers. Despite the importance of water for apple cultivation—given that apples have high water requirements—irrigation infrastructure is not evenly developed across all villages in the area. According to producers, functional networks exist only in Zagora itself, while in other villages projects are rudimentary. This uneven distribution means that farmers in certain areas start from a disadvantaged position, without adequate or reliable water supply, directly affecting their productive capacity and income. Some producers tap springs for irrigation, while others have no access at all, with severe consequences for tree productivity. It is widely acknowledged that a better irrigation system would significantly improve production, yet the limited infrastructure and the seasonal use of natural streams by some producers yield only modest results.
The destruction of key irrigation infrastructure during Storm Daniel dramatically worsened the situation. Producers describe how costly and labor-intensive projects were completely destroyed, with no meaningful restoration or official updates from the state. Those without private alternatives—such as water tanks—are now left without water and, consequently, without production. Moreover, while drawing water from aquifers is not institutionally prohibited, it is extremely difficult in practice, as the development of new boreholes is subject to strict restrictions and requires special licensing. The dependence of production on rainfall underscores the vulnerability of the local agricultural model, with small-scale producers—who have limited resources and no margin for loss—bearing a disproportionate impact. A coordinated water resource management plan, adapted to the area’s geographical complexity, has not been translated into viable technical solutions with state support. In addition, after natural disasters, infrastructure restoration appears to proceed with significant delays.
The transition to organic farming, as promoted institutionally, creates significant distributive injustices, particularly in mountainous and hard-to-reach areas such as Zagora, Pelion. While in theory it represents a sustainable and desirable production model, in practice it fails to account for the unequal starting points of producers. The demands of organic cultivation—increased spraying, meticulous management, manual grass cutting, strict protocol adherence—are especially difficult to implement in terraced plots and scattered or sloped farmland where mechanisation, including tractor use, is impossible. As a result, small-scale producers bear a disproportionate burden, as all tasks must be carried out manually, with higher costs in both time and labour.
In addition, legal requirements for product segregation, specialised storage, laboratory analyses, and organic certification impose substantial financial costs on producers, without meaningful subsidies or support. Moreover, producers note that converting one plot to organic requires the conversion of all similar plots to the same system. On the market side, the premium on organic products is inconsistent, and prices remain only marginally higher than those for conventional produce. Although gradual efforts are being made to establish organic apples in the marketplace, they have yet to secure a significant share. This means that access to the benefits of organic farming—better prices, entry into niche markets, positive environmental impact—is not equal for all. Those with capital, more favourable land, or better access to information and infrastructure have higher chances of success.
In this way, existing inequalities in the agricultural field are reinforced. The causes of this unequal distribution of opportunities are found at multiple levels—from the historic absence of support for small-scale and mountainous producers to the lack of technical assistance and the complexity of the institutional framework. Although the Cooperative set up a certified packing facility for handling organic apples as early as 2009 and launched its own organic apple label in 2017, organic apple production remains very low (around 2.5%), with ambitions for future growth.
Labour shortages in Zagora expose a series of distributive injustices that primarily affect small-scale and less resilient producers in semi-mountainous areas. The region relies almost entirely on manual labour for cultivation, harvesting, and tree maintenance due to its steep terrain and the impossibility of mechanisation, with the greatest labour demand occurring during the harvest period from August to February. During this time, the cooperative’s workforce expands by around 120 seasonal workers. This means that the availability and cost of labour are critical factors for the viability of local agriculture.
Traditionally, daily wages in Zagora have been higher than in other producing regions, further increasing production costs. In the past, most labour needs were met by foreign workers (mainly Albanians), who gradually integrated, acquired specialised skills, and became cooperative members. Today, however, labour supply has declined, creating a continuity crisis and a loss of expertise, with no effective replacement mechanism in place. The children of migrant workers who joined the local economy do not continue agricultural work, while policies to bring in workers from third countries overlook the need for specialised skills such as pruning, spraying, and harvesting. This current crisis is rooted in the lack of a long-term state strategy for managing agricultural labour, the absence of retraining or integration mechanisms for new workers, and the inability of existing policies to meet the specialised skill requirements of Zagora’s mountainous agricultural model.
The commercial success of a single variety (the Starking apple) led local production to focus overwhelmingly on the cultivation of the red apple. As producers themselves note, although apple cultivation has a centuries-long history in Pelion, it acquired “near-monoculture” characteristics only in recent decades. The mass adoption of Starking was driven not by agronomic resilience but by marketability and consumer demand: its colour, taste, appearance, and storability made it attractive to buyers and built strong value chains. The dominance of this variety curtailed the equivalent development of other local apple varieties—such as Firiki, Golden, or Fuji—as well as other crops, such as kiwifruit.
While Starking became a symbol of Zagora’s success—with about 95% of its apples carrying PDO status—it also heightens vulnerability to climate change-related phenomena. A telling example is Storm Daniel in September 2023, which struck during the harvest season, causing a loss of 10% of plant capital. For a smallholding-based region like Zagora, this scale of loss is particularly severe, as small-scale producers lack the financial capacity to absorb such shocks. For them, losing 10% can mean forfeiting an entire year’s income or even being unable to meet basic obligations. Although the Municipality of Zagora acted swiftly to collect the harvest and salvage part of the yield, no plan for compensation has yet been announced. In this way, a natural event is transformed into a distributive injustice that amplifies the already unequal position of the most vulnerable actors in the production system. The roots of the injustice lie not only in the scale of the damage but also in the absence of preventive risk management mechanisms, such as local emergency plans or provisions for insurance coverage. Beyond the risk of extreme weather events, the emergence of new diseases due to climate change and shifting market demand under competitive pressure further increase the sensitivity of agricultural systems—and of the communities that depend directly on local production.
The case of Zagora reveals pronounced distributive injustices linked to small and highly fragmented landholdings. The activities of the cooperative’s members cover approximately 12,000 stremmata, with producers noting stark differences in the size of holdings, and output per producer ranging from as little as five tonnes to well over one hundred tonnes. Although the average is around 15 stremmata per producer, the dispersion is significant, with serious implications for equal access to resources, benefits, and resilience. Small holdings limit the ability to invest, diversify crops, or participate in schemes such as organic farming or certified integrated management. Small-scale producers, who lack the capacity for mechanisation or economies of scale, bear a disproportionate burden from both natural disasters and the stringent requirements attached to new agricultural standards. As one producer put it, “with a small holding you don’t have much room to lose,” underlining how much more vulnerable smaller farmers are compared to their larger and more powerful counterparts. The historical distribution of land, the absence of a land restructuring policy, and increasing competition from more extensive and mechanised farming models (e.g. Imathia, Kastoria) entrench this unequal situation and exacerbate the uneven access of individual producers to markets. These entrenched characteristics are partially mitigated through the functioning of the agricultural cooperative.
A key issue raised by representatives concerns the equal treatment of TOEVs by the State, namely inclusion. Inclusion refers to the recognition of local needs and the participation of smaller-scale and less powerful TOEVs in critical decisions that affect the future of a community’s irrigators. There is a prevailing perception that larger TOEVs in terms of geographic coverage, as well as those located geographically closer to the centers of political power, receive preferential treatment, both in resolving their problems and in being prioritized in decision-making processes. A telling example of this injustice is that, although the TOEV of Lake Karla exists institutionally and functionally, in practice it has no authority or participation in decision-making regarding the lake’s management, despite its close geographic proximity to it.
The need for direct engagement with producers was interpreted by the majority of stakeholders as a potential injustice in the event that the administration is distanced from the Local Land Reclamation Organizations (TOEV) through a possible centralization of the new irrigation management body (O.D.Y.TH.). The mediation role of TOEV is a critical factor in smoothing relations among irrigators in cases of conflicts over irrigation priority, availability, and distribution of water resources, as well as in organizing the irrigation cycle. Within this context, it was also argued that the application of technologies (e.g., water meters) does not inherently guarantee the smooth operation of irrigation allocation, since such technical solutions are vulnerable to sabotage unless a culture of trust and “good practice” among irrigators is first established.
The inability of the state to regulate electricity prices, combined with the lack of prioritization of TOEBs for funding energy projects that would contribute to their energy autonomy (through net metering or other forms of interconnected or battery-based autonomous systems), is recognized as a critical injustice that increases the fixed operating costs of crops dependent on groundwater irrigation. This injustice has a twofold impact. On one hand, it represents an additional burden for producers who rely on boreholes, raising their cultivation costs compared to other irrigators using closed networks, surface water, or even flood irrigation. On the other hand, the higher irrigation costs lead some producers to be unable to meet their contractual obligations and cover their irrigation fees to the organizations. This debt is then carried as a “loss” by the TOEVs, deteriorating their financial stability and affecting the social relations between the board members and these producers within their local communities.
Access to funding and opportunities for investment in irrigation networks constitutes a distributive injustice that particularly affects smaller Local Land Reclamation Organizations (TOEVs). Investments in network maintenance and modernization are crucial for ensuring infrastructure stability and achieving water savings. One of the most important ongoing transitions is the shift to closed irrigation networks, which maximize water conservation in the distribution system, coupled with changes in on-farm practices such as drip irrigation. However, the financial aspect—the high cost of implementing this transition remains a significant obstacle. Two structural characteristics of geographically small TOEVs exacerbate this problem: the limited size of their service area (and thus the small number of farmers served) and their restricted capacity for economic growth, which is directly tied to their financial resilience. A small geographical jurisdiction translates into a limited base of fee-paying irrigators, resulting in smaller reserve funds collected through irrigation fees. Consequently, these organizations often struggle to cover fixed operating costs, including staffing permanent positions to address technical and administrative needs. In many cases, such needs are only partially met by members of the board or, when financially feasible, by hiring external collaborators. Securing access to funding frameworks requires the preparation of technical studies and meeting numerous bureaucratic requirements, tasks that often exceed the administrative and technical capacity of these smaller TOEVs. This capacity gap results in their exclusion from financing opportunities, further deepening existing inequalities. In the aftermath of recent disasters, the primary concern of these organizations’ boards has been the restoration of their damaged networks, leaving even fewer resources and capacities available for pursuing modernization and sustainable infrastructure upgrades.
The inadequate conditions for leveling competition in production costs, arising from different irrigation practices, constitute a distributive injustice as they are directly linked to available infrastructure, the geographic location of irrigators, and the geological composition of soils. The method of irrigation is closely tied to either increasing or reducing production costs. The largest single cost in production is the electricity required to operate a borehole. Irrigators in the area acknowledge that those with access to the Lake Karla network hold a privileged position compared to those relying on boreholes to irrigate their crops. The use of pumps in such cases significantly increases production costs, thereby reducing farmers’ net income. In some instances, the operation and maintenance of a borehole is deemed an unprofitable irrigation practice, particularly when it suffers frequent operational problems and when rising electricity prices further burden costs. This situation leads many farmers to abandon irrigated crops, either entirely or in large part, when the combined expenses of repair and pumping (depending on irrigation depth) surpass production costs or leave only minimal profit margins. Following flood-related damages, the repair and maintenance of destroyed boreholes has emerged as yet another major challenge for producers in Thessaly.
The lack or insufficiency of water availability, especially during the summer months due to local specificities [depleted aquifers, drought], constitutes a distributive injustice in the sense that it concerns the equitable distribution of resources and access to them. In the case of Magnesia Prefecture and the Local Land Reclamation Organization (TOEV) “Lake Karla,” which serves irrigators from Velestino – Stefanovikeio – Rizomylos, access to the Karla irrigation network is of pivotal importance for the economic viability of local farmers. The re-establishment of Lake Karla in Thessaly, aiming at the broader development of the area, began with national funding and co-financing from the 3rd Community Support Framework (CSF) and the Operational Programme “Environment,” continuing with resources from the NSRF 2007–2013 and the Regional Operational Programme of Thessaly.
Lack of access to infrastructure such as the Karla network leads to reliance on the area’s groundwater resources, i.e., the use of boreholes for irrigated crop production. Borehole use not only increases pressure on the aquifer resulting in the gradual deepening of the water table, but also makes irrigators more vulnerable compared to others who use alternative irrigation sources such as direct supply from the (planned extension of the) Karla network. Moreover, access to the Karla network directly influenced crop variety choices associated with higher farm income (e.g., cotton, maize, alfalfa). As local irrigators report, in years when they had to rely solely on boreholes rather than the Karla network, they often reduced the area of irrigated crops they sowed out of “fear” that their pumps might fail or that there would not be enough water to secure a productive harvest, leading them to partially sow cereals (rainfed crops). At the same time, the pilot use of the Karla network significantly contributed to the replenishment of the local aquifer for as long as it was in operation.
Promyri farmers highlight the lack of equal and independent access to agronomic knowledge as a critical problem affecting both production and their adaptability. The absence of local public agronomists, who could provide scientifically sound advice, has forced producers to depend on private agronomists who also act as commercial agents. This conflict of interest distorts the advisory role, turning technical expertise into a product for sale rather than a tool for farmer empowerment.
Small-scale producers, who often cannot afford private consultancy, lag behind in adopting improvement techniques, new pest management methods, or opportunities to increase productivity. Criticism of the Region and OPEKEPE reflects the state’s failure to provide institutional and tailored support through the permanent presence of agricultural specialists in every municipality or cultivation zone.
This asymmetrical access to knowledge and the lack of state interest in locally organised agronomic services amount to procedural injustice: small producers are excluded from information and decision-making, leaving them dependent, less competitive, and more vulnerable to the challenges of farming.
The withdrawal of Promyri’s olive producers from the state olive fruit fly (dacus) control programme is a clear example of procedural injustice and institutional failure. Farmers report that the program was designed and implemented without their participation or consultation, relying on a generic plan that ignored the area’s specificities—such as the lack of access to many olive groves due to the inadequate rural road network.
The control applications—implemented by the Directorate of Agricultural Economy of the Regional Unit, under the supervision of the General Directorate of Financial Services of the Ministry of Rural Development and Food—were haphazard, limited, and ineffective. State intervention amounted to collecting farmers’ contributions without delivering substantive results, as crews were understaffed, equipment was inadequate, and spraying was restricted to easily accessible plots.
The lack of personnel, low technical capacity, and absence of performance evaluation rendered the program costly and useless for most growers, who were ultimately forced to protect their crops themselves. The decision to withdraw from the program was therefore not a choice but a reaction to a failed system. The complete erosion of the state mechanism left producers more vulnerable to the olive fruit fly, especially those without the means to carry out bait sprays themselves.
Despite their ecological sensitivity—farmers are not opposed to the limited use of mild pesticides—the absence of an organised, effective state strategy, and the perfunctory rather than substantive implementation of prescribed procedures by local crews, has left them unprotected. Thus, producers’ inability to influence these processes and their withdrawal from a defective system are emblematic examples of institutional inertia that imposes both economic and social burdens on rural communities.
ELGA (Hellenic Agricultural Insurance Organization), the state agricultural insurance organisation, fails to meet the expectations of insured farmers regarding compensation for weather-related damage. The compulsory payment of contributions is seen as meaningless, as farmers do not receive tangible returns. Compensation amounts are determined within the framework of state aid programs, but the processes of assessment, recording, and payment are slow, insufficient, and in many cases non-existent. Producers question the system’s reliability, as despite submitting damage reports and related claims, the final outcome for most is either zero or negligible.
Interviewees referred specifically to two recent cases: fruitlessness (acorn drop) and Storm Daniel. Fruitlessness, which wipes out farm income—particularly in monoculture areas—is directly linked to climate change impacts and rising temperatures. However, it is inadequately covered by ELGA’s insurance framework despite the severity of the losses. Similarly, Storm Daniel, which caused extensive damage to crops and plant capital, did not lead to corresponding compensation, and in cases where payments were approved, the amounts were derisory and significantly delayed.
The problem goes beyond administrative inefficiency. It reflects the institutional inadequacy of ELGA’s insurance model, which has not been updated to address the new climatic conditions and the risks arising from the increasing frequency and intensity of extreme weather events. As a result, the farmer’s relationship with the insurance body becomes one of unilateral burden, where contributions are compulsory but the protection for which they are supposedly insured is not delivered.
The “New Farmers” program is widely welcomed as a measure supporting young individuals entering the primary sector. However, in certain cases, instead of reinforcing genuine and active producers, it ends up erecting bureaucratic barriers. Specifically, the current provisions do not include individuals already employed in agriculture who are (or were) insured at OGA (Agricultural Insurance Organization). In contrast, it subsidizes individuals with no substantive connection to farming, provided they meet certain administrative or insurance criteria. As a result, the subsidy fails to reach those who produce and genuinely need support and instead benefits people who simply meet formal requirements and exploit them to collect additional funds, completely distorting the measure’s intended purpose.
Another serious issue concerns the use of the funds. In many cases, the amounts granted are not invested in cultivation or in modernizing agricultural activity but are instead spent on personal expenses, with no developmental orientation. This situation stems from an inadequate monitoring mechanism for the use of grants, which stands in stark contrast to the strict eligibility checks for program entry. Furthermore, the distribution of support is based more on land area than on actual productive activity, resulting in large landowners—whether or not they farm—being the main beneficiaries, while small and medium-sized producers, who depend entirely on agricultural work, are left on the margins.
This situation constitutes a form of procedural injustice, as it excludes active farmers from support and from participation in policy-making, locking measures that should be supportive into a vicious circle of bureaucracy and compliance with purely formal criteria. The result is the discouragement of continuity in farming, the absence of feedback channels from farmers to the state, and the gradual abandonment of rural areas.
The limited support from the state for promotional and outward-oriented actions, such as participation in trade fairs and commercial missions, is highlighted by farmers as one of the key weaknesses of the system. They report that they have no access to support mechanisms and are not included in relevant programmes, resulting in them bearing the full cost of participation in promotional events, both within and outside Greece.
Those who manage to represent Pelion’s products in international exhibitions do so at their own expense, which drastically limits the possibility of repeating or expanding such initiatives. The lack of recognition of local olive products, despite their quality, is a direct consequence of this neglect. In contrast to other regions of Greece, such as the Peloponnese or Crete, where cooperatives, regional authorities, and state bodies work together to promote local products, Pelion has no mechanism for systematic promotion.
The cooperative remains inactive in terms of marketing, while the state does not invest in actions to support local production at either national or international level. The absence of institutional provision for product outward orientation, and the need for producers to self-finance promotional efforts without support, reveals a deep inequality in the distribution of opportunities for market access.
The problem is not only economic but also political, as the institutions and policies that shape the agri-food landscape do not integrate the voices and needs of producers. The limited communication and absence of support tools deprive them of the opportunity to strengthen their competitiveness and perpetuate their economic and institutional marginalisation.
Olive producers in Promyri experience a persistent exclusion from agricultural policy-making processes, both at local and national levels. As they themselves emphasise, they have no meaningful involvement in decisions that directly affect their income, cultivation methods, or the survival prospects of their holdings. Their experience is not sought, their opinions are not heard, and their concerns remain outside the institutional field of dialogue, leaving them feeling permanently “on the outside.”
The absence of institutional channels of communication with central or local administration, the lack of information and access to consultations, and the marginalisation of geographic areas such as Magnesia create a sense of chronic institutional exclusion. Comparison with other regions (such as Karditsa or Messinia) shows that elsewhere producers have political support, access to institutional tools, and opportunities for negotiation. In contrast, in Pelion, the indifference of local and national authorities, combined with a lack of organisation and representation, has left producers without a voice.
At the same time, the complexity of bureaucracy and the financial costs of participation (in objections, legal processes, travel to Ministries, etc.) act as deterrents. Producers report that they lack the knowledge, time, and money to defend their interests, resulting in their practical exclusion from any institutional participation. This systematic absence of substantive involvement — whether due to state negligence or institutional barriers — constitutes an obstacle to the democratic principle of representation, leads to an unequal distribution of opportunities and resources, and thus represents a procedural injustice.
The “Amfissis” variety, also known as “Konservolia,” is a traditional, large-fruited olive variety that dominates in the Pelion region and is closely tied to the local agricultural identity. Its fruit is mainly intended for table use, as it possesses excellent organoleptic characteristics, good appearance, and high commercial value. Although the variety has been granted PDO recognition, producers stress that there is no adequate support for its preservation, enhancement, and promotion.
Despite its qualitative superiority and deep cultural roots, this local plant capital remains invisible in the eyes of the state. Table olive cultivation requires more intensive care compared to other varieties, as commercial value depends on the size, texture, and appearance of the fruit. It also requires access to water, which is often limited, as well as frequent and timely harvesting. Nevertheless, there are no targeted support measures or programmes for this variety from the relevant Ministry, as is observed in other regions and for other varieties (e.g., “Kalamon” or “Chalkidiki”).
The gradual undervaluation and abandonment of the variety are not due to its quality or to farmers’ choices, but rather to the fact that the institutional framework fails to recognise the need to preserve and strengthen plant resources with local characteristics. The lack of recognition and support for Amfissis as a cultural, agronomic, and commercial asset leads to its marginalisation, despite its long-standing value and importance to local communities. This neglect creates conditions of declining production, low productivity, and ultimately, abandonment of an agricultural resource that has been adapted to the area for centuries.
The shortage of agricultural labour is one of the most critical and urgent problems faced by farmers in South Pelion. Given the particularly rugged terrain, mechanisation of tasks is limited. Consequently, a large part of the production process (harvesting, pruning, spraying) relies exclusively on manual labour. In this reality, agricultural workers constitute a key pillar of agricultural production.
However, the available workforce, mainly migrant labourers, is shrinking. The short duration of residence permits granted in Greece — only three months — compared to other EU countries that offer permits of six or even nine months, makes the country uncompetitive as a destination for agricultural employment. Strict fines and bureaucratic obstacles exacerbate the problem, discouraging legal employment and leading to labour shortages during the harvest period.
Faced with the state’s inability to ensure a sustainable and fair framework for access to agricultural workers, farmers themselves are forced to fill the gap. Often, the entire family, regardless of age, participates in agricultural work. Elderly people, including retirees, work in the fields out of necessity rather than choice, in order to secure a minimum income that supplements meagre pensions.
This situation constitutes a form of misrecognition, as the state fails to acknowledge, at both institutional and practical levels, the need for stable and adequate access to labour for agricultural holdings, especially in areas with difficult conditions and low levels of mechanisation. Neglect of the labour dimension of agricultural production places the burden solely on farmers, leads to intensification of family labour, and traps them in a vicious cycle of physical exhaustion and economic insecurity.
The Pelion area is characterised by steep terrain, sloping land, and large, traditional olive groves. This geographic and morphological particularity makes agricultural work significantly more demanding compared to lowland areas. In South Pelion, the use of machinery is scarcely feasible, meaning that most tasks (such as pruning, harvesting, fertilising, and plant protection) are carried out manually, by workers or by the producers themselves.
The physical strain is high, the work is time-consuming, and daily wages are increased due to the difficulty of access and execution. However, these objective conditions are not institutionally recognised. This issue is also linked to subsidies, which no longer make distinctions based on terrain: lowland, semi-mountainous, and mountainous. These gradations entail higher degrees of difficulty for agricultural work, and in the past, they were accompanied by some form of support, which has now ceased.
The equalising logic of allocating subsidies based solely on crop type and area, without considering the specific challenges faced by farmers, further burdens an already strained sector, pushing more and more olive groves towards decline. The result is the gradual abandonment of olive groves, degradation of the landscape, and marginalisation of areas producing high-quality but “invisible” products.
The inability of the state, and particularly the Ministry, to adapt support policies to the real cultivation conditions and to differentiate treatment according to geomorphology and the needs of each area perpetuates inequalities and weakens the prospects for rural development in semi-mountainous and hard-to-reach zones.
Although the Pelion region is widely known for its tourism and cultural identity, it has not been established in the collective consciousness or in the markets as a place of high-quality olive oil and olive production. While PDO certification has existed since 1996 for the Pelion “Konservolia” variety, which also covers the Promyri area, there has been no equivalent recognition or systematic promotion for olive oil.
The absence of a strong, recognisable product brand identity for local goods creates serious obstacles to outward orientation and commercial exploitation. The Sipias Cooperative engages in small-scale packaging, while a large portion of the product remains in the hands of private individuals who process and market it independently.
Although there have been efforts to participate in foreign trade fairs at their own expense, producers report that the recognition of Pelion as an olive-producing area is almost non-existent, something confirmed in commercial contacts abroad. Comparison with other regions, such as the Peloponnese or Crete, where farmers operate in a more organised manner and take an active role in promoting their products, intensifies the sense of collective neglect.
Producers feel they are operating alone, with limited institutional support from the state. The lack of official recognition of the quality and uniqueness of Pelion’s products constitutes a form of misrecognition, as the value and identity of a local product is overlooked. The lack of promotion leads to lower selling prices, limited ability to penetrate competitive markets, and ultimately, reduced income for producers. This, in turn, limits the ability to invest in modern cultivation practices, contributes to production abandonment, or prevents diversification.
The institutional framework for PDO/PGI products was introduced as a way to capitalise on the local and traditional distinctiveness of a product. However, economic and regulatory pressures are forcing farmers to change their production choices in ways that do not necessarily align with their long-term interests or the resilience of local communities.
The imposition of higher insurance contributions to ELGA for table olive varieties has transformed what should be a support mechanism (i.e., insurance coverage) into a financial burden for farmers. Specifically, varieties such as Amfissis, which are mainly intended for table consumption and covered by PDO status, are considered by the organisation to be more high-risk, resulting in farmers having to pay significantly higher premiums to insure them.
This additional cost leads many farmers to adopt declaration strategies not based on agronomic or commercial criteria but solely on reducing their insurance obligations. In other words, instead of selecting and declaring the actual use or variety they produce, they declare that they cultivate olives for oil production in order to pay lower premiums.
This trend is clearly reflected in official data: according to the Hellenic Statistical Authority’s Agricultural Census (2021), 100% of the olive trees declared in Magnesia are recorded as intended for olive oil production. This is a clear distortion, since in reality the majority of the plant material in the area is of the Amfissis variety, which is primarily a table olive. The same pattern is found in OPEKEPE’s records.
The under-reporting of table varieties and the misrepresentation of the actual cultivation profile are not accidental. They result from the combined pressure of increased insurance costs and the inadequate response of ELGA, which does not provide satisfactory compensation. As a result, farmers end up concealing the true nature of their cultivation and, in doing so, inadvertently undermining the PDO certification, with implications for the transparency, quality, and market identity of the product.
This represents a distortion of a framework that appears to be failing both production and the preservation of rural economies. Small producers struggle more to cope financially, unlike larger enterprises that can absorb these labour costs. This economic coercion pushes them towards oil production instead of table olives, in order to avoid additional burdens. However, this shift limits their freedom of choice and alters the agricultural landscape and traditional cultivation practices of the area, meaning that farmers do not have equal access to markets and subsidies, and are compelled to change their production based on economic constraints.
The withdrawal of active substances is a key element of European policies for sustainable agriculture and environmental protection. Under Regulation (EC) 1107/2009, which governs the placing of plant protection products on the market, approval processes for active substances have become significantly stricter, and many substances are no longer renewed, particularly when concerns arise about human health or the environment.
Among the withdrawn substances are Dimethoate and Phosmet, which were the most widely used active ingredients against the olive fruit fly in Greece. These two substances, with strong systemic action — meaning they could combat both adult and larval stages of the pest inside the fruit — were extensively used in public olive fly control programmes.
Such products are considered “resources” of the farming community, as they represent the primary tool for addressing entomological and microbial threats. The withdrawal of these pesticides, without prior sufficient scientific, technological, or governmental provision for effective alternatives, drastically increases the vulnerability of crops, particularly in areas where pest damage is systematic and recurring.
This change disproportionately affects producers who lack the technical means, knowledge, or financial capacity to apply alternative practices, such as biological control, bait spraying, or the use of traps and population monitoring. While some producers attempt to adapt using their own resources, the high costs, uncertainty about effectiveness, and lack of organised state support make such practices precarious and inaccessible to the majority of farmers.
As a result, a new form of distributive injustice emerges: the consequences of the withdrawal are shifted entirely onto producers without compensatory measures or transitional support. The agricultural system’s failure to adapt to these changes burdens the most vulnerable, leading either to reduced yields or economic loss, at a time when risks from the climate crisis and new pests are intensifying.
Market concentration and the unequal bargaining power between producers and traders fuel injustices — in this case, distributive ones. Specifically, the market for table olives, as well as olive oil, is controlled by a small number of traders, limiting farmers’ options and leaving them dependent on oligopolistic practices. Producers have no access to alternative marketing channels nor the ability to negotiate selling prices collectively.
At the same time, technological underdevelopment and the lack of storage and processing infrastructure (such as containers for table olives or tanks for olive oil) further reduce producers’ bargaining power, as they are forced to sell their products immediately, regardless of price or market conditions.
The problem is exacerbated by the absence of a stable pricing framework or a minimum price, which heightens uncertainty and favours the arbitrariness of middlemen. Moreover, the lack of collective export structures or cooperative management pushes producers to operate individually, without negotiating power and without the ability to claim a share of the added value of their products.
The injustice lies not only in the economic exploitation itself but also in the fact that the structure of the market and the absence of state or institutional support prevent them from participating on equal terms in the mechanisms of the agricultural economy. This increases inequalities, deepens the dependence of small-scale producers, and weakens the local agricultural base.
The provision of subsidies is a pivotal component in maintaining agriculture and olive cultivation, as it ensures that producers receive some financial support that is not exclusively dependent on their yield. The aim is to sustain productive activity and the long-term viability of the sector. Agriculture as a whole is vulnerable to weather conditions and climate change, and subsidies act as a minimum guaranteed income mechanism, which, however, has been drastically reduced over the years.
Producers acknowledge the supplementary and guarantee role of these payments but criticise the way they are distributed. They argue that the absence of a link between subsidies and actual production undermines the purpose of the measure and fails to enhance either competitiveness or the survival of small farms. Furthermore, they note that the lack of transparency in allocation criteria, the bureaucratic difficulty in accessing certain programmes, and the preferential treatment of larger or more organised holdings create a sense of exclusion and unequal treatment.
The inadequate distribution of subsidies therefore constitutes a form of distributive injustice, as certain groups of producers — particularly smallholders and those in remote areas — are disproportionately affected by the lack of support. The loss of such assistance, combined with rising production costs, intensifies precarity and discourages continued engagement in the primary sector.
Three-phase olive mills produce three types of by-products: olive oil, olive kernel (pomace), and olive mill wastewater (katsigaros). The latter two must be transported to an olive kernel oil mill for further processing. In the Promyri area, there are significant difficulties in managing this by-product because the nearest olive kernel oil mill is in Almyros (a considerable distance in kilometres and hours), which collects by-products from across the region, quickly reaching capacity.
The limited processing capacity of these facilities, the absence of alternative local infrastructure, and the uneven geographical distribution of existing biomass energy production facilities exacerbate the problem. The restricted capacity of available units, combined with the exclusion of three-phase mills from certain environmental programmes (as olive mill wastewater is classified as a pollutant), traps cooperatives and olive mills in terms of disposal options.
Moreover, unclear and changing regulations on the temporary storage or transport of waste heighten uncertainty. Even alternative solutions promoted — such as their use for biodiesel production — face obstacles, as the facilities that receive olive kernel and wastewater are still limited in capacity and located in Farsala.
Although there is a means of transport via special tanks, collection must take place in Lechonia, requiring cooperative members to travel one hour from the mill to the collection point. The absence of specialised equipment, the high transportation costs, and the lack of institutional support for investment in transport means and infrastructure make it difficult to invest in sustainable solutions. As a result, the burden of management is disproportionately shifted onto local producers, without consideration for their material and geographical capacity to respond.
Combined with the challenging terrain, fragmented landholdings, and the decoupling of production from subsidies, there is a pronounced sense of pessimism about the future of both olive cultivation and overall rural life in the area. Although the cooperative is relatively new (13 years in operation), the incentives appear to focus on finding short-term solutions rather than long-term strategies. Interviewees emphasised that their main goal is simply “to survive,” accepting current difficulties and obstacles.
Abandonment does not relate only to cultivation but also to rural life itself, as it is tied to the inability to secure a permanent and stable income. Olive farming in this particular area is not easy to manage due to the terrain and the lack of supporting infrastructure such as irrigation networks and rural road networks, and it functions mainly as a supplementary income.
Because of these challenges, younger generations do not return to the countryside, preferring to remain in urban centres where at least one stable source of income is guaranteed. By contrast, agricultural work can potentially yield higher revenues but is marked by a high degree of vulnerability. As a result, there is no generational renewal in rural areas, which contributes to the achievement of certain SDG targets (2.3, 2.4, 8.6, 8.9) being jeopardised.
This finding aligns with the broader picture in Greece, where the average age of farmers is 57 and only 11% are under 40 (Eurostat, 2020), highlighting both a lack of succession in the sector and an increased risk of farmland abandonment. However, even where measures exist to address the issue and to support youth participation in agriculture through the “Young Farmers” programme, other problems emerge — which will be examined later.
Farmers in Pelion possess multilayered knowledge of the microclimate, cultivation techniques, diseases, and risks specific to their area. This knowledge is the product of years of observation, hands-on practice, and intergenerational experience. However, it is systematically excluded from decision-making institutions because it is not accompanied by the title of “expert” or “institutionally certified scientist.”
Producers’ observations are ignored, their opinions are not sought, and their solutions are dismissed as “unreliable” from the outset. This is a case of epistemic injustice, meaning exclusion from the sphere of knowledge on the basis of social position. Farmers are not recognised as credible sources of knowledge, not because their views are wrong or unsubstantiated, but because they are perceived as “just farmers.”
This injustice is both recognitional, as it is tied to the social undervaluation of agricultural identity, and procedural, as it has real consequences in excluding producers from making use of their experiential knowledge and from participating in policy design that concerns them. The absence of institutions or processes that integrate farmers’ voices and knowledge, for example, in committees, consultations, or policy evaluations, widens the gap between design and implementation and creates policies that do not reflect field realities. It devalues their embedded knowledge and alienates them from institutions and processes.
The causes of this injustice can be traced to both institutional and cultural factors, including the dominance of technocratic scientific authority without consultation with local communities, the fragmentation of the farming population, which lacks organised structures for equal representation, the passivity generated by representative bodies, the lack of recognition of experiential knowledge as co-productive with science, and administrative centralism, which turns “policy for farmers” into “policy by experts without farmers.”
The absence of institutionalized agricultural advisory services in the Pelion region is a clear case of procedural injustice, as it excludes producers from access to scientifically informed, independent, and locally adapted knowledge. Farmers report that they operate solely on the basis of experience and trial-and-error, without any institutional guidance from agricultural services or university institutions, even though the latter are geographically close.
The limited information they do receive comes from commercial networks and private agronomists, whose advice is framed by product sales rather than holistic agroecosystem management. This institutional gap undermines farmers’ ability to make informed and environmentally responsible decisions, as pesticide and fertilizer use is often based on generalizations or alarmist narratives. In many cases, unnecessary or incorrect spraying occurs, which not only burdens the environment and production costs but also reduces the effectiveness of treatments by fostering resistance, for example, in the olive fruit fly.
The lack of a public, transparent, and accessible system of agricultural support hands over technical guidance to the market, increasing farmers’ dependence on private interests and reducing the potential for autonomous and collective knowledge management. This situation is not merely a technical matter of production; it is a political exclusion of farmers from dialogue with science, since their agricultural experience is not treated as a serious interlocutor but as a problem to be “corrected” by the market.
Olive fruit fly control is essential for the sustainability of olive cultivation in Pelion. However, the gradual withdrawal of state support, chronic underfunding, and management weaknesses have led to a situation of pronounced procedural injustice against active producers. Recently, Ministry funding for fly control has been significantly reduced, resulting in the cancellation of key actions such as spraying and trap placement, while tenders are often declared void due to delays or organizational failures within the Directorate of Rural Economy of the Regional Unit of Magnesia.
Although producers contribute financially through a 2% levy on the product produced or delivered (5177/2025), they do not receive the service they are entitled to, as application takes place outside critical periods or with low effectiveness. The absence of a coordinated state plan forces farmers to bear the costs individually for traps, monitoring, and plant protection treatments.
The inadequate collective management of the olive fruit fly risk particularly burdens smallholders and economically vulnerable farmers, who cannot afford the costs or manage the technical complexity of individual measures, resulting in reduced yields and lower fruit quality. At the same time, unregulated pesticide use by inexperienced or new entrants to olive cultivation creates resistant fly populations and harms the agroecosystem. The burden of protection is shifted entirely onto producers, not as a result of a fair or well-reasoned process but because of systematic administrative failures and the weakening of implementation institutions.
Bureaucratic issues, which result in the return of unused funds, demonstrate that institutional failure, not force majeure, is the cause of the injustice. Fly control, instead of being a universal and equally accessible service of agricultural policy, has become a mechanism of unequal treatment and lack of accountability. The systemic failure of the state to organize and implement the fly control program effectively in Pelion is exacerbated by local practices of collusion between administrative authorities and contractor crews, which further hinder fair and timely implementation, burdening producers.
Interviewees point out that the promotion of olive oil and the funding of packaging facilities, cooperatives, and other infrastructure have focused almost exclusively on areas such as Crete and the Peloponnese, leaving other areas of Pelion on the margins. This is not presented as a simple policy prioritization but as the result of partisan and clientelist choices, without meaningful participation or consultation with local communities in Magnesia.
The choice to strengthen other regions, while Pelion faces severe geomorphological difficulties and limited access to infrastructure, was not based on objective agronomic or development criteria but on political expediency. As producers themselves note, these decisions “were purely political.” This unequal treatment does not stop at the allocation of resources, which would be a distributive injustice, but concerns the very exclusion from planning. The voices of Pelion’s producers were absent not because they lacked arguments but because they were never invited to present them.
This constitutes a procedural injustice that deprives entire regions of the ability to gain a voice, support, and prospects, reinforcing feelings of frustration, invisibility, and marginalization. The state invested communicatively and financially in promoting other regions while leaving Pelion “off the map,” without mechanisms for publicity, commercial support, or institutional empowerment. The lack of access to decisions that directly affect the sector, the absence of Pelion from national agri-food strategies, and the unwillingness of competent bodies to hear local voices point to a democratic and participatory deficit in the primary sector.
The presence of a large number of part-time or non-active agricultural landowners in Pelion creates serious distortions in representation and decision-making, constituting a deep procedural injustice against active producers. Although these part-time landowners retain formal property rights, their limited or sporadic involvement in cultivation does not result in any differentiation in their institutional voice compared to that of full-time professional producers.
As a result, active farmers, who invest daily time, resources, and expertise in maintaining productive capacity, are deprived of proportional influence in shaping policies and strategies. Equal institutional participation regardless of the degree of active involvement erodes the collective functioning of the agricultural sector and undermines the fair representation of those who are the true agents of production.
This excerpt brings to light a clear procedural injustice, as it reveals the absence of collective organization and institutional representation among Pelion’s farmers. As described, producers are forced to deal with institutional bodies individually, without the support of farmers’ associations or coordinated groups, which severely limits their ability to negotiate, be heard, and demand solutions. The phrase “have we ever gone 200 people together?” captures the frustration and disappointment stemming from the lack of collective action and the absence of mass mobilization.
While responsibility is often shifted onto the producers themselves, the real problem is structural: the institutional inability to organise effectively, the lack of channels for representation, and the absence of institutional access. The reference to political superiors and the Ministry of Agriculture underscores that decisions are made elsewhere, without the participation of those directly involved. The excerpt confirms that producer communities are essentially excluded from decision-making processes, even though these decisions directly affect their productive and livelihood future. This is a deep form of procedural injustice, since their voices are not heard, not only because of institutional indifference but also due to the systemic inability to include them.
Although the “Konservolia Pelion” variety has held PDO status since 1996 in the European Union (Regulation 1107/96/EC), this recognition remains largely symbolic and disconnected from producers’ realities. They state that the PDO designation offers no tangible added value in either the market or support policies. Instead of functioning as a tool of commercial distinction and local identity, the PDO remains a formal label without application or institutional leverage.
Commercial chains do not promote it, nor does it appear to influence the consumer public’s purchasing decisions. Producers report that they receive no financial support or compensation linked to this designation, neither from the market nor from the state, which has not integrated the PDO into any reward scheme or differentiated treatment policy. The failure of institutions to leverage PDO status as a means of supporting and promoting the local product constitutes a form of misrecognition, as the geographic and qualitative specificity of the variety is not acknowledged in practice.
The product’s historicity, local embeddedness, and distinctiveness, which could be turned into a strategic advantage, remain invisible within an institutional and commercial system that is indifferent. Producers see no change in the value, demand, or pricing of their products due to the PDO designation, while the state itself has not developed any active support, information, or promotion policy for the label. Rather than serving as a platform for strengthening local agricultural identity, the PDO ends up being a tool without substance for producers, who remain institutionally and commercially unseen. The absence of integration into support policies, marketing narratives, and retail chains exacerbates the sense of injustice, as the official recognition exists only on paper, without translating into benefits or backing.
The limited recognition of agriculture’s role in landscape preservation and in preventing natural hazards such as wildfires is a clear case of misrecognition by the state. Farmers in Pelion are not merely olive oil producers: through continuous cultivation, pruning, and clearing, they perform essential environmental management in a region with steep terrain and a sensitive ecosystem. When plots are left uncultivated, they quickly become overgrown, increasing wildfire risk and threatening not only the farmers themselves but also surrounding communities.
However, environmental protection regulations are applied uniformly, without consideration for the particularities of the landscape and producers’ practices. Restrictions such as bans on burning branches or entering fields during high-risk periods are imposed without offering alternative solutions, making agricultural management more difficult. Instead of being recognized as custodians of the landscape, farmers are often treated as a threat.
The state’s inability to integrate producers’ contributions into environmental policy reveals the deep gap between institutional perspectives and local experience. This failure to acknowledge their role devalues farmers’ knowledge, experience, and contribution to the sustainability of the ecosystem.
The absence of recognition of the added value of local products is a characteristic form of misrecognition experienced by Pelion’s producers. Despite objectively high-quality standards—such as early-harvest wild olive oil or the fruity “Amfissis” variety grown in Pelion’s distinctive microclimate—neither the market nor institutions recognize this added value in ways that translate into income or institutional support.
As one interviewee pointed out, the production of an exceptionally high-quality oil from 700 kilos of olives yielded just €180 in income against €700 in costs. Despite being undeniably top-grade, the product does not generate enough revenue to cover its costs. The market and commercial mechanisms are poorly structured to support local, high-quality products that require greater effort and know-how.
Producers stress that, while they grow the same variety as in other regions (e.g., Amfissis), Pelion’s distinctive terrain and microclimate drastically alter the olives’ qualitative characteristics. Nevertheless, neither the market nor certification systems incorporate this differentiation into pricing or commercial identity. Instead, the added value remains “invisible,” falling solely on the producer’s shoulders.
This institutional and commercial inability to recognize the qualitative and local specificity of products constitutes a clear misrecognition, ultimately leading to the devaluation of differentiation efforts and the abandonment of quality as a viable strategy. Furthermore, the producer’s inability to assert their product’s added value within a commercial chain that does not support them strips their role of symbolic and institutional prestige. Local know-how, lived experience, and agricultural subjectivity embodied in these products remain invisible and unacknowledged, resulting not only in economic loss for the farmer but also in their undervaluation as a creator of value.
The inability of consumers to understand the qualitative characteristics and added value of local agricultural products, such as Pelion olive oil, constitutes a deeply rooted form of misrecognition. Producers describe how, even when they invest significantly in quality, standardization, and product differentiation, the market fails to respond because consumers lack the tools or cultural awareness to recognize this added value. Comparisons with other products are made exclusively on the basis of price, without any substantial evaluation of the specific production conditions, authenticity, or local identity.
As producers themselves note, there is no room to build an olive economy model based on traditionality, because the market and, above all, consumers do not perceive the difference. Beyond the economic devaluation of the quality product, the injustice here is deeper: the agricultural effort, local knowledge, and cultural value embedded in the product are not recognized either socially or institutionally. Producers emphasize that a large segment of the population, including younger generations, has no awareness of how olive oil is produced, the difficulty of the process, or the criteria of quality.
This lack of “consumer literacy” results in the authentic product being equated with the industrially produced one, while its creator remains invisible and anonymous within a market that chooses based on the lowest price rather than value. The distance between production and consumption generates a systemic problem of recognition: quality producers are not only unrewarded but are gradually discouraged from reinvesting in quality, since market absorption of the product is uncertain, shelf placement is precarious, and even when the product reaches the consumer, its added value is not recognized in practice. This is not merely a market failure but a broader failure of social and cultural recognition of agricultural effort and the differentiation embedded in local products.
The temporary status of foreign agricultural workers is a clear case of misrecognition, as institutions and the state fail to acknowledge the essential role of this labor force in agricultural production. Restrictions on residence and work permits, strict time limits, and the inability to establish stable working arrangements with farm workers create a condition of instability and ongoing uncertainty for producers.
Although these workers are absolutely essential for harvesting and maintaining crops, they are treated as “disposable resources” rather than as fundamental contributors to the agricultural system. The absence of institutional provisions for more permanent or flexible employment arrangements demonstrates that the state does not recognize the needs and functional reality of producers in areas such as Pelion. This indifference harms both agricultural production and the human dignity of the workers themselves, turning a functional necessity into a chronic problem.
Commercial networks and the competent authorities do not address the existence of adulteration—both in bulk and packaged olive oil—with the seriousness it demands. Instead of strict inspections and protection for quality producers, there is tacit tolerance or even cover-up, enabling practices such as blending oils of different qualities simply to meet the formal threshold for the “extra virgin” category. The result is the systemic equation of the honest with the dishonest, as the market does not distinguish between truly high-quality products and those that merely meet minimal technical criteria such as acidity.
This reality undermines the efforts of producers who invest in knowledge, responsibility, and integrity, as their work and values go unrecognized and unrewarded. Misrecognition here is twofold: on the one hand, the values and efforts of honest producers are undervalued by both the state and the market, which fail to distinguish them from rule-breakers; on the other, consumer trust in the local producer collapses, as there is no reliable way to verify quality or origin, and the product becomes devalued as a whole.
The prohibition on direct sales, such as selling bulk olive oil to known customers or friends, has removed from quality producers a crucial channel for validating and gaining recognition for their work, while further empowering commercial networks that control access to the market without being subject to equally strict controls themselves.
Such phenomena are not isolated irregularities but indicators of a system that rewards mass production, tolerates deception, and fails to institutionally support small-scale, local, high-quality production. Inspection mechanisms are either inadequate or silent, with the result that adulteration remains an everyday, accepted practice within the market. The moral and professional identity of producers is damaged, not because they break rules, but because they are trapped in a system incapable of distinguishing, monitoring, and rewarding quality products and the people who produce them responsibly.
Geography embodies a form of misrecognition experienced by Pelion’s producers, as state authorities fail to take into account the region’s particularly difficult and demanding geomorphology when designing support and subsidy policies. Despite the serious challenges farmers face, such as the impossibility of mechanization, difficult access, manual harvesting, and steep rocky terrain, they receive the same, or even lower, subsidies as farmers in lowland areas with far more favorable cultivation conditions and lower production costs. State policy is applied in a flattening, one-size-fits-all manner, disregarding the unequal burdens borne by mountain producers and treating distinct production realities as equivalent.
This approach devalues local knowledge, experience, and effort, as the added value generated through cultivation under adverse conditions is neither economically nor institutionally acknowledged. The additional costs incurred under such conditions are not covered and thus fall entirely on the producer, “disappearing” within a market that does not differentiate by origin or production conditions. The state fails to recognise that in areas such as Pelion, terrain is not merely a local peculiarity but a decisive factor shaping cost, capacity, needs, and ultimately the very survival of agricultural production.
The causes of this misrecognition lie in the absence of differentiated support policies based on geomorphological conditions, in the state’s inability to institutionally offset the disadvantages of mountain agriculture, and in the undervaluing of local agricultural knowledge as an equally valid source of know-how and adaptation. The persistent demand for equal treatment under unequal conditions reveals a deeper institutional indifference toward the lived and professional experience of producers, leading to a systematic failure to acknowledge the real conditions of life and production in Pelion.
The policy of transition to organic farming, as introduced by Farm to Fork strategy, creates distributive injustices, as it fails to take into account the differing capacities and challenges faced by producers. Small-scale farmers, particularly those with scattered plots, are obliged to apply organic practices to all their holdings significantly increasing production costs in a disproportionate manner. In addition, specific storage and product separation infrastructure is required, which is not financially feasible for everyone.
At the same time, the market does not adequately recognize the added value of organic products, meaning that producers do not receive satisfactory compensation for the additional effort and expense entailed by organic cultivation. Traders control demand and prices, with the result that producers often cannot sell their products as organic, since there is no meaningful price differentiation. Furthermore, the cost of laboratory analyses and certifications to prove that a product is organic falls entirely on the producer, with no corresponding subsidy or state support.
As a result, farmers are forced to shoulder a disproportionate financial burden without enjoying equivalent benefits in the marketplace. A policy of universal transition to organic farming, implemented without sufficient support mechanisms and without differentiation based on locality, ultimately reinforces inequalities among producers. Those with capital and infrastructure can adapt more easily, while smallholders are left exposed to high costs and uncertainty. This challenge is further compounded by terrain: organic farming on sloped land makes branch management and the application of required organic treatments even more difficult.
Producers in Pelion experience systematic devaluation of their product’s worth and identity due to the market’s indifference towards local characteristics and specific production conditions. One example is the introduction of imported olives from Egypt into the local market—sold at lower prices without differentiation—which not only exerts economic pressure on local producers but also undermines the institutional and commercial recognition of the product’s quality and added value.
The absence of mechanisms to protect identity and quality, whether through certification or stricter market controls, reveals a lack of institutional will to recognize and safeguard local production ecosystems. Another example is the market’s treatment of Pelion olives as equivalent to those from Almiros, disregarding significant differences in terrain, production costs, microclimate, and labor requirements.
The failure to recognize these differences constitutes a form of recognitional injustice, as the product is perceived as “seemingly the same,” depriving the producer of visibility and the right to reap the benefits of product differentiation. This injustice is closely linked to others, such as the lack of consumer understanding of the desired final product and the failure to recognize the added value of local products.
Despite substantial quality differences between olive oils of varying acidity levels, traders treat producers’ oil as a uniform commodity, failing to differentiate between, for example, 0.3% acidity oil and oils of higher acidity. In practice, they purchase various qualities at low prices, blend them, and produce a final product marketed as “extra virgin,” regardless of the actual value of the raw material.
This process removes added value from producers of superior oil and transfers it to the final trader–bottler, who captures the margin without bearing the cost or responsibility of production. Pricing is determined not by actual quality but by volume and convenience. Small producers, even if they achieve very low acidity, are not paid proportionally, discouraging the care and quality improvements necessary to achieve such results.
This constitutes distributive injustice because the economic benefits of quality are not returned to the point of production, but are concentrated in later stages of the value chain—at the expense of those who produce the high-quality product without the bargaining power to price it accordingly.
Environmental regulations, though based on essential needs to protect the natural environment, are implemented in ways that intensify injustices and constitute a clear form of distributive injustice for small producers, particularly olive growers in Pelion. The European Directive 2009/128 introduced restrictions on the use of active substances, leading to the loss of effective plant protection products and causing pest resistance to develop, particularly with dacus. This pest now requires continuous and frequent interventions to be controlled.
Producers are obliged to resort to repeated spraying, incurring significant financial costs, without any compensatory public policy measures. The new environmentally friendly products are more expensive and often less effective, with no state subsidies, tax breaks, or market incentives to bridge the gap. Moreover, the market does not reward this type of compliance: residue analysis does not increase the product’s selling price, and the producer’s environmental effort remains invisible in price formation.
At the same time, Pelion, as a tourist destination with high land value and a low environmental footprint from its agricultural activity, faces disproportionate restrictions, without corresponding exemptions or support. Producers are prohibited from using certain products or methods, even when local conditions require them, placing them at a competitive disadvantage compared to more “flexible” production zones.
A typical example is the ban on burning pruning leftovers, a practice that for decades formed part of local agricultural knowledge and was carried out safely and under control. Today, under new regulations, even low-intensity practices are subject to strict limitations, unfeasible prerequisites, and severe penalties, including subsidy cuts. Farmers are expected to shoulder the weight of environmental policy without proportional responsibility being shared by other sectors, and without receiving compensatory benefits—either through income support or assistance in meeting the new requirements.
The cost of compliance is imposed uniformly, ignoring the realities of small-scale, local, and low-intensity farming, with the result of deepening inequalities within the agricultural sector and discouraging environmentally responsible cultivation. Instead of acting as a mechanism for balance and support, environmental policy becomes a tool for excluding those unable to meet the new demands on their own.
The high cost of standardization and branding discourages small producers from investing in these processes, leaving them confined to selling bulk olive oil. Market demand for small packaging formats further increases costs, while producers lack the appropriate infrastructure to meet the requirements of commercial distribution. The process of standardization, labelling, and product promotion requires substantial starting capital, resources that small-scale producers typically do not have.
This situation creates unequal opportunities for market entry, as those with greater financial resources or membership in powerful cooperatives have a clear advantage in promoting their products. The cost of standardization and branding is not fairly distributed across the agricultural sector, leaving small producers at a disadvantage, since standardization, as a pathway to commercial success, is not equally accessible to all actors due to the lack of start-up capital and market knowledge.
The allocation of agricultural subsidies in Pelion does not reflect the real conditions and needs of producers in mountainous and semi-mountainous areas. Although Pelion receives compensatory payments under Measure 13 of the RDP 2014–2020 for mountainous areas, the amount remains extremely low (about €10 per stremma), failing to cover the significantly higher production costs caused by the terrain, accessibility issues, and the need for manual labour. Producers in the area point out that they face multiple times the production costs compared to lowland areas, even though they cultivate the same olive variety, Amfissis.
The steep terrain, limited accessibility, reliance on manual labour, and fragmented holdings dramatically increase management costs, yet these factors are not considered in subsidy calculations. Payments are distributed on an equal basis, which local farmers see as inadequate and insulting—especially given that, despite objective difficulties, they remain active and strive to maintain production.
Additionally, special support programs, such as Action 10.1.2 for the traditional olive grove of Amfissa (with aid of around €90 per stremma), remain geographically limited and practically inaccessible to Pelion farmers. These schemes require long-term commitments, which are unrealistic for owners of small plots who cannot engage in long-term planning, especially when their land is subject to building and land-use restrictions that discourage participation in subsidized schemes.
Thus, the uneven distribution of subsidies not only disadvantages Pelion producers but also excludes them entirely from development and support opportunities available elsewhere. Farmers lack access to sufficient resources, despite working under harsher conditions, a situation that leads to an economic dead end. This is not the result of their own decisions but of structural exclusions reinforced by subsidy allocation policies.
The consequence of this injustice is not only financial strain but also the gradual weakening of productive activity in the area, which is undermined not by a lack of quality but by a subsidy system that neither recognises nor supports the specificities and needs of farmers in semi-mountainous areas.
The abandonment of farmland in Pelion is not merely an indication of rural decline; it is a structural form of distributive injustice that disproportionately burdens active producers who continue to invest time, effort, and resources in the land. The consequences of abandonment extend beyond the individual level; they spill over into the broader agricultural and natural environment, affecting the assets of others who bear no responsibility.
Neglected or poorly maintained plots become sources of risk: for the spread of harmful organisms (notably the olive fruit fly, dacus) and for the increased likelihood of wildfires, especially in the summer months. Uncontrolled vegetation with shrubs, dry grasses, and bushes, combined with the proximity of such plots to roads and active farms, multiplies the risk of widespread damage, making abandonment not only an environmental issue but also a matter of civil protection.
In olive cultivation specifically, the idleness of inactive landowners undermines every individual or collective effort in plant protection. The olive fruit fly (Dacus), a pest that recognizes no property boundaries, finds refuge in abandoned trees, survives, multiplies, and develops resistance, rendering the control measures of active farmers (bait traps, spraying, and continuous care) ineffective. As a result, committed producers are forced to bear higher protection costs and a greater risk of production loss, without being responsible for deteriorating conditions.
Meanwhile, the rising tourist value of land contributes to the fragmentation of farmland, as non-agricultural investors acquire plots that often remain uncultivated, further eroding the productive fabric and hindering any possibility of coordinated collective action. The injustice is clear: those who abandon or remain inactive shift the costs onto those who continue to produce, creating a lack of accountability and collective responsibility that corrodes the local production system.
The causes of this situation include the absence of institutional interventions to manage abandoned plots and the lack of mechanisms for collective maintenance. As producers themselves stress, active intervention from the State—particularly from the Ministry of Climate Crisis and Civil Protection—is required to prevent the risks arising from abandonment and to restore balance in the sharing of responsibilities and costs.
Dryland cultivation is the norm in the Pelion region, partly because much of Southern Pelion has no irrigation infrastructure due to the absence of irrigation infrastructure, and partly because the area’s geomorphology, steep slopes and difficult terrain prevent the implementation of irrigation systems. The region’s olive trees, mostly of the Amfissis variety, have different requirements from oil-producing varieties and, although they have strong potential for high-quality fruit, they lack the necessary infrastructure to reach maximum productivity.
The lack of access to water is not the result of farmers’ choices, but stems from the absence of public irrigation works, lack of state support, political neglect, and the abandonment of water-scarce areas in development policies. Furthermore, the small and fragmented size of holdings makes individual investment in irrigation systems unviable, while the absence of cooperative structures compounds the problem. The result is a situation of distributive injustice, in which some areas—such as Milies—have access to water, while others—such as the rest of Southern Pelion—remain entirely dependent on weather conditions, with significantly lower productive capacity.
Unequal access to such a critical natural resource as water directly determines the quality, quantity, and market value of the product and reproduces deep inequalities among producers. These disparities are unrelated to farmers’ skills or the quality of their work, but rather to the mere accident of where their land is located.
The limited number of available workers highlights specific injustices in the distribution of labor. While the presence of non-professional (part-time) landowners is well known and socially accepted in the local community, their participation in the production process often generates tensions—mainly due to the imbalances it creates in access to labor. Workers are few and usually have to choose where they will work, as landowners rush to “book” them for tasks like harvesting or pruning. Non-professional landowners, who wish to complete their agricultural work quickly due to other professional obligations, are willing to pay much higher daily wages to secure immediate labor.
This creates competition among farmers and landowners in which the decisive factor is not a stable commitment to production, but rather the ability to pay more. The outcome is an environment of inequality, in which workers prioritize those offering higher wages, while excluding those who either cannot compete financially or did not act quickly enough to secure workers. Consequently, access to labor is not equitable but depends on each landowner’s economic capacity.
Such delays increase the risk to production, as olives remain on the trees for longer, over-ripen, deteriorate in quality, and become exposed to adverse weather (rain, wind, etc.). In this sense, farmworkers become a limited and critical resource over which landowners compete. Their allocation is not based on fair or collective criteria but on each landowner’s economic means and speed of mobilization—creating conditions of unjust treatment and injustice with direct impacts on production and the survival of professional farmers.
Farmers report a complete absence of a public service dedicated to their education, training, information, and technical advisory support. Such a service would provide accurate and unbiased guidance on everyday on-farm challenges, whether related to new crops or to cultivation practices such as proper fertilization and disease control.
The state’s withdrawal from providing agricultural advice has gradually been replaced by ad hoc updates and recommendations from private agronomists whose main occupation is the sale of farm inputs. As a result, the advice given is often shaped by the products they wish to promote, indirectly influenced by the commercial policies of agricultural supply companies. Many farmers report production losses due to such practices. In effect, they are pointing to an injustice stemming from the lack of impartial advisory services, often contrasting the current situation with the past, when public Agricultural Extension Services were the main source of farmer training and guidance.
Since its establishment in the early 1950s, the Agricultural Extension Service of the Ministry of Agriculture played a decisive role in disseminating agricultural knowledge and innovation, ultimately modernizing Greek agriculture. Agronomists from the Service were a constant presence in rural areas, offering field-based advice and earning farmers’ trust. From the 1990s onward, and especially after 2000, the Service was gradually weakened due to staffing reductions, underfunding, and the transfer of responsibilities to other bodies and/or private consultants.
With the consolidation of the Common Agricultural Policy (CAP) and the parallel weakening of national policies, the Service increasingly took on a bureaucratic role focused on processing matters related to EU subsidies. After 2010, the Service was transferred to the elected Regional Authorities, with agronomists becoming regional rather than ministry employees. This led to the closure or merger of departments, including the Agricultural Extension Services. These changes further severed agronomists from farmers’ training and advisory work, marking the definitive withdrawal of the state from this role.
Today, the only official provider of informal agricultural education and training is OGEKA-Dimitra (Agricultural Vocational Education, Training and Employment Organization), part of ELGO- Dimitra (Hellenic Agricultural Organisation – Dimitra), which offers programs primarily for farmers eligible for EU-funded improvement plans, new farmer schemes, and similar projects.
The state’s withdrawal from farm advisory services—especially from direct field engagement—constitutes a procedural injustice. Through a series of decisions made without considering farmers’ knowledge or input, the state has deprived them of critical cognitive resources for their profession, ultimately worsening their production and livelihood conditions.
Another form of procedural injustice, as highlighted by farmers’ accounts, concerns the unreliability of the organic farming control system, particularly when applied to large-scale crops such as cereals and cotton. Farmers report that joining organic schemes often does not entail substantive changes to cultivation practices, nor does it involve thorough inspections.
Cotton is a characteristic example: producers themselves admit there is no available know-how to make organic cultivation truly feasible. In practice, they note, organic farming exists only “on paper,” with the primary motivation for participation being access to subsidies rather than genuine adoption of organic methods.
This situation represents a serious procedural injustice against consumers, who are misled about the quality and production methods of organic products, and against taxpayers, who fund, through subsidies, a system with unreliable compliance. In this context, organic farming, rather than serving as a tool for sustainable transition, is degraded into a nominal and often superficial subsidy mechanism.
The issue of Greek cotton quality represents a point of tension between the technological and organizational logics of producers and ginning companies. At a deeper level, however, it reflects a more fundamental lack: the absence of recognition of farmers’ need to orient their production toward higher-quality, higher added value products.
Many producers, perceiving that superior quality is not rewarded in practice, adopt technologies that maximize short-term economic efficiency at the expense of quality. A telling example is the growing use of stripper-type harvesters, which, unlike the conventional picker harvester that selectively removes cotton bolls, strip the entire plant. This results in the harvest of greater mass but with a high content of foreign matter. This choice is not driven by an intent to profit from excess weight, since foreign matter is deducted from the price paid by the gin, but rather by cost savings, as stripper machines have lower operating expenses, reducing overall harvest costs by up to 50%.
The downside is significant degradation of the final product: lower ginning turnout and poorer quality characteristics (color downgrading, shorter fiber length, higher foreign matter content). The burden of this quality decline is also passed on to the ginning industry, which faces higher sorting costs and reduced market value for the product.
Consequently, a vicious cycle emerges: the lack of incentives for producing high-quality cotton, combined with the absence of institutional and commercial recognition of its added value, reinforces practices that perpetuate low quality and the sector’s overall inability to achieve qualitative upgrading or competitive differentiation in international markets.
Many farmers are forced to abandon traditional irrigated crops in their area, such as cotton and maize, because of excessive irrigation costs and persistently low market prices. As accounts reveal, although water is available, irrigation costs can reach up to €40 per stremma for cotton and exceed €65 for maize, making cultivation economically unviable.
Farmers are thus turning to alternative crops that require less water or offer better returns, such as oregano and alfalfa (lucerne). This shift is not the result of a strategic plan or environmental awareness but rather a forced adaptation to conditions that push them toward an unplanned restructuring of their production.
This represents a form of distributive injustice, in which farmers in areas with disadvantaged (due to cost) water conditions and weaker bargaining power in product markets bear a disproportionate burden, with policy failing to account for the geographically differentiated cost–benefit ratio for each crop.
The mandatory use of a certain percentage, or, in some cases, the full use, of certified seed is primarily tied to receiving coupled support payments and, secondarily, to certification requirements for specific cultivation systems. This issue, which can create injustices, emerges most prominently in the case of cereals, particularly when crops are not grown under contract farming arrangements. For example, wheat or barley producers working with pasta or brewing industries, respectively, are already required to use exclusively certified seed under their contracts and therefore do not express dissatisfaction. The same applies to legumes grown under contract farming, which operate under similar terms.
In other arable crops, for various reasons, the use of certified seed is not generally perceived by farmers as a source of unfairness. In cotton, for instance, the technical impossibility of reusing seeds makes dependence on commercial propagating material self-evident. In industrial tomato production, contract farming dominates, with hybrids selected by processing companies. Similarly, in maize, farmers report being satisfied with the yields of hybrids and do not question their continued use.
However, our research records a geographically concentrated case of distributive injustice regarding the use of certified wheat seeds. In Magnesia — specifically in the Almyros plain — farmers emphasize that the cost of purchasing certified seeds is not offset by local yields. The geographic dimension of this inequality is critical: in the Larissa region, significantly higher field yields make it easier to cover the cost of certified seed through coupled support payments. By contrast, in Almyros, where yields are lower, the use of certified seed is often considered unprofitable. As a result, there is a widespread practice of saving and replanting seed from previous years to reduce production costs — a practice that excludes farmers from coupled support payments.
Some local farmers also object to the requirement for high percentages of certified seed, attributing the regulation to the influence of seed-producing companies. As one farmer characteristically noted, “Using three kilos of certified seed is enough to maintain varietal purity.”
Since cereals can be, in some cases, an “obligatory” choice for farmers, this represents a form of distributive injustice in which policy regulations unevenly distribute the burdens of compliance, disregarding the unequal ability to meet those burdens. The result is the reproduction and deepening of existing inequalities between regions with different productive potential and economic capacity.
The tightening of EU plant protection policy, under Regulation (EC) 1107/2009, has in recent years led to the withdrawal of many active substances that were widely used in agricultural production. These bans were based on documented concerns about human health, pollinator toxicity, or environmental contamination, as assessed by the European Food Safety Authority (EFSA). Among the banned substances are those considered critical for key crops — such as phosmet (an insecticide for cotton bollworm), glufosinate and S-metolachlor (herbicides), and the fungicides cyproconazole and mancozeb, which were widely used in cereals.
These bans have necessitated finding alternatives, including approved alternative plant protection products, organic formulations, Integrated Pest and Disease Management (IPM), and Cross-Compliance Programs. However, many producers argue that the withdrawal of these substances has led to higher costs and fewer — and often less effective — alternatives. They also emphasize that third countries continue to use products banned in the EU, resulting in significant differences in production costs.
Similar concerns have been expressed by the Hellenic Crop Protection Association (HCPA), one of the main scientific and professional bodies representing the plant protection sector in Greece, which includes companies distributing plant protection products in the market. The HCPA has voiced reservations about active substance bans in the EU, particularly when these are not accompanied by sufficient scientific evidence or viable alternatives for farmers. It has also raised concerns about the proposed Regulation on the Sustainable Use of Plant Protection Products (SUR), which aims to reduce the use and risk of pesticides by 50% by 2030.
Farmers describe this situation as a form of distributive injustice that manifests as a loss of competitiveness against imports from third countries. They argue that while they are required to use milder, more expensive products — which often do not provide adequate crop protection — they receive no equivalent support or protection from unfair competition, since imports from third countries are allowed without the obligation to comply with EU regulations.
References:
HCPA (2022). Newsletter on the Work of the HCPA (Issue 18). https://esyf.gr/wp-content/uploads/2022/12/ESYF_NL18.pdf
Farmers report a complete absence of a public service dedicated to their education, training, information, and field-level advisory support. Such a service could provide reliable and impartial guidance on everyday farming challenges, whether related to new crops or agronomic practices such as proper fertilization and pest control. The state’s withdrawal from farm advisory services has gradually been replaced by ad hoc advice from private agronomists, whose primary business activity is the sale of agricultural inputs. Consequently, the advice farmers receive is often tied to product promotion strategies and indirectly influenced by the commercial policies of input suppliers. Many farmers report production losses as a result of this situation. In essence, they describe an inequity rooted in the lack of impartial advisory services, comparing today’s reality to the past, when public Agricultural Extension Services provided trusted, state-led support.
From the early 1950s, when the Agricultural Extension Service of the Ministry of Agriculture was founded, it played a decisive role in diffusing agricultural knowledge and innovation, ultimately driving the modernization of Greek farming. Extension agronomists were present in rural areas, offering field-based advice and building strong trust with farmers. From the 1990s onward, and especially after 2000, the service was gradually weakened due to staff reductions, underfunding, and the transfer of responsibilities to other agencies and/or private consultants. With the strengthening of the Common Agricultural Policy (CAP) and the corresponding weakening of national agricultural policies, the service increasingly took on a bureaucratic role focused on managing EU subsidy procedures. After 2010, responsibilities were transferred to the elected Regional Authorities, with agronomists no longer employed by the Ministry but by the Regions. This restructuring led to the elimination or merger of services, including Agricultural Extension.
These developments further severed the link between state agronomists and farmers’ education and advisory support, effectively marking the state’s withdrawal from the field. Today, the only formal structure for agricultural training is O.G.E.E.K.A. “Dimitra,” which delivers education and training programs mainly for farmers eligible for EU-funded measures (e.g., Farm Improvement Plans, Young Farmers Schemes).
The state’s withdrawal from advisory services, and especially from its field-level presence, constitutes a procedural injustice. Through a series of policy decisions made without considering farmers’ perspectives or knowledge, farmers were deprived of critical cognitive resources for their profession, which in turn has worsened their production conditions and economic survival.
Most cotton farmers report a significant inequity arising from the fact that cotton in Greece is sold as seed cotton rather than as ginned fiber. This arrangement, seen as a distinctively Greek practice, is enforced by ginning companies that exercise control over the entire commercial chain. As a result, farmers are deprived of any real possibility to assess or negotiate the quality value of their production, since ginning yield (the percentage of pure fiber extracted per kilo of seed cotton) and key quality characteristics (such as fiber length, strength, and color) remain outside their control.
Ginners, for their part, do not acknowledge the trade in seed cotton as a problem. However, for both organizational and technical reasons, they claim they cannot meet farmers’ longstanding demand to sell cotton as ginned fiber with individual quality assessment. The absence of storage facilities at the farm level, coupled with the bulk and simultaneous delivery of harvested production during the ginning season, often results in the mixing of cotton from different plots and with varying quality traits. This makes quality segregation and individualized evaluation of each bale virtually impossible.
In this context, farmers’ exclusion from the ability to showcase the qualitative superiority of their production not only reproduces a structural imbalance in their market relationship with ginners, but also incentivizes problematic practices that compromise quality (e.g., the use of stripper harvesters).
The inability of the state to regulate electricity prices for agricultural use—combined with the failure to prioritize TOEVs for funding energy projects that could support their energy autonomy (through net metering, interconnected systems, or autonomous battery-supported solutions)—is recognized as a critical recognition injustice. This gap drives up the fixed operating costs of farming activities that rely on groundwater irrigation, where electricity costs account for nearly 80% of total production expenses. In the case of the TOEV of Megala Kalyvia, irrigation depends entirely on groundwater extraction. As a result, the cost of electricity is the single most significant expense for irrigated crops in the area. Representatives point out a serious deficiency in the state’s pricing policy for agricultural electricity, particularly for TOEVs already under repayment arrangements with electricity providers. Furthermore, the volatility of electricity’s market-traded value constitutes a major barrier for irrigation planning, as costs must be constantly monitored and adjusted. Farmers also emphasize that compound interest charges (interest not repaid but capitalized and re-charged) create conditions of financial strangulation for TOEVs, undermining agriculture as a key productive sector. In this context, establishing a photovoltaic park would carry dual benefits for financially constrained TOEVs: first, by reducing irrigation-related electricity costs; and second, by allowing surplus electricity produced outside the irrigation season to gradually be used for debt repayment.
Some farmers express concerns about the potential impacts of photovoltaic (PV) installations when placed on productive farmland or adjacent plots. A key worry relates to the long-term condition of the soil after years of PV operation and the possibility that land may no longer be suitable for agricultural use. Farmers point out that the construction of PV infrastructure—such as cement foundations, earthworks, and support bases—can affect soil quality and structure. In addition, there is frustration that fertile fields are often allocated to PV projects, while alternative options such as dryland or less productive soils are overlooked, usually because installation costs are higher in those areas.
Scientific literature confirms that PV installations can alter soil conditions. Research has shown that solar parks may degrade soil structure through leveling and vegetation removal, even if the soil’s chemical composition remains largely unaffected (Lambert et al., 2021). There are also concerns about potential contamination from heavy metals contained in PV panels or their supporting structures. While some studies remain limited in scope—for example, a recent case study by Yousuf et al. (2024) found no concerning concentrations of heavy metals in nearby soils—other research highlights possible risks of cadmium, copper, arsenic, mercury, and nickel leaching or runoff from PV components (White & Black, 2017; Robinson & Meindl, 2019; Tawalbeh et al., 2021). Commonly used materials such as steel and aluminum may, under certain conditions, contribute to soil and water pollution, underlining the need for systematic risk and impact assessments (Brown et al., 2022).
Within this context, farmers’ concerns about the long-term impacts of PV installations on their land are not unfounded. The absence of a regulatory framework that recognizes and addresses the potential consequences of PV projects on productive farmland and its future use constitutes a form of recognition injustice. Their concerns about the unsuitability of fertile land for such investments, and the need to safeguard the long-term viability of agricultural production, are not adequately acknowledged. Instead, priority is often given to lower installation costs or land availability, regardless of agricultural value.
Relevant references:
Climate change is increasingly affecting plant–pathogen interactions, with major consequences including the emergence of more severe diseases and the development of resistance to commonly used active substances. According to many farmers, in recent years crop infestations have risen, while the limited effectiveness of available control methods has resulted in a steady increase in crop protection costs—not only in Greece but across the EU.
Eurostat data (2023) show that the average cost of plant protection products rose by 9% compared to the previous year, despite the simultaneous decrease in the cost of other inputs such as fertilizers and fuel. At the same time, the European Commission estimates that the agrochemical industry spends approximately €300 million annually on preparing approval and renewal dossiers for active substances, with the cost of developing and demonstrating the safety of a new active ingredient ranging between €200–250 million.
Within this context, the distributive injustice lies in the disproportionate burden placed on farmers, who are forced to absorb higher crop protection costs while their agricultural income continues to shrink. Farmers generally recognize the importance of reducing environmental degradation, yet they face mounting phytopathological pressures that can only be managed through costly inputs—whether conventional plant protection products or more expensive biological alternatives promoted under the green transition.
This situation fuels frustration regarding both economic and environmental sustainability, as farmers feel they are bearing the cost of environmental policy implementation without receiving adequate compensation through the prices paid for their products on the market.
Relevant references:
The issue of cotton quality in Greece reflects a structural tension between the technological and organizational logics of farmers and ginners. At a deeper level, however, it highlights a fundamental gap: the lack of recognition of farmers’ need to shift production toward higher-quality, higher value-added products.
Many farmers, realizing that superior quality is not tangibly rewarded, adopt technologies that maximize short-term economic efficiency at the expense of quality. A telling example is the increasing use of stripper harvesters. Unlike traditional picker machines, which selectively collect the cotton boll, strippers remove the entire plant, leading to a larger harvested volume but also to a higher content of foreign matter. This choice is not driven by attempts to profit from excess weight—since foreign matter is deducted at the ginning stage—but by cost savings. Strippers have lower operating expenses and can reduce total harvesting costs by up to 50%. However, the outcome is a significant decline in the quality of the final product: lower ginning efficiency, degraded color, shorter fiber length, and higher contamination with foreign material.
The burden of this quality degradation is also carried by the ginning industry, which faces higher sorting costs and reduced commercial value of the final product.
As a result, a vicious cycle is perpetuated: the lack of incentives for producing high-quality cotton, combined with the absence of institutional and market recognition of its added value, drives practices that reinforce low quality. This dynamic ultimately weakens the sector’s ability to upgrade, differentiate, and remain competitive in international markets.
A growing concern among farmers in the region is the increasing competition that High-Yield Agricultural Land (HYAL) faces from the rapid expansion of photovoltaic (PV) parks. Large investors and energy companies approach landowners with highly attractive financial offers—either for leasing or outright purchase—often at multiples of what the land would yield if kept for farming. This creates strong economic pressure that reshapes access to land, particularly disadvantaging small and medium-scale farmers.
Tenant farmers, who until recently cultivated land under arrangements that also secured an additional income stream for landowners (such as retired farmers or non-farming professionals), now find themselves at a disadvantage. Landowners increasingly prefer the far more profitable options offered by PV companies, resulting in active farmers losing access to productive land and facing disproportionately high rental costs that exceed the economic returns of cultivation.
Although HYAL has been institutionally defined as a non-renewable national resource since 1983 (Law 1337/83), based on criteria such as soil quality, irrigation potential, microclimate, and traditional or specialized crops, enforcement of the protective framework has been highly deficient. The requirement to geographically designate HYAL was established under Law 2945/2001, mandating exclusive use for agricultural purposes. Yet administrative weaknesses—including understaffing and lack of technical expertise—prevented effective implementation, leaving most regions without official HYAL mapping.
Instead of strengthening protection, legislation since 2010 has gradually introduced flexibility for renewable energy installations on HYAL. Law 3851/2010 allowed, under certain conditions, the installation of RES infrastructure, followed by Law 4203/2013 which imposed temporary restrictions. In 2019, permissions were reintroduced under conditions, permitting installations up to 1 MW with a cap of 0.8% of cultivated land per Regional Unit. Despite these restrictions, the absence of HYAL mapping and limited administrative capacity hinder effective control and enforcement, enabling fertile lands to be exploited. According to recent data (2022), up to 320,000 stremmata of high-yield land nationwide may be allocated for PV development.
This development represents a clear distributive injustice: land is being rapidly reallocated in favor of alternative economic activities, restricting farmers’ ability to sustain agricultural production—especially those without ownership or the means to compete with the financial offers of PV companies. The pressure is particularly severe when PV parks are established on prime farmland, while marginal or less productive areas (such as mountainous or low-yield lands) are largely overlooked due to higher installation costs (e.g., lack of access infrastructure, electricity transmission). In this way, PV installations promoted without proper spatial planning occur at the expense of agricultural land, with additional risks of environmental degradation if land-use and environmental safeguards are not effectively applied.
Relevant references:
Small and fragmented landholdings are perceived by farmers in the Regional Unit of Trikala as a key factor generating inequities, particularly when compared to their counterparts in the Regional Unit of Larissa. Farmers argue that agricultural plots in Trikala are much smaller in size and more dispersed, while in Larissa landholdings tend to be significantly larger and more consolidated.
This perception is supported by empirical evidence from the Hellenic Statistical Authority (ELSTAT) on the Structure of Agricultural Holdings. In 2016, the average size (in stremmata) of purely agricultural holdings in the Region of Thessaly was 58.43. However, there were significant variations across regional units: 59.50 in Karditsa, 73.76 in Larissa, 46.62 in Magnesia, and only 42.98 in Trikala. In other words, the average holding size in Trikala was almost half that of Larissa.
This structural reality creates inequities that translate into practical disadvantages in farming operations, which ultimately lead to higher production costs. Small and scattered plots require more extensive irrigation infrastructure, higher consumption of water and energy, and greater labor inputs per stremma compared to larger, consolidated farms. As a result, farmers in Trikala are unable to benefit from economies of scale, which undermines the competitiveness of their holdings.
This issue has been recognized in the Common Agricultural Policy (CAP) 2023–2027, which introduced the Complementary Redistributive Income Support for Sustainability. This measure aims to achieve a more balanced distribution of income support in favor of small and medium-sized agricultural holdings.
Access to financing and investment opportunities represents a structural inequity affecting both smaller-scale TOEVs and those burdened with high fixed costs, such as electricity expenses, which leave little room for reinvestment from available reserves. Investments in network maintenance and modernization are critical to ensuring irrigation stability and improving water-use efficiency. However, such investments presuppose rational and transparent financial management within the TOEVs. As several representatives pointed out, this remains a persistent challenge in smaller communities, where interpersonal relationships often dominate irrigation management. When debts accumulate due to financial mismanagement, the organization’s ability to invest is further constrained. This, in turn, reinforces and magnifies local inequities built up over previous years, affecting both the quality of irrigation services and farmers’ access to them.
Inequities in production costs arise from the differentiated irrigation practices applied across regions, directly linked to the available infrastructure and the geographical location of farmers. Irrigation methods have a decisive impact on whether production costs rise or fall.
In the plain, all farmers rely exclusively on boreholes. Here, the dominant production cost—accounting for nearly 80%—is electricity consumption required to operate pumping systems. Local farmers acknowledge that this practice significantly inflates production costs, thereby reducing their net income. Representatives from Trikala noted that the high cost of irrigation fuels constant disputes and dissatisfaction within the community, as water is both scarce and expensive. They stressed the need for major reforms in water pricing policy, along with technical upgrades such as undergrounding of networks and the introduction of inverter technology in pumping equipment, to mitigate these inequities. Moreover, representatives of the Local Land Reclamation Organization (TOEV) emphasized that the shift from micro-sprinklers to reel-type sprinkler irrigation has contributed to the depletion and waste of groundwater resources, as excess water often escapes the fields. At the same time, this method has gradually damaged the irrigation network due to the high pressure generated by the reels. Transitioning to closed irrigation networks supported by pump inverters would help address these systemic inequities and improve resource efficiency.
In many agricultural areas, water scarcity in irrigation networks becomes particularly acute during the summer season. This is also the case in Megala Kalyvia, located in the western part of the Thessalian plain, where farmers face significant inequities in water distribution. Until 1977, irrigation relied exclusively on the Pamisos and Pineios rivers. However, following large-scale state programs for drilling expansion, farmers increasingly turned to groundwater extraction. Today, the Local Land Reclamation Organization (TOEV) of Megala Kalyvia manages 22,600 stremmata (2,260 hectares) of farmland, served by an irrigation network supplied by 34 boreholes. Yet, insufficient recharge of the aquifer, combined with parallel water abstraction projects, has gradually depleted the tributaries of the Pineios and forced wells to reach ever greater depths. Extended drought periods and recurring rain shortages have further intensified water scarcity, leading to a serious irrigation deficit in the area. A telling indicator of this trend is the dramatic deepening of boreholes: while groundwater could once be accessed at a depth of just 10 meters, farmers now need to drill down to 130–200 meters to meet their irrigation needs.
Most cotton farmers report a significant inequity arising from the fact that cotton in Greece is sold as seed cotton rather than as ginned fiber. This arrangement, seen as a distinctively Greek practice, is enforced by ginning companies that exercise control over the entire commercial chain. As a result, farmers are deprived of any real possibility to assess or negotiate the quality value of their production, since ginning yield (the percentage of pure fiber extracted per kilo of seed cotton) and key quality characteristics (such as fiber length, strength, and color) remain outside their control.
Ginners, for their part, do not acknowledge the trade in seed cotton as a problem. However, for both organizational and technical reasons, they claim they cannot meet farmers’ longstanding demand to sell cotton as ginned fiber with individual quality assessment. The absence of storage facilities at the farm level, coupled with the bulk and simultaneous delivery of harvested production during the ginning season, often results in the mixing of cotton from different plots and with varying quality traits. This makes quality segregation and individualized evaluation of each bale virtually impossible.
In this context, farmers’ exclusion from the ability to showcase the qualitative superiority of their production not only reproduces a structural imbalance in their market relationship with ginners, but also incentivizes problematic practices that compromise quality (e.g., the use of stripper harvesters).
The need for direct engagement with farmers was highlighted by most stakeholders as a potential source of inequity in the event that TOEVs are removed from management and irrigation responsibilities are centralized under a new authority (ODYTH). The mediation role and proximity of TOEVs are considered critical in resolving conflicts among irrigators, particularly concerning irrigation priority, the allocation and sharing of available water resources, and the organization of irrigation cycles.
TOEV representatives stressed that the immediacy with which irrigation is currently managed must not be lost, as it is a crucial factor for ensuring the smooth functioning of production—especially during periods of extended drought, when urgent off-cycle irrigation may be required. Under a potential unification of TOEVs into a single central administration, issues of inequity could arise, since a recurring concern expressed by representatives was that irrigation needs must be addressed immediately at the moment the problem arises. Delays, even short, can result in crop losses and consequently significant reductions in farmers’ income.
The inability of the state to regulate electricity prices for agricultural use—combined with the failure to prioritize TOEVs for funding energy projects that could support their energy autonomy (such as net metering, interconnected systems, or battery-supported autonomous solutions)—is recognized as a key recognition injustice. This gap drives up the fixed operating costs of crops dependent on groundwater irrigation.
It was further noted that rising electricity prices have discouraged borehole irrigation, with costs nearly doubling. In Zarko, farmers are particularly burdened with electricity expenses, not because of deep pumping (which does not exceed 70 meters), but due to the age of their irrigation infrastructure. Most boreholes were built in the mid-1970s, and the mechanical parts (motors) are now outdated, leading to inefficiencies and uneven pumping capacity. To address this, the TOEV has gradually installed inverters to balance irrigation needs and reduce electricity consumption.
The TOEV also attempted to apply for a photovoltaic park under a net metering scheme, but connection to the grid was not possible because the transmission lines had already reached their full capacity. According to TOEV representatives, the only viable solution to this inequity—where private companies are prioritized over agricultural uses in grid connections—is the expansion of grid capacity. Currently, network operators are in the process of investing in and upgrading existing installations to expand capacity, but farmers remain excluded until these works are completed.
One of the less visible yet structurally significant inequities arising from agricultural policy implementation concerns the failure to recognize geographical specificities, even within highly productive plains. Within the same wider area, different local ecosystems and agricultural landscapes coexist: from high-yield farmland to hilly and disadvantaged areas with difficult access, limited mechanization, or reduced irrigation capacity. Farmers stress that restructuring policies and crop promotion schemes are applied in a horizontal manner, without accounting for critical parameters such as irrigation potential, exposure to erosion risks, or productive differentiation between areas within the same plain.
Even regulations that appear rational in design, such as the ban on plowing plots with slopes greater than 15%, are enforced without geographical adaptation, leading either to meaningless applications or to unjustified burdens on agricultural activity.
The neglect of these geographical specificities constitutes a form of recognition injustice: on the one hand, it ignores or equalizes unequal capabilities and challenges between areas (e.g., irrigated vs. rainfed land); on the other, it erases elements that shape farmers’ identity and local knowledge. For some, this translates into reduced access to subsidies or support schemes; for others, into the loss of potential comparative advantages linked to geomorphology, locality, and the “authenticity” of their production—features that could otherwise be valorized through certification schemes, local markets, or differentiated farming systems (e.g., regenerative, organic, or integrated management).
Farmers recognize the need for crop zoning or tailored support schemes that reflect local capabilities—for example, promoting organic farming in hilly forage areas, or implementing strict integrated management in intensively irrigated farmland on the plain. Yet current measures do not respond to this need.
The absence of flexibility and participatory planning deepens the perception that agricultural policy disregards not only the material conditions of production but also the cognitive experience of farmers. Moreover, the potential to transform local specificities into productive advantages remains untapped. Thus, this form of injustice extends beyond the distribution of subsidies, touching upon broader issues of recognition and inclusion in the transformation of the agri-food system.
Farmers in the Regional Unit of Trikala express strong dissatisfaction with crop restructuring policies promoted by governments and their privileged interlocutors, arguing that such policies fail to reflect their actual situation. They stress that policy decisions to shift crops often ignore both the significant investments already made in specialized agricultural machinery and the accumulated know-how they have developed over years of engagement with specific crops, such as cotton.
While this reflects a broader dynamic of path dependency—where past investments and decisions limit present adaptation options—the discontent voiced by farmers cannot be overlooked. They perceive the situation as a clear recognition injustice: policymakers and stakeholders fail to acknowledge the vulnerable position of farmers when restructuring is pursued. Many of the machines farmers own are crop-specific, meaning that a restructuring initiative could render them obsolete, forcing distress sales and resulting in substantial capital losses. For some, loan repayments on such equipment are still ongoing, so selling under pressure could further damage their creditworthiness and economic resilience. Similarly, shifting from irrigated to rainfed crops risks rendering entire irrigation networks and infrastructures redundant, compounding capital losses. Although Trikala’s farmers may be somewhat less exposed than their counterparts in other parts of Thessaly, ELSTAT data confirm that they remain highly vulnerable to such restructuring pressures.
Beyond the economic consequences, farmers highlight the injustice of disregarding their knowledge capital—both technical and tacit—acquired through years of cultivating specific crops. This knowledge is essential for crop performance and agricultural development. In the context of restructuring, however, it risks being devalued or lost entirely, depriving farmers of a vital resource and undermining their long-term viability.
The issue of cotton quality in Greece reflects a structural tension between the technological and organizational logics of farmers and ginners. At a deeper level, however, it highlights a fundamental gap: the lack of recognition of farmers’ need to shift production toward higher-quality, higher value-added products.
Many farmers, realizing that superior quality is not tangibly rewarded, adopt technologies that maximize short-term economic efficiency at the expense of quality. A telling example is the increasing use of stripper harvesters. Unlike traditional picker machines, which selectively collect the cotton boll, strippers remove the entire plant, leading to a larger harvested volume but also to a higher content of foreign matter. This choice is not driven by attempts to profit from excess weight—since foreign matter is deducted at the ginning stage—but by cost savings. Strippers have lower operating expenses and can reduce total harvesting costs by up to 50%. However, the outcome is a significant decline in the quality of the final product: lower ginning efficiency, degraded color, shorter fiber length, and higher contamination with foreign material.
The burden of this quality degradation is also carried by the ginning industry, which faces higher sorting costs and reduced commercial value of the final product.
As a result, a vicious cycle is perpetuated: the lack of incentives for producing high-quality cotton, combined with the absence of institutional and market recognition of its added value, drives practices that reinforce low quality. This dynamic ultimately weakens the sector’s ability to upgrade, differentiate, and remain competitive in international markets.
Although most farmers report satisfaction with the agronomic traits and yields of the varieties available on the domestic market, they frequently express dissatisfaction with the quality of seeds produced through domestic seed multiplication. Their concerns focus on the conditions and practices under which seed production takes place, which are viewed as poorly controlled and substandard, leading to the circulation of seeds with reduced purity and quality. The problem is most evident in first-generation reproduction seed (R1) in wheat and cotton.
In these crops, farmers report frequent mixing of genetic material across different varieties. This is attributed to the lack of compliance with required distances between seed production plots, as well as to inadequate cleaning of farm machinery during harvesting. Such lapses compromise seed purity, undermining crop uniformity and predictable yields.
This problem is not observed in crops such as industrial tomato and maize, where imported hybrids dominate. Legumes and pulses present a special case, as native varieties developed by ELGO-Dimitra prevail. Since 2012, the Institute of Industrial and Forage Crops of ELGO-Dimitra has introduced a more effective control mechanism for seed production through an innovative system of competitive contracting, which allows the selection of seed companies based on strict quality and technical criteria.
Seed companies, for their part, reject farmers’ criticisms outright, while at the same time acknowledging that problems do exist, since companies cannot fully control the practices applied by their contracted growers in seed fields. Insufficient state supervision also plays an important role. The Departments of Rural Development and Controls (TAAE – formerly KEPYYEL), which are responsible for the official supervision of seed production on behalf of the Ministry of Rural Development and Food, face serious problems of understaffing and underfunding. This severely limits their ability to conduct thorough inspections or intervene in cases of violations and poor practices.
In the final analysis, responsibility for the decline in seed quality cannot be attributed to a single party. The issue is closely linked both to the seed companies themselves (with “good and bad companies,” as farmers put it) and to the diligence demonstrated by contracted growers at every stage of the production process.
In Thessaly, farmers face major obstacles in installing small-scale photovoltaic (PV) systems, even when these are intended exclusively to meet the irrigation needs of their farms. Irrigation is structurally essential for key crops in the region, such as cotton and maize, and the inability to implement such projects increases farmers’ energy dependence and intensifies their financial vulnerability. According to the Hellenic Electricity Distribution Network Operator (Deddie), as early as 2022 the regions of Larissa and Karditsa had already exceeded their available grid capacity for new connections, while today the margin for additional connections is reported as zero (Deddie.gr, 2024).
At the same time, the abolition of priority access for farmers in PV connection applications (which had been in place until 2019), combined with insufficient state support for self-generation with storage solutions (e.g., net metering with batteries), sustains this widespread sense of unfairness within farming communities. This exclusion affects both individual farmers and collective bodies such as TOEVs, which aim to reduce irrigation energy costs without any intention of commercially exploiting surplus electricity.
Farmers describe this situation as a double injustice: on the one hand, they are unable to use the grid to reduce irrigation costs; on the other, they believe they have already financed the network infrastructure up to their fields with their own resources over past decades. Now, they find themselves excluded from accessing the very same grid, while large private renewable energy companies are granted permits to use it for projects on adjacent land.
This situation constitutes a distributive inequity, as the current institutional and technical framework deprives many farmers of the possibility of achieving energy autonomy and reducing the cost of irrigation.
The tightening of EU crop protection policy, based on Regulation (EC) 1107/2009, has in recent years led to the withdrawal of many active substances previously used widely in agricultural production. These bans were grounded in documented concerns about human health, toxicity to pollinators, or environmental pollution, as assessed by the European Food Safety Authority (EFSA). Substances critical for key crops were among those banned, including phosmet (insecticide against cotton bollworm), glufosinate and S-metolachlor (herbicides), as well as fungicides such as cyproconazole and mancozeb, commonly used in cereals.
The bans necessitated the adoption of alternative solutions, such as approved substitute crop protection products, biological inputs, Integrated Pest Management (IPM), and cross-compliance programs. However, many farmers argue that the withdrawal of these substances has resulted in higher costs and fewer, often less effective, alternatives. They also stress that in third countries, products containing active substances banned in the EU continue to be used, creating significant disparities in production costs.
Similar concerns have been expressed by the Hellenic Crop Protection Association (ESYF), one of the main scientific and professional bodies representing the crop protection sector in Greece. ESYF has raised reservations about the bans on active substances, especially when they are not accompanied by sufficient scientific justification or viable alternatives for farmers. It has also expressed concerns regarding the proposed Sustainable Use Regulation (SUR), which aims to reduce the use and risk of pesticides by 50% by 2030.
Farmers describe this situation as a form of distributive inequity that manifests in the form of a competitiveness deficit compared to imports from third countries. While they are obliged to use milder and more expensive products—often insufficient for crop protection—they receive no equivalent compensation or protection from unfair competition, since imports from third countries are allowed without being subject to the EU’s regulatory requirements.
Relevant reference:
Differences in irrigation practices across regions create unequal conditions for balancing production costs, directly linked to the available infrastructure and the geographical position of farmers. In the case of Zarko, this inequity also affects crop earliness (e.g., in cotton) as well as limits the range of crops that can be planted due to the uncertainty of frequent floods. Based on past experience of how easily their farmland floods, farmers in Zarko avoid cultivating orchards, legumes, and vegetables—crops that are highly vulnerable—since even a single flood can destroy both the harvest and the plant capital. In earlier years, torrents of water often swept away the pipes used for irrigation (before the closed network was built), putting entire harvests at risk. These conditions fostered a spirit of voluntarism and mutual support among farmers, who would share equipment whenever needed. Today, a large share of farmers in Zarko use drip irrigation, particularly after the expansion of the closed irrigation network, which is sufficient to provide high pressure and significantly reduces water consumption. However, the development of this closed network was not primarily state-funded but initiated and implemented through the voluntary contributions of TOEV community members. Rather than seeking yearly funding to replace damaged pipes—which frequently corroded due to methane released from boreholes, another local particularity—farmers chose to invest in a permanent, long-term solution. Working with local engineers, and using their own equipment, farmers themselves decided on water intake points and pressure levels, while also contributing personal labor and oversight for the excavation and construction of the network. This collective effort highlights both the inequities farmers face and the community-based resilience strategies they employ to address them.
Water shortage or insufficiency, particularly during the summer months, constitutes a distributive inequity as it directly relates to the fair allocation of resources and access to them. In the Regional Unit of Trikala, one of the largest irrigation organizations is the TOEV of Zarko in Farkadona, which manages 25,000 stremmata of irrigated land through 29 boreholes. Due to the area’s specific topography, representatives described their region as the “zero point” of the confluence of seven rivers (including the Enipeas, Kaletzis, Pineios, and their tributaries). While this condition frequently replenishes the local aquifers—keeping pumping depths relatively shallow, at 45 to 70 meters, and thus maintaining low pumping costs—it also creates recurring flooding problems. Floods often destroy critical equipment, including borehole mechanisms and irrigation systems (e.g., reels), forcing farmers and the TOEV to repeatedly replace or repair damaged infrastructure. This challenge led to the need for undergrounding the open irrigation network, transitioning to a closed network system for farmers. The transition is largely complete (about 85%), with 16 km still pending tender out of the total 75 km of the network. Although the closed system has temporarily mitigated some of the issues, substantial support works are still required to retain and manage water more effectively and reduce flood risks. This situation constitutes a distributive inequity because it restricts farmers’ ability to choose their crops. They are often limited to varieties that can withstand frequent flooding, leaving them with fewer viable options. Furthermore, during periods of extreme drought, the region plays a critical role as a supply node: it reinforces the Pineios River with water from the Plastiras and Smokovo reservoirs, ensuring both its own irrigation sufficiency and water availability for wider areas.
The inability of the State to regulate the price of electricity for agricultural use, along with its failure to prioritize TOEVs for funding energy projects that would contribute to their energy autonomy (such as net metering, other forms of interconnected networks, or autonomous systems with batteries), is recognized as a critical recognition injustice. This injustice directly leads to an increase in the fixed operating costs of irrigation-dependent crops. Nearly 80% of production costs are attributed to electricity expenses. The area managed by the TOEV of Tausanis relies exclusively on the irrigation of groundwater, which means that the cost of electricity is the most significant expense for irrigated crops in this region. The consequences of this injustice have a dual dimension. On the one hand, it acts as an additional burden for farmers, increasing cultivation costs compared to other irrigators who rely on closed networks, surface waters, or even flood irrigation. On the other hand, the increase in irrigation costs leads some farmers to be unable to meet their contractual obligations and pay their irrigation fees to the organizations. As a result, this debt is carried as a “loss” by the TOEV, undermining its financial resilience while also straining the social relations between the organization’s board members and producers in the local community. According to TOEV representatives, the installation and exploitation of a photovoltaic park to reduce irrigation costs during the summer months is the only viable solution to lower production expenses. However, due to their inability to support such an investment with their own means, the contribution of the Region and, more broadly, the State is deemed necessary to support and implement this infrastructure, which would contribute to their energy autonomy. In the same context, it was noted that after privatization, service from PPC/ HEDNO – Hellenic Electricity Distribution Network Operator, has deteriorated significantly, as repair crews now take much longer to fix damages to the distribution network. This often prevents timely irrigation, which is critical for the survival of crops within specific time windows.
An important issue raised by the representatives concerns the equal treatment of TOEVs by the State, namely inclusion. Inclusion and the recognition of local needs, particularly of smaller TOEVs in terms of size and capacity, in critical decisions that affect the future of a community’s irrigators, are seen as essential. There is a prevailing sense that the larger TOEVs in geographic extent, as well as those located closer to the centers of political decision-making, receive preferential treatment, both in terms of the resolution of their problems and in the prioritization of decisions. A characteristic example of this inequity is the issue of post-flood restoration, which represents a significant injustice and creates serious problems for irrigation and the survival of producers in the community. Specifically, out of the 70 boreholes, 35 were destroyed “flooded up to the top,” as the TOEV representatives described, who recorded the extent of the damages. Most of these boreholes now require complete repairs, including replacement of electric motors, control panels, and other equipment.
The need for direct interaction with producers was understood by most stakeholders as a potential injustice in the event that TOEV administrations are removed under a possible centralized organization of the new irrigation management body (O.D.Y.TH.). The mediation and immediacy provided by TOEBs are critical factors in smoothing relations among irrigators, especially in cases of conflict over irrigation priority, water availability, and the distribution of water resources, as well as in organizing the irrigation cycle. Within this framework, it was argued that a major gap the new organization could address lies in the design and implementation of new infrastructures essential for irrigation, tailored to the specific needs of each local area. However, TOEV representatives stressed that the immediacy characterizing the current functioning of irrigation should not be lost, as it is a crucial factor for the smooth operation of production. They also noted that due to the limited automation of networks, human presence remains indispensable until systems are fully automated, since it provides both local knowledge of issues and direct capacity to resolve them.
Access to funding and investment opportunities for irrigation networks constitutes a distributive injustice that affects both the smaller TOEVs, as well as those whose fixed expenses, such as electricity costs, leave little room for further investment from the organizations’ available reserves. Investments in network maintenance and modernization are critical actions to ensure system stability and to save water consumption. However, access to funding frameworks requires the preparation of technical studies and a range of other bureaucratic requirements that exceed the capacities of these TOEVs. A major injustice for the irrigators of Koilada and the surrounding serviced areas is the lack of significant water storage infrastructures. Such infrastructures could protect the region both in terms of flood prevention and by offering alternative irrigation methods, thereby relieving the area from the overexploitation of underground water resources, which are already at the brink of exhaustion.
The insufficient conditions for balancing competition in production costs arise from the different irrigation practices across each area, constituting a distributive injustice as they are directly linked to the available infrastructure and the geographical position of irrigators. The method of irrigation directly affects whether production costs increase or decrease. In the Koilada area, all irrigators rely exclusively on boreholes. The largest share of production costs around 80%, is the electricity required to operate a borehole. Farmers in the area recognize that this practice (use of pumps) dramatically raises production costs and thus reduces net income, since they are forced to irrigate from great depths due to the gradual decline of the local aquifer. This decline increases irrigation costs in terms of electricity consumption and is attributed to the absence of infrastructure for groundwater recharge, namely its connection with reservoirs of the Pinios River. In other words, the irrigation fee is driven upward by electricity costs, which severely reduce profit margins for local producers. The irrigation fee has traditionally been determined as a cost per borehole based on the cultivated hectares irrigated, while in 2024 a time-based billing system (via electronic cards) was introduced, following the installation of electronic monitoring systems along with supervision by water guards. The administration of the TOEV has managed to participate in funded programs to install automation systems in their network, which are estimated to reduce electricity consumption by up to 30% as well as save irrigation water. Nonetheless, the replenishment of groundwater remains a central issue, the resolution of which would address major injustices related to irrigation costs in the wider area.
The lack of water or the insufficiency of water availability, especially during the summer months due to local particularities [depleted aquifers, drought], constitutes a distributive injustice in the sense that it relates to the equal sharing of resources and access to them. In the case of the Regional Unit of Larissa, the Local Land Reclamation Organization – TOEV of Tausanis, which serves approximately 6,800 irrigators from Koilada and some nearby villages, faces a serious irrigation issue. In the Koilada area, as well as for irrigators in the wider Farsala region, there is no access to surface water, since irrigation relies exclusively on boreholes, meaning on the availability of underground aquifers. The TOEV manages around 70 active boreholes, which irrigate approximately 10,000 acres. Signs of drought are evident in the area, as in the past 10 years pumping from the boreholes has extended to greater depths from 100 meters down to 250 meters. As a result, from the 22,500 acres that were irrigated until the early 2010s, only half remain under irrigation today, serving villages of the Municipality of Larissa (Koilada, Mandra, Rachoula, Koutsochero, Kastro, Terpsithea) and of the Municipality of Kileler (Mavrovouni, Krannonas, Mesorachi). Furthermore, the prolonged drought period has reduced the irrigation cycle to at most 7 days, making irrigation essential within this timeframe for the survival of the crops.
An important issue raised by the representatives concerns the equal treatment of TOEVs by the State, namely inclusion. Inclusion here refers to the recognition of the local needs of smaller-scale TOEVs and their consideration in critical decisions affecting the future of irrigators within a community. There is a prevailing perception that the larger TOEVs in terms of geographic coverage, and those located closer to political centers of decision-making, enjoy preferential treatment both in the resolution of their problems and in the prioritization of various decisions. Representatives of these TOEVs emphasized that, due to their distance from the political center of Thessaly (Larissa), they feel excluded from important decisions, where proximity and interpersonal relations often play a decisive role. Larger TOEVs acknowledged the State’s efforts to support recovery from the recent damages, yet some of their representatives pointed out that one significant issue arising from the floods has been the destruction of field boundaries, which creates uncertainty in agricultural production until the matter is resolved.
The inability of the State to regulate electricity prices for agricultural use, combined with the lack of prioritization of TOEVs in accessing funding for energy projects that would support their energy autonomy (such as net metering, interconnected networks, or stand-alone battery systems), is recognized as a pivotal recognition injustice. This situation leads to a sharp increase in the fixed operational costs of cultivation systems that rely on well-based irrigation. It was also noted that rising electricity prices have had a deterrent effect on well irrigation, where costs nearly doubled. Moreover, TOEV representatives highlighted their inability to monitor and engage effectively with the energy stock market to track electricity prices. In fact, electricity accounts for almost 80% of production costs. Additionally, representatives pointed out that the power capacity of a well pump is directly linked to the crop it can irrigate, or more precisely, the efficiency with which it irrigates. The variation in pump power is thus a decisive factor in determining irrigation costs, as it is directly correlated with electricity consumption. At the same time, pump power also shapes crop selection. For example, higher pump power (120–150 watts) can prove destructive and is highly discouraging for cotton cultivation, due to the particular vulnerability of its flower.
The need for direct communication with producers was framed by the majority of stakeholders as a potential justice concern in the event that the management of TOEVs is removed under a possible centralized organization of the new irrigation management authority (O.DY.TH.). The mediation and immediacy offered by the TOEVs is considered a crucial factor in smoothing relations among irrigators in cases of conflict over irrigation priority, the availability and distribution of water resources, as well as the organization of the irrigation cycle. Within this framework, it was argued that a major gap the new organization could fill is the planning and implementation of new infrastructures critical for irrigation, designed according to the specific needs of each locality. However, representatives of the TOEVs stressed that the immediacy with which irrigation currently operates must not be lost, as it is a key factor for the smooth functioning of production. In the event of a unification of TOEVs under a single administration, the issue of inequality is expected to arise, since a recurring concern expressed by representatives was that irrigation needs should be met immediately, particularly when problems occur. The time available to resolve such issues is critical to prevent the loss of production and, by extension, the reduction of farmers’ income in the affected areas.
The risk of devaluation of investments and the fixed capital of large-scale TOEVs, such as the TOEV Thessaliotidos, constitutes a recognition injustice, in the sense that with the establishment of O.DY.TH., the property and assets of the Organization, according to the law abolishing the OEBs, will be transferred to O.DY.TH. This means that a significant part of the equipment such as maintenance machinery and, more importantly, spare parts for the irrigation network needed for the immediate replacement of damages, acquired through the capital contributions of the members of the Organization, will cease to be their property, without any compensation or priority in use and repair. This development will pose a serious obstacle to the smooth irrigation of producers in the area, who, due to their geographical location, are often affected by sabotage and damages to their irrigation infrastructure.
Access to funding and opportunities for investment in the irrigation network constitutes a distributive injustice that affects both the smaller-scale TOEVs (Local Land Reclamation Organizations) and those whose high fixed costs, such as electricity expenses, leave little room for further investments in the network from the organizations’ available reserves. Investments in the maintenance and modernization of the network are crucial for ensuring its stability as well as for saving water. However, access to funding frameworks requires the preparation of technical studies and a range of other bureaucratic requirements that exceed the organizational capacity of many TOEVs. A significant injustice for the irrigators of Sofades and the wider area under the TOEV’s management is the delay in the implementation of the expansion of the closed irrigation network. The closed network would not only save significant amounts of water since there would be no water loss as currently happens in areas where irrigation is still carried out via open channels, but also improve the distribution of available resources. Moreover, the lack of water has forced many farmers outside the closed network to abandon their land or switch to less water-demanding crops such as wheat. Another issue raised is the limited capacity of the technical departments of the TOEVs. For example, in the TOEV of Sofades, which is responsible for managing the Smokovo dam, there is no specialized staff for its operation, nor any corresponding technical position within the organization. Instead, the management of the dam relies on private contractors, who were also responsible for completing the construction of the project. This situation creates serious concerns regarding the continuity of the dam’s operation as well as the transfer of knowledge about its use and importance for the region. Furthermore, there is no specialized staff for the organization and preparation of studies for similar infrastructure projects. Even in the case of Smokovo, the TOEV was fully dependent on state services and the slow pace of public administration.
The inadequate conditions for balancing competition in production costs, arising from differentiated irrigation practices across regions, constitute a distributive injustice as they are directly linked to the availability of infrastructure and the geographical position of irrigators. Irrigation methods determine the increase or decrease in production costs. In the wider area of Sofades, irrigation relies primarily on the closed irrigation network supplied by Lake Smokovo (with a capacity of approximately 237 million cubic meters of water). However, this project has not been completed to the extent originally planned, particularly regarding the closed network, which was designed to serve 250,000 stremmata of farmland and provide drinking water to large parts of the eastern plain of Karditsa. Farmers not yet connected to the Smokovo network depend exclusively on groundwater through some 200 boreholes (197 currently active). This differentiation generates injustices even within the same TOEV, since irrigators acknowledge that borehole irrigation (using pumping systems) significantly raises production costs and reduces net farm income compared to those benefiting from the closed network. The closed network was repeatedly described by stakeholders as the “future” of irrigation and the only viable solution for combating drought and water waste. Such networks were characterized as “civilized infrastructures” due to the efficiency and conservation benefits they offer, providing irrigators with a competitive advantage. Expanding the closed network is thus seen as a decisive factor for both intensifying cultivation and reducing inequalities in irrigation costs, once the planned extension is implemented. Representatives also highlighted that the power capacity of borehole pumps directly affects both irrigation costs through energy consumption and crop choices, since higher motor power determines which crops can be irrigated more effectively. For example, motors of 120–150 watts were considered unsuitable for cotton cultivation, as the strong water pressure could damage the flower. By contrast, users of the closed network enjoy abundant water without restrictions, unlike borehole users who face both scarcity and higher expenses. Respondents also noted incidents of water “theft” from the closed network, where farmers living near but not connected to it resorted to drawing water through hoses stretching for kilometers. This highlights the sharp inequalities in both cost and access to irrigation: farmers close to the infrastructure but excluded from the network attempted to capture its benefits informally, underscoring the urgency of addressing such disparities in water governance.
The state’s inability to regulate electricity prices for agricultural use, along with the failure to prioritize TOEVs for funding energy projects that would promote their energy autonomy (e.g., through net metering, interconnected systems, or battery-based autonomous systems), is recognized as a key recognition injustice. This leads to an increase in the fixed operating costs of irrigation-based agriculture, especially when dependent on groundwater extraction. It was also noted that rising electricity prices have discouraged the use of groundwater for irrigation, nearly doubling the associated costs. The expansion of the closed (pressurized) irrigation network beyond the 30% currently planned and funded through PPP schemes is of critical importance for mitigating the injustice experienced by irrigators in the TOEV-managed area. Such expansion would significantly reduce production costs by enabling more efficient water use and, more importantly, lowering electricity demand.
The need for direct communication with producers was framed by the majority of stakeholders as a potential injustice in the event of distancing governance from the TOEVs, especially in the case of a centralized structure under a new irrigation management body (O.D.Y.TH.). The mediation and immediacy provided by TOEVs is a critical factor in smoothing relations among irrigators during conflicts over irrigation priority, water availability, and distribution of water resources, as well as in organizing the irrigation cycle. It was argued that a major gap the new organization could fill is the planning and implementation of new infrastructure essential for irrigation, according to the specific local needs of each area. However, as noted by TOEV representatives, the immediacy that currently characterizes irrigation management should not be lost, as it is crucial for the smooth functioning of agricultural production. In a potential consolidation of TOEVs under a single administration, issues of inequality could emerge, particularly because, as emphasized by the representatives, irrigation needs must be addressed immediately, especially in times of crisis, since any delay can jeopardize the harvest and consequently harm the income of the affected producers.
An important issue raised by the representatives concerned the equal treatment of TOEVs by the State namely, the principle of inclusion. Inclusion and recognition of the local needs of smaller and less powerful TOEVs in critical decisions that affect the future of a community’s irrigators were seen as essential. There is a prevailing sense that the geographically larger TOEVs, and those located closer to political centers of power, receive preferential treatment, both in the resolution of their problems and in the prioritization of relevant decisions. Representatives of other TOEVs feel that, due to their physical distance from the political center of Thessaly (i.e., Larisa), they are effectively excluded and are not involved in significant decision-making processes, where proximity and interpersonal relations often play a decisive role. While TOEVs acknowledged the State’s efforts to support recovery from recent disasters, some representatives noted that the issue of exclusion persists for smaller, more decentralized regions located farther from the centers of political decision-making.
Water shortage or insufficient water availability, especially during the summer months—due to local particularities (e.g., depleted aquifers, water scarcity) constitutes a distributive injustice, in that it concerns the equitable sharing of resources and access to them. In the case of the Regional Unit of Karditsa, TOEB Thessaliotidos is one of the largest TOEBs in Karditsa and among the largest in all of Thessaly. Water scarcity represents a major injustice that hinders the smooth irrigation of the area served by the TOEB. As its representatives report, even the Smokovo artificial lake—one of the main water reserves for irrigation in the region—has seen its level drop dangerously in recent years. This creates significant problems for allocating irrigation among the areas the TOEB serves as manager of Smokovo’s water. From the 148.5 million m³ that Smokovo held in 2023, in 2024 it managed to retain only 91 million m³ from rainfall, while irrigated areas remain stable and needs are estimated at about 80 million m³. Of this, the TOEB must cover 270,000 stremmas (approximately 27,000 ha) irrigated under its responsibility, as well as 30,000 stremmas (about 3,000 ha) outside its formal jurisdiction (the TOEBs of Ekkara and Neo Monastiri), which it is nevertheless obliged to serve as the lake’s manager. Finally, a particular distributive injustice linked to this TOEB’s geographic area of management is that near Sofades there is an established Roma settlement, one of the largest in Greece relative to local population—which further complicates local water governance dynamics.
Limited access to funding and investment opportunities for irrigation infrastructure constitutes a form of distributive injustice, particularly affecting smaller TOEVs or those burdened by high fixed operational costs, especially electricity expenses, which leave little room for reinvestment from existing reserves. Infrastructure investments are essential not only for ensuring network reliability but also for improving water-use efficiency. However, accessing funding frameworks often requires the submission of detailed technical studies and meeting a series of bureaucratic conditions that exceed the administrative capacities of many TOEVs.In the case of TOEV Sellanon, approximately 30% of the irrigation network is currently undergoing underground piping installation, a project expected to mitigate existing inequalities among irrigators. Priority was given to major irrigation arteries serving multiple users, which will yield significant water savings and redistribute water availability across the remaining network. At parcel boundaries, iron pipe fittings will be installed for water intake, allowing farmers to autonomously connect and disconnect from the system using remote water management technologies. Additionally, inverter-equipped electric control panels will enable remote operation of the pumping station. The new system is expected to reduce irrigation costs from €45 to €25 at the designated service points, thus significantly improving both affordability and water governance.
The inadequate conditions for balancing production costs stem from differentiated irrigation practices across regions and constitute a form of distributive injustice, as they are directly linked to available infrastructure and the geographical location of irrigators. The mode of irrigation is intrinsically tied to either the increase or decrease in production costs. In the wider Sellana region, irrigation relies exclusively on groundwater drilling, since there is no access to surface water or connection to the nearby artificial lakes of Plastiras or Smokovo.A significant injustice faced by local irrigators, compared to those in eastern Thessaly or even other areas within the Karditsa regional unit, is that due to the presence of numerous private wells in the region, the irrigation period is forcibly limited typically ending by mid-August. This restriction occurs because water is insufficient to extend the irrigation period, as both TOEV-operated and private wells draw from the same aquifers. To avoid damage to the infrastructure, farmers themselves often choose to end irrigation prematurely.
Water shortage or insufficient water availability, particularly during the summer months due to local specificities (e.g., depleted aquifers, drought), constitutes a distributive injustice, in the sense that it relates to the equitable sharing of resources and access to them. In the case of the Regional Unit of Karditsa, the TOEV Sellanon serves irrigators from four municipalities (Mouzaki, Farkadona, Karditsa, Palamas) via groundwater drillings. The total area of activity covers 112,000–120,000 stremmas (approx. 11,200–12,000 ha), with 138 drillings across 10 agricultural holdings.Since 2016, as TOEB representatives pointed out, the groundwater level has dramatically declined, from the usual 30–75 meters down to depths of 300 meters, where drill shafts now need to reach, accompanied by a significant drop in irrigation pressure. This sharp decline of the aquifer led many producers to abandon their irrigated crops, shifting either to dryland farming or exiting production altogether. According to regional estimates, of the 120,000 stremmas under TOEB’s management, as of 2024, only 11,000 stremmas are still irrigated due to the unbearable cost of production. In most cases, the irrigation cycle has been reduced to just three months, during which the available water can support a single crop depending on the year and coinciding rainfall.
Since 2016, systematic efforts have been made to implement a mechanism for the indirect payment of seed cotton based on the ginning yield of each variety. This initiative stems from the collaboration between the Interprofessional Cotton Organization (DOV) and the National Centre for Quality Control, Classification, and Standardization of Cotton. Each growing season is accompanied by the compilation of a “National Quality Dossier,” which is based on a random inspection of 1% of the bales produced and includes detailed data on the quality characteristics and yields of varieties by growing region. Using this data, ginning mills draw up quality premiums and contract farming programmes, thereby seeking to reduce inequalities between producers and ginners. However, this system operates mainly on a limited scale, as it primarily concerns producers who participate in contract farming schemes, where cultivation is monitored and certified by the ginning mills’ technical networks. Despite the advantages of this mechanism, the proportion of producers participating in such programmes remains small, limiting its overall effectiveness. More critically, however, are the trust issues that arise, which act as a deterrent to the broader adoption of the system. Most producers maintain strong reservations both towards the ginners and towards the indirect payment system itself. On one hand, many cite past incidents of breaches of agreement or lack of transparency in transactions with ginning mills, which have reinforced their distrust of the market. On the other, they face practical difficulties in proving the quality of their production, especially when they do not participate in organised contract schemes with access to technical support and certification. Beyond this, the credibility of the institutional framework is further undermined by the lack of trust in the Interprofessional Cotton Organization. According to producers and representatives of farmers’ associations, there are frequent reports of opaque processes regarding the selection and representation of farmers within the DOV. The absence of meaningful participation and accountability of producers in decision-making processes fuels feelings of exclusion and powerlessness, undermining the legitimacy of the institution in the eyes of farmers. Thus, while the system of quality assessment and differentiated payment represents a positive step towards a fairer and more quality-oriented market, its implementation encounters deeper institutional weaknesses and an entrenched culture of mistrust, making a radical re-evaluation of trust relations between producers, institutions, and ginning enterprises essential.
Farmers depict a picture of the complete absence of a state service tasked with educating, training, informing, and advising them. Such a service would provide them with reliable and impartial advice on the issues they face daily in the field, whether related to new crops or cultivation practices such as proper fertilisation, pest and disease control, and so forth. The withdrawal of the state from agricultural advisory services has gradually been replaced by ad hoc briefings and advice from private agronomists whose main occupation is the sale of agricultural inputs. As a result, the advice provided is shaped by the products the agronomist wishes to promote and is often indirectly influenced by the commercial policies of agricultural input manufacturing or trading companies. Many farmers report losses in their production due to these practices. In essence, they express a grievance concerning the lack of impartial advisory services, comparing the current situation with the past, when advisory services were primarily delivered by the public Agricultural Extension Service.
Since its establishment in the early 1950s, the Ministry of Agriculture’s Agricultural Extension Service played a decisive role in disseminating agricultural knowledge and innovation, ultimately contributing to the modernisation of Greek agriculture. Agronomists of this service maintained a constant presence in rural areas, provided on-field advice, and had earned the trust of farming communities. From the 1990s and especially after 2000, the Agricultural Extension Service began to weaken gradually due to staff reductions, underfunding, and the transfer of responsibilities to other agencies and/or private consultants. With the establishment and consolidation of the CAP as the dominant agricultural policy and the corresponding erosion of national policies, the service gradually acquired a bureaucratic role, focusing mainly on handling matters related to EU subsidies. After 2010, the service was transferred to the elected Regional Authorities, where agronomists, previously employees of the Ministry of Agriculture, became employees of the Regions. This reorganisation resulted in the closure or merger of services, including the Agricultural Extension Service. This development further severed Ministry agronomists from the training and advisory work of farmers, marking the final withdrawal of the state from this role. Today, the only official provider of non-formal agricultural education and training is the state-run Hellenic Agricultural Organization – DEMETER (Hellenic Agricultural Organization “DIMITRA” – Organization of Agricultural Vocational Education, Training and Employment) which offers agricultural training programmes to farmers eligible for EU subsidies under schemes such as Improvement Plans, Young Farmers Installation, and others. The state’s withdrawal from agricultural advisory services—and particularly from an on-field presence constitutes a procedural injustice. Through a series of decisions in which farmers’ opinions and knowledge were not considered, the state has deprived them of critical knowledge resources essential for practising their profession, ultimately worsening their production conditions and prospects for survival.
The majority of cotton producers report a significant injustice stemming from the fact that cotton in Greece is sold as seed cotton (σύσπορο) rather than as ginned cotton. This arrangement recognized as a distinct Greek peculiarity is imposed by ginning companies, which exercise control over the entire commercial chain. As a result, producers are deprived of any substantive capacity to evaluate or negotiate the qualitative value of their harvest, since ginning yield (i.e., the percentage of clean fiber per kilogram of seed cotton) and other critical quality characteristics (such as fiber length, strength, and color) remain outside their control. From their side, ginners do not acknowledge the marketing of seed cotton as a problem. However, for organizational and technical reasons, they argue that they cannot accommodate the producers’ long-standing demand for individual quality assessment through the sale of ginned cotton. The absence of on-farm storage facilities, combined with the mass and simultaneous delivery of harvested cotton during the ginning season, often leads to the mixing of cotton from different fields and of varying quality characteristics. This makes it impossible to maintain quality segregation and individualized valuation for each bale. In this context, the exclusion of producers from the ability to showcase the qualitative superiority of their cotton not only reproduces a structural inequality in their market relationship with ginneries, but also incentivizes practices that compromise quality (e.g., the increasing use of stripper-type harvesters).
A form of procedural injustice highlighted by farmers’ experiences concerns the unreliability of the organic farming inspection system, particularly when applied to large-scale crops such as cereals and cotton. Farmers report that their participation in organic schemes is often not accompanied by substantial changes in cultivation practices or by thorough and systematic inspections. Cotton is a characteristic example, as producers themselves note the lack of technical expertise necessary to make the genuine implementation of organic farming feasible. In practice, they stress, organic farming is conducted largely “on paper,” with the primary motivation for participation being access to subsidies linked to the scheme. This situation constitutes a serious procedural injustice toward consumers, who are misled regarding the quality and production methods of organic products, and toward taxpayers, who finance through subsidies a system with unreliable compliance mechanisms. Within this context, organic farming, instead of functioning as a tool for sustainable transition, risks degenerating into a formalistic and often pretextual subsidy mechanism.
Many farmers who have transitioned, or are considering transitioning, to organic farming express frustration over the absence in Greece of an organized and stable market for the absorption of specific large-scale organic crops, such as wheat or forage crops (e.g., alfalfa). Although they comply with the rules of organic cultivation entailing reduced yields, they are not meaningfully rewarded through the sale of their products in the market. As they point out, even when they hold organic certification, their products are often sold as conventional or at prices that do not reflect their increased value. The only occasional benefit is the facilitation of sales due to the existence of the certification “paper,” without this translating into economic profit for themselves. As a result, for many large-scale crop farmers, organic farming ends up being purely a subsidy-driven practice: applied for the financial support it brings rather than for the intrinsic value the product carries in the market, potentially undermining the credibility of the entire organic grain value chain in Greece. By contrast, in countries such as Italy, organic value chains are more developed and offer better prices and stable absorption. This situation constitutes a distributive injustice: producers of organic grains and forage crops bear the cost of a more demanding production process without being adequately compensated. Even when they are committed to strictly following organic practices, they see the added value of their work dissipate because the system for marketing and distributing organic grains in the country has not been “built” in a way that supports them.
Regulation (EC) No. 834/2007 on organic production, as well as the new Regulation (EU) 2018/848 that replaced it and entered into force in 2022, does not set out specific minimum distances between organic and conventional crops. Farmers highlight this omission as a recognition injustice of a fundamental agronomic and spatial requirement. In areas with highly fragmented landholdings and the coexistence of different farming systems, the absence of clear spatial boundaries makes it extremely difficult to prevent contamination and undermines the credibility of organic production. Farmers express doubts about the feasibility of genuine compliance, given the limited technical options and the lack of institutional provisions for the protection of organic crops. This gap results not only in a formalistic application of organic farming—driven primarily by eligibility for subsidy schemes, but also in deep scepticism regarding the credibility of the production system itself. The indirect injustice expressed in this case does not concern unequal access to resources, but rather the absence of institutional recognition of a decisive precondition for meaningful participation in organic farming: the need for zoning. Many farmers question the possibility of producing reliable organic products under conditions of spatial incompatibility, a reality that undermines their confidence not only in the certification system but also in organic farming as a viable and realistic choice. The lack of recognition and planning regarding cultivation zones that are more suitable than others for organic production leads to frustration, a sense of injustice, and, in many cases, abandonment of organic farming status.
One of the less visible yet structurally significant injustices arising from the implementation of agricultural policies concerns the failure to recognize geographical specificities, even within highly productive lowland regions. Within a broader area, different local ecosystems and agricultural landscapes coexist: from fertile plains of high productivity to hilly and disadvantaged areas with more difficult access, mechanical limitations, or restricted irrigation potential. Farmers point out that policies for crop restructuring and the promotion of specific cultivation systems are applied in a blanket manner, without taking into account critical parameters such as differences in irrigation capacity, exposure to erosion risks, or productive variation between areas within the same plain. Even regulations that appear rational on the surface, such as the prohibition of ploughing on parcels with a slope greater than 15%, seem to be applied without geographical adaptation, leading to measures that are either meaningless or unnecessarily hinder agricultural activity. The disregard of these geographical specificities constitutes a form of recognition injustice, both because it ignores or homogenizes unequal capabilities and challenges between areas (e.g., rainfed vs. irrigated land) and because it undermines elements that form part of farmers’ identity and local knowledge. For some, this translates into reduced access to subsidies or support measures, while for others it results in the loss of potential comparative advantages linked to their distinctive geomorphology, locality, and the “authenticity” of their production characteristics that could be leveraged through certification schemes, local markets, or differentiated farming systems (e.g., regenerative, organic, or integrated management). Farmers perceive a need for cultivation zones or special support regimes that reflect local capacities. For example, organic farming in hilly fodder-producing areas, or strict integrated management in intensively irrigated parcels of the plain. However, current measures do not respond to this need. The lack of flexibility and participatory design reinforces the perception that policy ignores not only the material conditions of production but also the cognitive experience of farmers. Moreover, the potential to turn local specificities into productive advantages remains untapped. As a result, this injustice extends beyond the allocation of subsidies and touches upon deeper issues of recognition and inclusion within the transformation of the agri-food sector.
The quality of cotton is an issue that consistently pits producers against ginners. Around this issue, significant organizational and technological asymmetries appear to emerge, influencing economic relations, negotiation terms between the parties involved, and ultimately the quality of the final product. In the current framework of cotton production, the farmer aims for seed cotton yield, the ginning plant for ginning outturn (lint cotton), and the ginner’s client (the spinning mill) for quality (fiber length, strength, micronaire). In this way, ginning plants act as regulatory intermediaries within the cotton production system, determining the quality of the product. The majority of farmers recognize what they consider a significant injustice on the part of ginners, as they claim they are not adequately compensated for producing higher-quality cotton. This, they argue, discourages further efforts toward quality improvement. Indeed, some producers report deliberately targeting lower-quality output, asserting that in doing so they achieve maximum profit, since the additional costs required to produce higher quality are not offset by purchase prices. In this process, an important advantage is lost, the long-standing experience that has been accumulated in cotton cultivation in Thessaly. Many farmers express the belief that they possess the technical expertise and inherited knowledge to meet the demand for higher-quality production, but this experience remains underutilized due to the lack of incentives and rewards.
The issue of the quality of Greek cotton constitutes a point of contention between the technological and organizational logics of producers and ginners. At a deeper level, however, it reflects a more fundamental lack: the absence of recognition of farmers’ need to orient their production towards higher-quality, higher value-added products. Many producers, perceiving that superior quality is not tangibly rewarded, adopt technologies that maximize short-term economic efficiency at the expense of quality. A characteristic example is the growing use of stripper-type harvesters which, unlike the conventional picker harvester that selectively collects the boll, strip the entire plant, resulting in a greater harvested mass but with high foreign matter content. This choice is not intended to profit from weigh, tsince foreign matter is deducted in the ginning plant’s pricing, but rather to reduce costs, as stripper harvesters have lower operating expenses, thereby cutting total harvesting costs by up to 50%. However, the result is a significant degradation of the final product, with lower ginning yields and inferior quality characteristics (color degradation, shorter fiber length, and high levels of foreign matter). The burden of this quality degradation is also passed on to the ginning industry, which faces increased sorting costs and a lower commercial value for the product. Consequently, a vicious cycle emerges in which the lack of incentives for producing quality cotton, combined with the absence of institutional and commercial recognition of its added value, leads to practices that perpetuate low quality and the broader inability of the sector to upgrade its quality profile and achieve competitive differentiation in international markets.
The risk of devaluation of investments and fixed capital in large-scale TOEVs, such as TOEV Tavropos, constitutes a recognition injustice, in the sense that with the establishment of O.DY.TH. (the Thessaly Water Management Organization), the assets and investments (in the network) made by the Organization will, under the law abolishing the OEVs, be transferred to O.DY.TH. This means that a substantial part of the equipment, such as network maintenance machinery, drones, and harvesting machines, purchased with the members’ own capital will cease to be their property, without any compensation or priority in use. Furthermore, TOEV Tavropos’s network is currently undergoing a transition to an underground pressurized system, with approved studies in place and the Organization’s staff actively engaged in its implementation. Under a centralized organization with limited bureaucratic flexibility and conditions of private employment (in contrast to the voluntary, unpaid work historically provided by producer representatives on the TOEV’s board), concerns have been expressed over the potential devaluation of the HYDROR 2 program, as well as possible delays in the project, which could increase its costs and, consequently, undermine its viability.
The restriction of the number of cultivated varieties entails a different, less visible but equally critical risk: the reduction of genetic biodiversity. Cotton, and particularly cottonseed, is characterized by high phenotypic variability compared to other seed species. A systematic focus on just four or five genetically similar varieties can lead to a narrower genetic base, limiting the range of genetic traits that may prove valuable in the future, especially in the context of breeding programs. As experts have noted, excessive uniformity, while offering advantages in standardization, carries the risk of losing genes that may be crucial for resilience against emerging pathogens or extreme climatic conditions. Therefore, while the argument of varietal dispersion as a market barrier is not empirically substantiated, legitimate concerns are raised regarding genetic resilience and the long-term sustainability of production.
The tightening of European plant protection policy, under Regulation (EC) No. 1107/2009, has in recent years led to the withdrawal of many active substances that were widely used in agricultural production. Their prohibition was based on documented concerns regarding human health, toxicity to pollinators, or environmental pollution, as established through assessments by the European Food Safety Authority (EFSA). Among these are substances critical to key crops, such as phosmet (an insecticide for cotton bollworm), glufosinate and S-metolachlor (herbicides), as well as the fungicides cyproconazole and mancozeb, which were extensively applied in cereals. The bans have necessitated the search for alternatives, including approved alternative plant protection products, biological formulations, Integrated Pest Management (IPM) strategies, and cross-compliance schemes. On the other hand, many producers argue that the withdrawal of these substances has resulted in higher costs and limited, often less effective, alternatives. They also stress that in third countries, products banned in the EU continue to be used, creating significant disparities in production costs. Similar concerns have been voiced by the Hellenic Crop Protection Association (HCPA), one of the principal scientific and professional bodies representing the plant protection sector in Greece, which includes companies marketing plant protection products. The HCPA has expressed reservations about EU bans on active substances, particularly when these are not accompanied by sufficient scientific justification or viable alternative solutions for farmers. It has also raised concerns regarding the proposed Sustainable Use of Pesticides Regulation (SUR), which aims to reduce the use and risk of pesticides by 50% by 2030. Farmers describe this situation as a form of distributive injustice, manifesting as a competitiveness deficit in relation to imports from third countries. They emphasize that while they are required to use milder, more expensive products, often insufficient to adequately protect crops, they receive no equivalent support or protection from unfair competition, as imported products from third countries are allowed onto the market without being subject to EU regulations.
One of the issues frequently raised in public discourse concerning the quality of agricultural products relates to the unequal competitiveness of Greek cotton in international markets. This perceived injustice is linked to the so-called “varietal dispersion” (panspermia of varieties) problem, as highlighted by certain experts, farmers, and seed companies. Experts argue that the simultaneous cultivation of multiple varieties complicates quality control, uniformity, and product standardization. Seed companies appear to adopt this position as well, since it aligns with their interest in promoting and marketing their own varieties. This concern, however, has its roots in the era of the Cotton Organization (Organismos Vamvakos), which, until the early 2000s, centrally regulated production and varietal distribution within a public framework. Prior to the dissolution of the Cotton Organization, production derived primarily from just two varieties (Acala and Zeta-2), resulting in a high degree of homogeneity and standardization in Greek production. Today, however, the so-called “varietal dispersion” problem appears to be of limited substance. While hundreds of varieties circulate in the market, five account for approximately 80% of the total cultivated area, with the remaining 20 varieties sharing the remaining 20%. This trend suggests that the “panspermia” argument may be overstated and that it does not constitute a significant limiting factor for the competitiveness of Greek cotton, contrary to claims made by certain actors within the agri-food sector.
Two key forms of distributive injustice faced by irrigators under the water management practices of previous TOEV Tavropos administrations concerned the just allocation of irrigation water, the transparency of its distribution, and the modernization of the network (from open-channel to closed system). The modernization is currently underway through the undergrounding of the existing network, which has been included in the Recovery and Resilience Facility (HYDROR 2), following comprehensive studies designed and completed by the Organization, alongside the recruitment of a legal representative and an engineer. These studies incorporated both current and future irrigation needs in relation to the pressure of the gravity-fed network at intake points, including the potential for installing sprinkler irrigation systems. The first two injustices were addressed using the resources, personal time, and expertise of the current board members. Initial steps involved an extensive registration of members and an assessment of their irrigation needs. Subsequently, a culture of “scheduled water demand” was cultivated among network irrigators. To ensure transparency in the irrigation cycle between producers, the Organization’s members designed an application that scheduled irrigation based on demand while also enabling “real-time” monitoring of active irrigation events.
The insufficient conditions for balancing competition in production costs, arising from different irrigation practices in each area, constitute a form of distributive injustice as they are directly linked to the available infrastructure and the geographical location of irrigators. The method of irrigation is directly dependent on whether production costs increase or decrease. In the wider Karditsa area, irrigation relies exclusively on open concrete-lined channels (cement block – tsimentavlaka) using surface flooding, where irrigation costs are particularly low, not exceeding €4–8. However, the network is outdated in its coverage, dating back to the mid-1960s, and suffers from significant water losses in the process of distribution. In addition, due to entrenched choices of previous TOEV administrations, there is no electrical network available for irrigators in Tavropos. With successive increases in diesel fuel prices in recent years, used by producers for managing their farm instead of electricity, the energy problem continues to constitute a distributive injustice for TOEV irrigators, as it rapidly increases production costs despite the particularly low irrigation fee, especially during the early growth stages of crops such as cotton and maize. Development programs for drip irrigation with a 70% subsidy, planned by certain prefectural authorities in 2006–2007, were not implemented in Tavropos because they could not be applied or adopted by producers unless the electrification issue was first resolved. Furthermore, due to surface flooding, there has been a significant decline in soil fertility, which in turn raises production costs through increased use of fossil fuels and fertilizers. With the closed underground pressurized network—whose design has been approved and is in the tendering process (Public–Private Partnership – HYDROR 2 Project, included in the Recovery and Resilience Facility). Τhese injustices are expected to be resolved, as the network, due to the area’s morphology (gravity-driven), is designed to provide natural pressure for irrigation with zero energy input.
In the Regional Unit of Karditsa, the TOEV Tavropos, one of the largest local land reclamation and improvement organizations in Karditsa and among the largest in Greece in terms of operational area. It manages an open irrigation network spanning 886 kilometers of concrete channels, serving 160,000 acres around the city of Karditsa, of which 114,750 acres are irrigated primarily through surface flooding. Seasonal water shortages, particularly during the summer months, arise from local conditions such as depleted aquifers and recurring drought, representing a form of distributive injustice insofar as they concern the equitable allocation of resources and access to them. While TOEV Tavropos itself does not face direct shortages, being both the manager and primary recipient of water from Lake Tavropou – Plastiras. The lake has, since 1976, been designated by state authorities as critical infrastructure for mitigating water scarcity and drought across the wider Thessaly region. Consequently, its reserves have been allocated not only within the Municipality of Karditsa but also to other areas, including Sellana, Titanio, Farkadona, and even Larissa, in part to supplement the flow of the Pineios River. In this context, the absence of water-saving measures by the entitled manager and primary recipient risks creating potential distributive injustices for the other regions to which the lake’s reserves are informally shared. Historically, this practice generated significant pressure on water distribution within the network itself, perpetuating inequities even among TOEV members, particularly those who, for political or other reasons, were marginalized by previous administrations, a situation that persisted until 2016. The introduction of rational and transparent irrigation management, notably through the establishment of a fixed seven-day irrigation cycle, was among the first reforms implemented to promote fair resource allocation. These measures were supported by daily water-use recording and, subsequently, the installation of electronic monitoring through metering devices, ensuring more equitable distribution and improved accountability.
The inability of the State to regulate the price of electricity for agricultural use, alongside the inability to prioritize TOEVs (Local Land Reclamation Organizations) for the financing of energy projects that could contribute to their energy autonomy (through net metering, interconnected networks, or autonomous systems with battery storage), is recognized as a pivotal injustice of recognition. This leads to an increase in the fixed operating costs of cultivation that depends on irrigation through boreholes. Almost 80% of production costs are attributed to electricity expenses. In the region of Farsala (TOEV Enippeas Farsalon), irrigation relies exclusively on groundwater, making the cost of electricity the most significant expense of irrigated farming for local producers. The consequence of this injustice has a dual dimension. On the one hand, it represents an additional burden for producers, increasing their cultivation costs compared to other irrigators who use closed networks, surface water, or even flood irrigation. On the other hand, the rising irrigation costs render some producers unable to meet their contractual obligations and cover their irrigation payments to the organizations. As a result, this debt is transferred as a “loss” to the TOEV, leading to the deterioration of its financial viability and, at the same time, straining the social relations between the organization’s board and those producers within the local community. Although Enippeas Farsalon attempted to resolve this issue by developing photovoltaic parks that would serve exclusively the needs of local producers, the main obstacle was financing (due to bank guarantee requirements). This was further compounded by the limited transmission capacity of the local electricity networks, which are already occupied by private electricity providers’ investments, exploiting the finite infrastructure.
The need for directness with producers was framed by the majority of stakeholders as a potential injustice in the event that the administration is distanced from the Local Land Reclamation Organizations (TOEΩ) through a possible centralization of the new irrigation management authority (ODYTH). The mediation role of the TOEB is considered crucial in smoothing relations among irrigators in cases of conflict over irrigation priority, the availability and distribution of water resources, as well as the organization of the irrigation cycle. Within this framework, it was argued that a major gap that the new organization could address is the design and implementation of new infrastructure deemed critical for irrigation, as determined locally on the basis of the specific needs of each region.
Farmers in the Regional Unit of Larissa argue that the design of eco-schemes is problematic and, in many cases, not feasible in practice. Specifically, they refer to instances where the prescribed crop rotation within a given eco-scheme cannot be implemented because the harvest period of the previous crop occurs later than the sowing period of the subsequent one. In this way, certain eco-schemes become unfeasible, and as a result, farmers who select them but are unable to implement them are excluded from the corresponding subsidies. The problematic design is attributed to the fact that it is carried out by officials of the Ministry of Rural Development and Food, together with university academics acting as advisors, without taking into account the local Directorates of Rural Development, which possess accumulated field-based knowledge and could therefore contribute decisively to the feasibility of eco-schemes. The design of eco-schemes through a “top-down” process that excludes both farmers themselves and actors of local knowledge constitutes a form of procedural injustice. This procedural injustice also entails distributive injustice, since poor design, responsible for the non-feasibility of eco-schemes deprives farmers of the opportunity to benefit from them and, in some cases, directly excludes them from additional subsidies.
In Greece, the domestic genetic improvement of varieties is carried out by seed production companies and by the Research Institutes of ELGO-DIMITΕR. Farmers’ participation is limited to the use of their fields for seed multiplication, receiving in return the higher selling price of seed as sowing material. Their position in the seed production chain is thus that of cultivator–multiplier of varieties, without any involvement in the actual “shaping” of varieties and, naturally, without any share in the rights (royalties) of the seeds they reproduce. In the process of varietal improvement, the knowledge considered appropriate and valid is the official technical expertise of agronomists working either in universities and research institutes or in seed companies. Farmers’ knowledge, whether technical or tacit, is not regarded as relevant and therefore goes unrecognized. Many farmers in the Regional Unit of Larissa, as well as elsewhere, have expressed their willingness to participate in participatory plant breeding programs, while several civil society organizations have also developed initiatives in this direction. These farmers and organizations envision the development of breeding programs in which farmers’ knowledge would be taken into account in the very “shaping” of varieties. Farmers would thus become critical actors in varietal development, moving beyond a merely procedural role in seed production as multipliers of varieties already designed by others. Moreover, through such a process, farmers could also gain a share in the rights of the resulting varieties. The vision of participatory plant breeding is often linked to the demand for the development of organic crops and crops resilient to climate change, since the focus of these initiatives is the creation of varieties that perform well under conditions of water scarcity and reduced inputs. For the time being, however, farmers are excluded from breeding programs. This exclusion results from the non-recognition of their knowledge and experience as relevant and appropriate for varietal development. At present, the knowledge practically deemed suitable for this purpose by the dominant actors is only academic and corporate scientific-technical expertise.
Farmers in the Regional Unit of Larissa observe that, in order to safeguard the very character of organic cultivation, it is necessary to establish designated organic farming zones. These zones should in some way be demarcated or shielded from adjacent conventional fields. This is essential to prevent organic crops and their products from being affected by potentially harmful practices applied in neighboring conventional farming. Farmers further note that the establishment of such zones is particularly important in countries like Greece, where small and fragmented landholdings dominate. Otherwise, the integrity of organic farming as an endeavor is placed at risk, as it remains vulnerable to accusations that it does not fully meet organic standards. Organic farming essentially differs from conventional agriculture. The need for the development of cultivation zones is not clearly stipulated in EU and national regulations for organic farming. Even when such a need is mentioned, it is not explicitly linked to the risk of contamination of organic crops from practices applied in neighboring conventional fields. Although the Greek government has only recently (Minister of Rural Development and Food, December 2024) initiated a tentative discussion on the delineation of cultivation zones, much remains to be done before this debate leads to tangible results. The policy of not designating specific zones for organic farming constitutes a form of misrecognition against farmers who wish to invest in organic agriculture and consistently practice the profession of organic producer. This is because the proximity of organic to conventional fields creates conditions for qualitative, symbolic, and commercial downgrading of the former, thereby generating unfavorable terms for their development. Misrecognition also lies in the non-recognition of the local knowledge of the farmers involved knowledge that could otherwise be incorporated into the design of organic farming regulations.
One of the less visible but structurally significant injustices arising from the implementation of agricultural policies concerns the inability to recognize geographical specificities, even within the most productive lowland areas. Within a wider region, diverse local ecosystems and agricultural landscapes coexist: from highly productive plains to hilly and disadvantaged areas with more difficult access, mechanical limitations, or restricted irrigability. Farmers stress that restructuring policies and the promotion of crops or cultivation systems are applied in a horizontal manner, without taking into account critical parameters such as differences in irrigation potential, exposure to erosion risks, or productive differentiation between areas within the same plain. Even regulations with an ostensibly rational character, such as the prohibition of plowing in plots with a slope greater than 15%, appear to be applied without geographical adaptation, resulting in measures that are either meaningless or unjustifiably burdensome for agricultural activity. The disregard of these geographical particularities constitutes a form of misrecognition, both because it ignores or homogenizes unequal capacities and challenges among areas (e.g., rainfed vs. irrigated lands), and because it cancels elements that constitute the identity and local knowledge of farmers. For some, this translates into limited access to subsidies or support schemes, while for others it means the loss of potential comparative advantages linked to their specific geomorphology, locality, and the “authenticity” of their production, characteristics that could be promoted, for example, through certification schemes, local markets, or differentiated farming systems (e.g., regenerative, organic, or integrated management). Farmers recognize the need for cultivation zones or for special support regimes that reflect local capabilities, for instance, the application of organic farming in hilly areas with fodder crops, or the implementation of strict integrated management in intensively irrigated lowland plots. However, the current measures do not meet this need. The lack of flexibility and participatory planning reinforces the perception that policy ignores not only the material conditions of production but also the experiential knowledge of farmers. Moreover, the possibility of transforming local particularities into productive advantages remains unexploited. Thus, this injustice is not limited to the distribution of subsidies but extends to deeper issues of recognition and inclusion in the transformation of the agri-food system.
A form of misrecognition injustice that is systematically reported by farmers concerns the regulatory and technical framework of Integrated Management, particularly in arable crops such as cereals and cotton. The implementation of Integrated Management appears to exhibit strong characteristics of formality and bureaucratization. As farmers’ experiences demonstrate, the system operates almost exclusively “on paper”: producers are required to fill in logs, collaborate with agronomists, and maintain records of cultivation practices, yet in practice neither the applied methods are differentiated, nor does substantive compliance control exist. This dynamic is also confirmed by the broader European experience. According to the European Commission report (2020), the implementation of Directive 2009/128/EC on the sustainable use of pesticides remains limited, as member states have not introduced sufficient controls, mandatory compliance indicators, or effective monitoring mechanisms. This amounts to a double weakness: on the one hand, supervisory authorities do not carry out adequate or targeted inspections, while on the other hand, farmers, lacking pressure or incentives do not change their practices. In fact, for products such as cotton, which are not intended for human consumption, farmers point out that there are not even superficial checks, a situation that entrenches a lack of recognition of environmental degradation. This condition constitutes a misrecognition injustice not only on the part of policymakers and the enforcement mechanism, but also on the part of farmers themselves. As a result, the real environmental footprint of cultivation practices is downplayed, while at the same time a form of compliance is projected that functions sometimes as superficial, sometimes as misleading. Integrated Management is used as a tool for securing subsidies or commercial certification, without leading to any actual environmental improvement. This situation also constitutes an injustice of misrecognition regarding the professional responsibility of those farmers who may wish to comply meaningfully but operate within a delegitimized framework of implementation.
Refences:
Helepciuc, F. E., & Todor, A. (2021). Evaluating the effectiveness of the EU’s approach to the sustainable use of pesticides. PLoS ONE, 16(9), e0256719.
Pesticide Action Network Europe. EU pesticide reduction (Sustainable Use Regulation SUR). https://www.pan-europe.info/eu-legislation/eu-pesticide-reduction-sustainable-use-regulation-sur
The issue of the quality of Greek cotton constitutes a point of conflict between the technological and organizational logics of farmers and ginners. At a deeper level, however, it reflects a more fundamental lack: the absence of recognition of farmers’ need to orient their production toward higher-quality, higher–added value products. Many farmers, realizing that superior quality is not practically rewarded, adopt technologies that maximize short-term economic efficiency at the expense of quality. A telling example is the increasing use of stripper-type harvesters, which, unlike the classic picker machines that selectively collect the bolls, strip the entire plant, leading to a larger harvest mass but with a high content of foreign matter. This choice is not aimed at profiteering by weight, since foreign matter is deducted in pricing by the ginneries, but rather at saving costs, as stripper machines have lower operating expenses, reducing the total harvesting cost by up to 50%. However, the result is a significant degradation of the final product, with lower ginning yield and inferior quality characteristics (color downgrading, shorter fiber, higher proportion of foreign matter). The burden of this quality downgrading, however, is also transferred to the ginning industry, which faces increased sorting costs and lower commercial value of the product. Consequently, this situation produces a vicious circle: the lack of incentives for producing high-quality cotton, combined with the absence of institutional and commercial recognition of its added value, leads to practices that perpetuate low quality and reinforce the broader inability of the sector to upgrade qualitatively and achieve competitive differentiation in international markets.
Climate change appears to be affecting plant–pathogen interactions, with key consequences including the emergence of more severe diseases and the development of resistance to active substances in use. According to many farmers, in recent years crop infestations have increased, and combined with the limited effectiveness of available control methods, the cost of crop protection has risen, not only in Greece but across the EU as a whole. Eurostat data for 2023 show that the average cost of plant protection products rose by 9% compared to the previous year, despite the decline in the cost of other inputs such as fertilizers and fuels. Moreover, the European Commission estimates that the agrochemical industry spends around €300 million annually to prepare dossiers for the approval and renewal of active substances, while the cost of developing and proving the safety of a new active substance ranges between €200–250 million. In this context, the distributive injustice lies in the disproportionate burden placed on farmers, who must shoulder the escalating cost of crop protection while their agricultural income remains compressed. Although farmers themselves acknowledge the need to limit environmental degradation, they are confronted with increasingly severe phytopathological pressures, which they are forced to manage through either conventional crop protection products or more expensive biological formulations promoted under the environmental transition framework. This situation deepens a sense of frustration regarding both economic and environmental sustainability, as farmers feel they bear the cost of environmental policies without being adequately compensated through the prices they receive for their products on the market.
Refences:
Eurostat. (2024, 19 Ιανουαρίου). News release: Agricultural statistics – main results for 2023 [Press release]. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240119-1
European Commission. Evaluation report of Regulation (EC) No 1107/2009 on the placing of plant protection products on the market [Evaluation report].
A characteristic case of multiple injustices arising from seed variety choice concerns chickpeas. Since the early 2000s, Greek production has been dominated by a large-seeded, white chickpea originating from Mexico, preferred in the market mainly for its attractive appearance. However, the use of this seed is based on a significant misunderstanding: it is a grain seed (for consumption) and not a certified seed (for sowing). In other words, it is not a registered variety but uncertified material that is simply packaged and sold to farmers as seed.The use of this seed generates serious injustices on three levels. First, toward consumers, who unknowingly consume a product heavily burdened with pesticides. The Mexican seed is highly susceptible to fungal diseases, particularly Ascochyta blight, and requires 4 to 6 pesticide sprays per growing season to remain productive. Second, it is an injustice against farmers themselves. Although many recognize the value of Greek varieties, such as Thiva, Amorgos, and Gavdos, which are disease-resistant and require minimal or no spraying, they are driven to cultivate the Mexican seed. This happens because Greek varieties, being medium- or small-seeded and darker in color, do not meet dominant consumer aesthetic preferences and are thus considered commercially less attractive. As a result, farmers face increased cultivation costs without access to markets that would reward the choice of more sustainable varieties. Finally, this practice entails a severe environmental cost, as the extensive spraying significantly increases the chemical burden on agricultural ecosystems.In essence, this is a vicious cycle where lack of awareness and insufficient institutional regulation lead to practices that benefit neither farmers, nor consumers, nor the environment.
One of the issues often raised in public discourse concerning the quality of agricultural products relates to the unequal competition faced by Greek cotton in international markets. This perceived injustice is linked to the so-called problem of the “varietal diversity” (panspermia of varieties), which is emphasized by certain experts, farmers, and seed multiplication companies. Experts point out that the simultaneous cultivation of multiple varieties makes quality control, uniformity, and product standardization more difficult. On the other hand, seed companies appear to adopt and reinforce this position, as it serves their interest in promoting and marketing their own varieties. However, this concern seems to have its roots in the era of the Cotton Organization, which until the early 2000s centrally regulated production and the distribution of varieties within a public framework. Before the abolition of the Cotton Organization, production mainly relied on two varieties, Acala and Zeta-2, indeed ensuring a high degree of homogeneity and standardization in Greek production.Today, however, the so-called panspermia problem appears to no longer exist to a significant extent, since although hundreds of varieties circulate in the market, five of them account for about 80% of the total, while the remaining twenty share the remaining 20%. This trend indicates that the argument of “panspermia” may be overstated and does not constitute a serious limiting factor for the competitiveness of Greek cotton, despite claims made by certain actors within the agri-food sector.
Access to funding and opportunities for investment in irrigation networks constitutes a distributive injustice, affecting both smaller TOEVs and those whose fixed operating costs, such as electricity, leave little room for reinvestment from the organization’s reserves. Investments in maintenance and modernization are crucial for ensuring the stability of irrigation networks and for saving water consumption. The most significant transition currently underway is the shift toward closed irrigation networks, which maximize water savings in distribution, an essential step in further reducing water use in areas where drip irrigation already dominates at the farm level. However, the financial burden of making this transition remains a major obstacle. Access to financing frameworks requires the preparation of technical studies and a host of bureaucratic procedures that go beyond the capacity of many TOEVs. A key injustice for farmers in Farsala is the absence of essential storage infrastructures. Such infrastructures could both protect the region from floods and provide alternative irrigation sources, thereby easing pressure on already overexploited and depleted aquifers. Representatives acknowledge that several projects announced by successive governments have never advanced. The most critical of these, which could genuinely alleviate irrigation problems in the area, are the completion of the Skopia and Pyli dams, as well as the planning and construction of the Narthaki (Loutziakorema) and Dilofo (Kaklitzorema) dams, together with a range of smaller reservoirs and retention basins. The latter two dams at Narthaki and Dilofo will have capacities of 711,000 and 1,700,000 cubic meters of water respectively, and are expected to relieve the current irrigation pressures in the region. In addition, the enrichment project of the Ypereia–Orfana reservoirs comprising eight reservoirs for the province of Farsala and three for the prefecture of Karditsa, along with 180,000 meters of underground pipelines to irrigate 50,000 acres is considered by local representatives as a fundamental prerequisite to prevent the continued abandonment of farmland in the region.
The insufficient conditions for balancing competitiveness in production costs, arising from different irrigation practices, constitute a distributive injustice, as they are directly linked to the available infrastructures, the geographical position of irrigators, and the geological composition of soils. The method of irrigation is directly dependent on whether production costs increase or decrease. The largest share of production costs stems from electricity consumption needed to operate boreholes, since in the Farsala area irrigation is almost exclusively dependent on this practice given the infrastructures currently in place. Farmers in the region acknowledge that this practice (use of pumping) significantly raises production costs and thus reduces their net income. Because irrigation relies exclusively on boreholes, annual electricity expenses amount to approximately €2–2.5 million euros, a burden borne by the irrigators of Farsala, which directly undermines their competitiveness compared to other regions with access to surface waters or artificial lakes and reservoirs. This reliance sharply increases the costs of irrigation for each cultivation cycle. In other words, the irrigation fee is driven upward by electricity costs, which dramatically shrink the profit margins of the area’s producers.
The lack of water or the insufficiency of available water, especially during the summer months due to local specificities, constitutes a distributive injustice, in the sense that it concerns the fair allocation of resources and access to them. In the case of the Regional Unit of Larissa, particularly the city of Farsala and the TOEV of Enipeas Farsalon, which serves approximately 6,800 irrigators from Farsala and nearby villages—the issue of irrigation is pressing. Unlike the hydrological conditions of Larissa, the TOEV of Farsala has no access to surface waters, as irrigation relies exclusively on boreholes, that is, on the availability of groundwater aquifers. The TOEV manages around 187–197 active boreholes, 11–12 pumping stations, an irrigation network of about 550 kilometers, and approximately 1.5 million meters of drainage ditches. Signs of water scarcity have become evident in the region, as in the past decade pumping depths from boreholes have extended from 100 meters down to 300–350 meters. The problem is particularly acute given that in the wider province of Farsala, 2,500 boreholes are officially licensed. Under these conditions, irrigators in Farsala are especially vulnerable during periods of drought when groundwater levels are low, an essential factor for crop development and the productivity of the local farming population. These conditions have led to the adoption of drip irrigation by more than 95% of the farming population in order to save water. Furthermore, due to the climatic conditions of the area, most crops have been concentrated into specific irrigated zones, accompanied by the necessary investments in equipment.
Η πλειονότητα των βαμβακοπαραγωγών αναφέρει ότι υφίσταται σημαντική αδικία λόγω της πώλησης του βάμβακος στην Ελλάδα ως σύσπορου και όχι ως εκκοκκισμένου προϊόντος. Η συγκεκριμένη συνθήκη αναγνωρίζεται ως μια ελληνική ιδιαιτερότητα η οποία επιβάλλεται από τις εκκοκκιστικές επιχειρήσεις, οι οποίες ασκούν τον έλεγχο σε όλη την εμπορική αλυσίδα. Ως αποτέλεσμα, η συγκεκριμένη μορφή εμπορίας στερεί από τον παραγωγό μια δυνατότητα ουσιαστικής αξιολόγησης και διαπραγμάτευσης της ποιοτικής αξίας της παραγωγής του, καθώς η εκκοκκιστική απόδοση (δηλαδή το ποσοστό καθαρού ίνας βάμβακος ανά κιλό σύσπορου) και τα κρίσιμα ποιοτικά χαρακτηριστικά του προϊόντος (όπως το μήκος, η αντοχή και το χρώμα της ίνας) παραμένουν έξω από τον έλεγχό του.
Από την πλευρά τους, οι εκκοκκιστές δεν αναγνωρίζουν την εμπορία του σύσπορου ως πρόβλημα. Παρ’ όλα αυτά, για οργανωτικούς και τεχνικούς λόγους δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο πάγιο αίτημα των παραγωγών για ατομική ποιοτική αποτίμηση μέσω της πώλησης του βάμβακος ως εκκοκκισμένου. Η απουσία αποθηκευτικών υποδομών σε επίπεδο εκμετάλλευσης, σε συνδυασμό με τη μαζική και ταυτόχρονη μεταφορά της συγκομισμένης παραγωγής κατά την εκκοκκιστική περίοδο, οδηγεί συχνά στην ανάμιξη προϊόντων από διαφορετικά αγροτεμάχια και ποιοτικά χαρακτηριστικά. Αυτό καθιστά αδύνατο τον ποιοτικό διαχωρισμό και την εξατομικευμένη αποτίμηση κάθε δέματος βάμβακος. Σε αυτό το πλαίσιο, ο αποκλεισμός των παραγωγών από τη δυνατότητα ανάδειξης της ποιοτικής υπεροχής της παραγωγής τους όχι μόνο αναπαράγει μια δομική ανισότητα στην αγοραία σχέση με τα εκκοκκιστήρια, αλλά οδηγεί και σε προβληματικές ως προς την ποιότητα πρακτικές (βλ. χρήση μηχανών τύπου stripper).
Απόσπασμα 1
«- Η ανώτερη ποιότητα πληρώνεται;
– Δεν πληρώνει… Να πει 10 λεπτά παραπάνω εδώ στον ****** γιατί έχει καλύτερο…
– Να μου δώσει κίνητρο…
– Δεν την πληρώνει… Δεν δίνεται δηλαδή μεγάλο κίνητρο για…
– Ο εκκοκκιστής πληρώνεται με την ποιότητα, εμείς όχι…
– Δεν μας ενδιαφέρει η ποιότητα αφού αυτοί πληρώνουν με τα κιλά.
– Και είμαστε η μόνη χώρα παγκοσμίως που πουλάμε σύσπορο. Τριτοκοσμικοί…
– Πληρώνουν τον εκκοκκιστή και πουλάω εγώ μπάλα…
– Αυτό είναι σημαντικό να ακουστεί…
– Την ποιότητα δεν μας την πληρώνουν. Μας την πληρώνουν μέσα από τα προγράμματα μόνο…
– Αυτό πρέπει να αλλάξει.
– Πρέπει… Ας το αλλάξουν…
– Κάποια χρήματα που παίρνουμε για την ποιότητα την οποία την βγάζουν μόνοι τους. Μόνοι τους το βαφτίζουν το παιδί, μόνοι τους τον παπά, μόνοι τους την κολυμπήθρα… 2 με 3 λεπτά… Το οποίο το προσδιορίζουν αυτοί πόσο είναι… Εγώ δεν έχω λόγο, απλά μου δίνουν ένα χαρτί και μου λένε το βαμβάκι σου ήταν έτσι… Ενώ υπό κανονικές συνθήκες την ώρα που πάω εγώ να το παραδώσω, πρέπει εκείνη την ώρα face to face…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σημειώθηκε επίσης ότι οι αυξανόμενες τιμές του ηλεκτρισμού λειτούργησαν αποτρεπτικά στην άρδευση με γεώτρηση, όπου σχεδόν διπλασιάστηκε το κόστος. Λόγω μεγάλης παλαιότητας των εγκαταστάσεων των μηχανικών μερών (μοτέρ) της άρδευσης (γεωτρήσεις), οι αρδευτές στο Ζάρκο επιβαρύνονται ιδιαίτερα με το κόστος του ηλεκτρικού ρεύματος, παρόλο που αντλούν από σχετικά μικρό βάθος (μέχρι 70 μέτρα). Επίσης λόγω παλαιότητας των εγκαταστάσεων των γεωτρήσεων, που κατασκευάστηκαν από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οι περισσότερες παρουσιάζουν ανομοιομορφία στις δυνατότητες άντλησης και στην αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος ο ΤΟΕΒ έχει προβεί στην σταδιακή εγκατάσταση Inverter προκειμένου να εξισορροπούν τις αρδευτικές τους ανάγκες και στην εξοικονόμηση του ηλεκτρικού ρεύματος. Ενώ το ΤΟΕΒ επιχείρησε να αιτηθεί για φωτοβολταϊκό πάρκο, όπου θα λειτουργούσε με ανταπόδοση (net metering), δεν υπήρχε δυνατότητα σύνδεσης με το δίκτυο, καθώς η χωρητικότητα των γραμμών είχαν φτάσει το μέγιστο των δυνατοτήτων τους. Η μόνη λύση προς αυτή την αδικία, δηλαδή της προτεραιοποίησης, στην σύνδεση των γραμμών, των ιδιωτικών εταιρειών έναντι των αγροτικών χρήσεων, είναι η επέκταση της χωρητικότητας του δικτύου, όπου όπως παρατηρούν οι εκπρόσωποι του ΤΟΕΒ, τα δίκτυα αυτή τη στιγμή είναι σε διαδικασία επέκτασης με επενδύσεις στις υπάρχουσες εγκαταστάσεις του διαχειριστή του δικτύου.
Αποσπασμα 1
“- έχουμε γεώτρηση που βγαίνει 28€ η ώρα
– 28€ η ώρα .. γιατί υπάρχει αυτή η ανισότητα;
– μεγάλα τα μοτέρια
– α είναι απαρχαιωμένα, είναι πιο παλιά
– τύπου τραβάνε…
– κι αυτή η πομόνα το στέλνει 4,5 χλμ αγωγό το οποίο εκεί κάναμε μια δεξαμενή και έχουμε άλλα μοτέρια και πληρώνουμε παραπάνω
– για να πάει σε χωράφια, σε πολλά σημεία … φεύγει από αυτή τη γωνιά και πηγαίνει πίσω σε εκείνα τα βουνά.
– τέρμα απέναντι στα βουνά
-τα ρίχνει στη δεξαμενή, σε 2 δεξαμενές υπάρχουν δύο ηλεκτρομοτέρ κι από κει και πέρα μετά, με τον ίδιο τρόπο”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Αποσπασμα 2
“- ανταποδοτικό, δηλαδή εμείς τι συμφωνία κάναμε, ότι ρεύμα καίμε εμείς ως πομώνες, και τον υπόλοιπο καιρό να το παίρνει η ΔΕΗ
– αυτό λέω, όλοι μας λένε αυτό θέλουν να κάνουν αλλά ο νόμος δεν τους αφήνει
– έχουν όμως μας υποχρεώνουν
– και τα δίνουν σε ιδιώτες
– τα δίνουν σε ιδιώτες και ο λόγος αυτός είναι ότι δεν αντέχουν οι γραμμές
– να βάλεις δικό σου φωτοβολταϊκό…
– με τις γραμμές κι ότι δεν χωράμε να μπουν μέσα…
-επειδή εμείς εδώ είναι φορτωμένο το δίκτυο και τώρα γίνεται αυτή τη στιγμή, γίνεται τώρα αλλαγή, αλλαγή δικτύου,
– θα μεγαλώσουν;
– αλλάζουν τα καλώδια αλλάζουνε τα καλώδια τώρα
– άρα θα μεγαλώσει η χωρητικότητα
– αλλάζει η χωρητικότητα
– κι απ’ ότι μας είπανε ότι έχουν καβάντζα γραμμές, ότι έχουν χώρο
– απλώς ο ιδιώτης τι κάνει; Ο ιδιώτης κάνει δικό του υποσταθμό, και τον μοιράζει σιγά σιγά…
-δεν θέλω να μας χαρίσουν κάτι.. χρηματοδότησε το, εμείς χρησιμοποιούμε ρεύμα από τον Ιούνιο στην ουσία, η φουλ περίοδος ξεκινάει από Ιούνιο
-το μπαμπάκι τελειώνει 25 με 28 Αυγούστου… Τουτέστιν, όλο το υπόλοιπο παρτω.. παρτω, καντω, διαχειρίσου το όπως θέλεις.. δεν ζητάμε κάτι, απλά να το περπατήσουνε, να το χρηματοδοτήσουνε, και να το ξεχρεώσουμε σαν ΤΟΕΒ που είμαστε αυτή τη στιγμή δεν ξέρω το ΤΟΕΒ παραπέρα, με τα χρόνια παίρνοντας εκμεταλλεύονται το ρεύμα το δικό μας σου λέω που παράγουμε.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Μία από τις λιγότερο ορατές, αλλά δομικά σημαντικές αδικίες που αναδύονται από την εφαρμογή των γεωργικών πολιτικών, αφορά στην αδυναμία αναγνώρισης των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων εντός ακόμη και των κατεξοχήν παραγωγικών πεδινών περιοχών. Εντός μιας ευρύτερης περιοχής συνυπάρχουν διαφορετικά τοπικά οικοσυστήματα και αγροτικά τοπία: από πεδινές εκτάσεις υψηλής παραγωγικότητας έως λοφώδεις και μειονεκτικές περιοχές με δυσκολότερη πρόσβαση, μηχανική αδυναμία ή περιορισμένη αρδευσιμότητα. Οι αγρότες τονίζουν ότι οι πολιτικές αναδιαρθρώσεων και προώθησης καλλιεργειών ή καλλιεργητικών συστημάτων εφαρμόζονται με τρόπο οριζόντιο, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη κρίσιμες παραμέτρους όπως η διαφορά αρδευτικής δυνατότητας, η έκθεση σε κινδύνους διάβρωσης, ή η παραγωγική διαφοροποίηση μεταξύ περιοχών εντός του ίδιου κάμπου. Ακόμη και κανονισμοί με φαινομενικά ορθολογικό χαρακτήρα, όπως η απαγόρευση οργώματος σε αγροτεμάχια με κλίση άνω του 15%, φαίνεται να εφαρμόζονται χωρίς γεωγραφική προσαρμογή, οδηγώντας σε εφαρμογές που είτε δεν έχουν νόημα είτε δυσχεραίνουν αδικαιολόγητα τη γεωργική δραστηριότητα.
Η παραγνώριση αυτών των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων συνιστά μια μορφή αδικίας μη-αναγνώρισης, αφενός επειδή αγνοεί ή εξομοιώνει άνισες δυνατότητες και προκλήσεις μεταξύ περιοχών (π.χ. ξηρικές vs. ποτιστικές εκτάσεις), αφετέρου επειδή ακυρώνει στοιχεία που συγκροτούν την ταυτότητα και την τοπική γνώση των αγροτών. Για ορισμένους, αυτό μεταφράζεται σε περιορισμένη πρόσβαση σε επιδοτήσεις ή δυνατότητες ενίσχυσης, ενώ για άλλους σε απώλεια εν δυνάμει συγκριτικών πλεονεκτημάτων που συνδέονται με την ιδιαίτερη γεωμορφολογία, την τοπικότητα και τη «γνησιότητα» της παραγωγής τους — χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προβάλλονται, π.χ. μέσω σχημάτων πιστοποίησης, τοπικών αγορών ή διαφοροποιημένων συστημάτων γεωργίας (π.χ. αναγεννητική, βιολογική ή ολοκληρωμένη διαχείριση).
Οι αγρότες αντιλαμβάνονται την ανάγκη για καλλιεργητικές ζώνες ή για ειδικά καθεστώτα στήριξης που να αντανακλούν τις τοπικές δυνατότητες, π.χ. εφαρμογή βιολογικής γεωργίας σε λοφώδεις περιοχές με ζωοτροφές ή εφαρμογή αυστηρής ολοκληρωμένης διαχείρισης σε εντατικά αρδευόμενα αγροτεμάχια του κάμπου. Ωστόσο, τα ισχύοντα μέτρα δεν ανταποκρίνονται σε αυτή την ανάγκη.
Η απουσία ευελιξίας και συμμετοχικού σχεδιασμού εντείνει την αίσθηση ότι η πολιτική αγνοεί όχι μόνο τις υλικές συνθήκες της παραγωγής, αλλά και τη γνωσιακή εμπειρία των παραγωγών. Επίσης η δυνατότητα μετατροπής των τοπικών ιδιαιτεροτήτων σε παραγωγικά πλεονεκτήματα παραμένει ανεκμετάλλευτη. Έτσι, η αδικία αυτή δεν περιορίζεται στην κατανομή ενισχύσεων, αλλά αγγίζει βαθύτερα ζητήματα αναγνώρισης και ένταξης στον μετασχηματισμό του αγροδιατροφικού συστήματος.
Απόσπασμα 1
«- Ρε παιδιά είχε βγει αυτό εδώ πέρα και σταμάτησαν να οργώνουνε. Εμείς εδώ δεν έχουμε χωράφια με κλίση. Δεν έχουμε τέτοια χωράφια, και έπρεπε να κάνουμε και αναβαθμίδες δηλαδή στα 50 μέτρα να αφήνουμε 15 μέτρα κενό. Ποιος να τα κάνεις αυτά τα πράγματα εδώ πέρα; Και ποιος πάει να ελέγξει αυτά;
– Δηλαδή αμολάνε πράγματα στον αέρα που πρακτικά δεν γίνονται. Εμείς εδώ καλλιεργούμε τα χωράφια μας κανονικά δεν έχουμε τέτοια θέματα αλλά δεν έχουμε και 15% κλίση. Δεν ξέρω…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Οι αγρότες της ΠΕ Τρικάλων εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους για το γεγονός ότι οι πολιτικές αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών που προτείνονται από τις κυβερνήσεις και τους προνομιακούς συνομιλητές της δεν λαμβάνουν υπόψη την πραγματική τους κατάσταση. Οι ίδιοι τονίζουν ότι στις αποφάσεις για την αλλαγή καλλιεργειών αγνοούνται οι σημαντικές επενδύσεις που έχουν ήδη πραγματοποιήσει σε εξειδικευμένο γεωργικό εξοπλισμό, αλλά και η συσσωρευμένη τεχνογνωσία που έχουν αποκτήσει μέσω της μακροχρόνιας ενασχόλησής τους με συγκεκριμένες καλλιέργειες, όπως για παράδειγμα το βαμβάκι. Αν και αυτό το γεγονός συνδέεται στενά με φαινόμενα εξάρτησης από προηγούμενες αποφάσεις και επενδύσεις που περιορίζουν τις δυνατότητες προσαρμογής στο παρόν, δεν μπορεί να αγνοηθεί αυτή η δυσαρέσκεια που εκφράζεται από τη μεριά των παραγωγών.
Η κατάσταση αυτή, όπως την περιγράφουν, είναι ξεκάθαρα μια αδικία μη-αναγνώρισης. Οι κυβερνήσεις και οι εμπλεκόμενοι στη διαμόρφωση των πολιτικών δεν αναγνωρίζουν την ευάλωτη θέση στην οποία βρίσκονται οι αγρότες κατά την προώθηση αναδιαρθρώσεων. Πολλά από τα γεωργικά μηχανήματα που κατέχουν οι παραγωγοί είναι εξειδικευμένα για συγκεκριμένες καλλιέργειες, γεγονός που σημαίνει ότι ενδεχόμενη αναδιάρθρωση των καλλιεργειών μπορεί να τα καταστήσει άχρηστα. Αυτό ενδέχεται να οδηγήσει στην αναγκαστική εκποίησή τους, με αποτέλεσμα σημαντική απώλεια κεφαλαίου. Επιπλέον, ορισμένοι αγρότες εξακολουθούν να χρωστούν δόσεις αυτών των επενδύσεων, οπότε η πώληση του εξοπλισμού υπό πίεση μπορεί να επιδεινώσει τη πιστοληπτική τους ικανότητα αλλά και των ίδιων των συνθηκών επιβίωσής τους. Αντίστοιχα, η μετάβαση από αρδευόμενες σε ξηρικές καλλιέργειες απειλεί με αχρηστία ολόκληρα αρδευτικά δίκτυα και υποδομές, οδηγώντας σε επιπλέον απώλειες κεφαλαίου. Έτσι, οι αγρότες της ΠΕ Τρικάλων είναι ευάλωτοι σε περιπτώσεις αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών εξαιτίας των επενδύσεών τους αν και σε μικρότερο βαθμό από τους συναδέλφους τους στις υπόλοιπες ΠΕ της Θεσσαλίας, όπως προκύπτει από τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ.
Πέρα από τις οικονομικές συνέπειες, οι αγρότες αναδεικνύουν και την αδικία που συνδέεται με την μη αναγνώριση του γνωσιακού κεφαλαίου τους, το οποίο έχουν αποκτήσει από τη μακρόχρονη εμπειρία τους στις συγκεκριμένες καλλιέργειες. Η γνώση αυτή των αγροτών, τεχνική αλλά και άρρητη, είναι χρήσιμη και κρίσιμη για την απόδοση των καλλιεργειών και την ίδια την αγροτική ανάπτυξη. Σε περίπτωση αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών αυτή η γνώση κινδυνεύει να απαξιωθεί ή να χαθεί οριστικά, στερώντας από τους αγρότες ένα πολύτιμο εφόδιο και υπονομεύοντας τη βιωσιμότητα τους.
Απόσπασμα 1
«- Είπατε βαμβάκι, σιτάρι, καλαμπόκι έτσι; Αυτά τα 3 είναι;
– Ναι, ναι.
– Και λίγη μηδική…
– Σκέφτεστε γενικά για άλλες καλλιέργειες;
– Ψαράδες
– Δεν υπάρχουν άλλες καλλιέργειες εδώ.
– Ψαράδες. Αν οι Ολλανδοί μας πουν να γίνει εδώ ζώνη ανάσχεσης νερού… εάν εδώ η περιοχή μας γίνει ζώνη ανάσχεσης νερού, ε ας μας απαλλοτριώσει και ας μας δώσει ένα γρι γρι και μια άδεια να γίνουμε ψαράδες…
– Για να είμαστε και σοβαροί πέρα από το χιούμορ, προς το παρόν δεν το σκέφτεται κανένας. Έχουμε επενδύσει, όλες μας οι επενδύσεις και όλη μας η γνώση είναι επάνω σε αυτές τις καλλιέργειες..
– Γνώση, μηχανήματα, όλα είναι πάνω σε αυτά…
– 100.000 έχει το εργαλείο που βλέπεις εδώ πάνω. 100 χιλιάρικα….
– Εδώ το χωριό έχει 25 βαμβακοσυλλεκτικές μηχανές, ο καθένας ανά δύο δύο, τρεις τρεις, έχουμε από μία.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Το ζήτημα της ποιότητας του ελληνικού βάμβακος αποτελεί σημείο σύγκρουσης τεχνολογικών και οργανωτικών λογικών μεταξύ παραγωγών και εκκοκκιστών. Βαθύτερα, όμως, αντανακλά και μια πιο θεμελιώδη έλλειψη: την απουσία αναγνώρισης της ανάγκης των παραγωγών να προσανατολίσουν την παραγωγή τους σε προϊόντα υψηλότερης ποιότητας και προστιθέμενης αξίας.
Πολλοί παραγωγοί, αντιλαμβανόμενοι ότι η ανώτερη ποιότητα δεν επιβραβεύεται έμπρακτα, υιοθετούν τεχνολογίες που μεγιστοποιούν τη βραχυπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα εις βάρος της ποιότητας. Ενδεικτική είναι η ολοένα αυξανόμενη χρήση μηχανών τύπου stripper, οι οποίες σε αντίθεση με την κλασσική βαμβακοσυλλεκτική μηχανή (picker), αντί να συλλέγουν επιλεκτικά τον καρπό, απογυμνώνουν ολόκληρο το φυτό, οδηγώντας σε συγκομιδή μεγαλύτερης μάζας αλλά με υψηλή περιεκτικότητα σε ξένες ύλες. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν αποσκοπεί σε κερδοσκοπία μέσω βάρους—καθώς οι ξένες ύλες αφαιρούνται στην τιμολόγηση από το εκκοκκιστήριο—αλλά στην εξοικονόμηση κόστους, καθώς οι μηχανές stripper έχουν μικρότερα έξοδα λειτουργίας, μειώνοντας έτσι το συνολικό κόστος συγκομιδής έως και κατά 50%. Όμως, το αποτέλεσμα είναι η σημαντική υποβάθμιση του τελικού προϊόντος, με χαμηλότερη εκκοκκιστική απόδοση και υποδεέστερα ποιοτικά χαρακτηριστικά (υποβάθμιση χρώματος, κοντύτερη ίνα, υψηλό ποσοστό ξένων υλών). Το βάρος της ποιοτικής υποβάθμισης, ωστόσο, μετακυλίεται και στην εκκοκκιστική βιομηχανία, η οποία αντιμετωπίζει αυξημένα κόστη διαλογής και χαμηλότερη εμπορική αξία του προϊόντος.
Κατά συνέπεια, πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο η έλλειψη κινήτρων για την παραγωγή ποιοτικού βάμβακος, σε συνδυασμό με την απουσία θεσμικής και εμπορικής αναγνώρισης της προστιθέμενης αξίας του, οδηγεί σε πρακτικές που ενισχύουν τη χαμηλή ποιότητα και τη γενικότερη αδυναμία του κλάδου να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να διαφοροποιηθεί ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές.
Απόσπασμα 1
«- Γιατί μας πληρώνανε εμάς ποιότητα;
– Δεν μας απασχόλησε η ποιότητα ποτέ…
– Δεν την πληρώνουνε…
– Άμα τη πληρώσει δεν μας είναι καθόλου δύσκολο πίστεψέ το…
– Όλοι 32 απόδοση [σε ίνα] έχουμε; μα όλοι 32 απόδοση; Και μιλάμε τώρα για ποικιλία ****** που βγάζει 38, 40 απόδοση…
– Δεν πληρώνουν. Εγώ καλλιεργώ τη ****** ας πούμε… Δεν δίνεται, δηλαδή, μεγάλο κίνητρο για…
– Δεν πληρώνει… να πει 10 λεπτά παραπάνω εδώ τον ****** γιατί και εργαλείο καλύτερο έχει… ρίχνει τα πάντα….
– Να μου δώσει κίνητρο…
– Ο εκκοκκιστής πληρώνεται με την ποιότητα, εμείς όχι.
– Δεν μας ενδιαφέρει (αφού αυτοί πληρώνουν με τα κιλά). […] Την ποιότητα δεν μας την πληρώνουν.. μας την πληρώνουν μέσα από τα προγράμματα μόνο… […] Κάποια χρήματα που παίρνουμε για την ποιότητα την οποία, τώρα την βγάζουν μόνοι τους, μόνοι τους το βαφτίζουν το παιδί, μόνοι τους τον παπά, μόνοι τους την κολυμπήθρα… 2 με 3 λεπτά.. το οποίο το προσδιορίζουν αυτοί πώς είναι.. εγώ δεν έχω λόγο.. απλά μου δίνουν ένα χαρτί και μου λένε το μπαμπάκι σου ήταν έτσι… ενώ υπό κανονικές συνθήκες, την ώρα που πάω εγώ να το παραδώσω.. εκείνη την ώρα face to face»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Απόσπασμα 2
«- Μεγάλο πρόβλημα, να σου δώσω να καταλάβεις… τώρα ένα μεγάλο κομμάτι της αγοράς έχει η ποικιλία ****** της εταιρείας ******* πολλά στρέμματα δηλαδή… Η οποία δεν έχει απόδοση [σε ίνα] αλλά κυλάει σε εμένα, έχει παραγωγή. Κι όλος ο κόσμος θα πάει στην παραγωγή γιατί δεν μας πληρώνουν. Στα κιλά θα πληρωθώ εγώ, δεν θα πληρωθώ εγώ στη ποιότητα…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Αν και η πλειονότητα των αγροτών εμφανίζεται ικανοποιημένη από τα αγρονομικά χαρακτηριστικά και τις αποδόσεις των ποικιλιών που διατίθενται στην εγχώρια αγορά, εντούτοις εκφράζεται συχνά δυσαρέσκεια σε ό,τι αφορά την ποιότητα του σπόρου συγκεκριμένων καλλιεργειών που προέρχεται από την εγχώρια σποροπαραγωγή. Η δυσαρέσκεια αφορά στις συνθήκες και στις πρακτικές υπό τις οποίες διεξάγεται η σποροπαραγωγή, οι οποίες θεωρούνται από παραγωγούς ανεπαρκώς ελεγχόμενες και υποβαθμισμένες, με αποτέλεσμα την κυκλοφορία στην αγορά σπόρων μειωμένης καθαρότητας και ποιότητας. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στον σπόρο Α αναπαραγωγής (R1) στο σιτάρι και στο βαμβάκι. Σε αυτές τις καλλιέργειες, αναφέρονται φαινόμενα ανάμιξης γενετικού υλικού μεταξύ διαφορετικών ποικιλιών εξαιτίας της μη τήρησης των απαιτούμενων αποστάσεων μεταξύ σποροπαραγωγικών αγροτεμαχίων, καθώς και εξαιτίας του πλημμελούς καθαρισμού των γεωργικών μηχανημάτων κατά τη συγκομιδή. Τέτοιες αστοχίες επηρεάζουν την καθαρότητα των σπόρων, υπονομεύοντας την ομοιομορφία και τις προβλέψιμες αποδόσεις των καλλιεργειών.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το φαινόμενο αυτό δεν παρατηρείται σε καλλιέργειες όπως η βιομηχανική τομάτα και το καλαμπόκι, όπου κυριαρχούν εισαγόμενα υβρίδια. Επιπλέον, ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν τα ψυχανθή και τα όσπρια, όπου επικρατούν γηγενής ποικιλίες του ΕΛΓΟ-Δήμητρα. Το Ινστιτούτο Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ-Δήμητρα, από το 2012 και έπειτα, φαίνεται να έχει επιτύχει έναν πιο αποτελεσματικό έλεγχο της σποροπαραγωγικής διαδικασίας μέσω ενός καινοτόμου μοντέλου διαγωνιστικών αναθέσεων, το οποίο επιτρέπει την επιλογή των συνεργαζόμενων σποροπαραγωγικών εταιρειών με αυστηρά ποιοτικά και τεχνικά κριτήρια.
Από την πλευρά τους, οι εταιρείες σποροπαραγωγής εκ θέσεως απορρίπτουν τις κριτικές των αγροτών ως προς αυτό το ζήτημα, αλλά ταυτόχρονα αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν και προβλήματα στην όλη διαδικασία από τη στιγμή που είναι αδύνατον η εταιρεία να ελέγξει πλήρως τις εργασίες που εφαρμόζει στο σπορόκεντρό του ο κάθε συνεργαζόμενος αγρότης. Επίσης, σημαντικό ρόλο στο πρόβλημα διαδραματίζει και η ανεπαρκής κρατική εποπτεία. Τα Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης και Ελέγχων (ΤΑΑΕ – πρώην ΚΕΠΠΥΕΛ), τα οποία φέρουν την ευθύνη για την επίσημη εποπτεία της σποροπαραγωγής για λογαριασμό του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υποστελέχωσης και υποχρηματοδότησης, γεγονός που περιορίζει σημαντικά τη δυνατότητα διενέργειας ουσιαστικών ελέγχων και παρεμβάσεων σε περιπτώσεις παραβάσεων ή κακής πρακτικής.
Σε τελική ανάλυση, η ευθύνη για την υποβαθμισμένη ποιότητα σπόρων δεν μπορεί να αποδοθεί μονομερώς. Σε κάθε περίπτωση, το συγκεκριμένο πρόβλημα σχετίζεται άμεσα με την εταιρεία σποροπαραγωγής («υπάρχουν καλές και κακές εταιρείες», όπως αναφέρεται) ενώ μέρος της ευθύνης έχει και ο συνεργαζόμενος αγρότης της εταιρείας σποροπαραγωγής για τον βαθμό επιμέλειας που επιδεικνύει σε όλα τα στάδια της διαδικασίας.
Απόσπασμα 1
«- Η σποροπαραγωγή είναι στην Ελλάδα αλλά και εκεί μας είπαν ότι έχουν προβλήματα, μας είπαν ότι η ελληνική σποροπαραγωγή έχει πρόβλημα…
– Ναι καλά, δεν το συζητάμε αυτό… δηλαδή το πρωτόκολλο δε νομίζω… επειδή έβαλα εγώ σποροπαραγωγή…
– Κι εγώ έβαλα… και επειδή υπάρχει πολυσπερμία, υπάρχει πολυσπερμία, και δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε εμείς τώρα ποιος…
[…]
– Μετά ψηφίστηκε… πριν ήταν λίγο πιο αυστηρά, ήθελε 700 μέτρα μακριά, να κάνουν ζώνες ασφαλείας… τώρα με μία τροπολογία που έκαναν…
– Εγώ έβαλα σποροπαραγωγή και ο διπλανός μου είχε…
– Να σταματήσουν να μας φέρνουνε 200 σπόρια.. μας έχουν τρελάνει…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Απόσπασμα 2
«- Υπάρχουν προβλήματα στη σποροπαραγωγή; Μου έχουν επισημάνει πολλοί ότι δεν είναι καθαρός ο σπόρος…
– Ποιοι στο έχουν πει; Παραγωγοί;
– Ναι…
– Υπάρχουν. Να μην παίρνουν από αυτόν που αγοράζαν τα προηγούμενα χρόνια. Να κοιτάνε εταιρείες οι οποίες κάνουν σωστή δουλειά…
– Μου έχουν αναφέρει ότι δεν γίνεται σωστά η σποροπαραγωγή… Είναι πολύ στενά οι γραμμές… Μπλέκονται ποικιλίες…
– Λοιπόν. Καταρχήν, η σποροπαραγωγή ξεκινάει από τον ίδιο τον παραγωγό. Έχει κι αυτός κάποιες υποχρεώσεις. Με τη σύμβαση που κάνουμε για να του δίνουμε τα 5 λεπτά παραπάνω που παίρνει πχ. στο σιτάρι ή στο κριθάρι, πρέπει να κάνει κι αυτός σωστή ζιζανιοκτονία, να έχει καθαρισμένη τη μηχανή όταν θα πάει να σπείρει, τα τηρεί, όλα αυτά; Ξεκινάει από εκεί η πρώτη φάση.
– Εσείς ελέγχετε;
– Εμείς ελέγχουμε, αλλά δεν μπορείς να πας στον κάθε παραγωγό…
– Δεν μπορεί να είσαι εκεί 24 ώρες…
– Ε ναι, είσαι καλά… Όταν εγώ έχω ένα όγκο 4.500 τόνων στα σιτηρά που θα διακινήσω, μπορώ να πάω να παρατηρώ σε κάθε χωράφι; Έχω εμπιστοσύνη σε αυτόν που θα το σπείρει. Είμαι όμως παρόν στον αλωνισμό. Δεν θα μου βάζεις από ό,τι να ‘ναι. Εκεί έχουμε άλλο πρόβλημα. Καθάρισες τη μηχανή; Δηλαδή δεν είναι ένας παράγοντας. Αλλά εμείς προσπαθούμε να κάνουμε την καλύτερη δουλειά. Υπάρχουν κάποιοι που δεν έχουν δικά τους μηχανήματα και βάζουν περιφερόμενα τα οποία δεν είναι και αξιόπιστα αυτά. Δεν κάνουν και καλή δουλειά. Αυτοί ενδεχομένως να έχουν προβλήματα. Είναι επιλογή του παραγωγού μετά ας βάλει… Να μην ξαναπάρει από αυτό που αν μια χρονιά πήρε του ******* το σπόρο και δεν έμεινε ικανοποιημένος να μην ξαναπάρει, να πάρει από αλλού, από άλλη εταιρεία.»
(Εκπρόσωπος εταιρείας σποροπαραγωγής και ανάπτυξης πολλαπλασιαστικού υλικού)
Απόσπασμα 3
«- Συγκεκριμένα μας έχουν πεί ότι οι γραμμές είναι πολύ κοντά όταν σποροπαράγονται…
– Παλιά έπρεπε να είχες 250 μέτρα και 500 στρέμματα και 500 μέτρα και 1000 στρέμματα, plots δηλαδή, και να έχεις και 200 μέτρα από άλλη ποικιλία. Αλλά τώρα όμως είναι πια 25 μέτρα.
– Άρα μειώθηκε;
– Ναι, δεν υπάρχει πρόβλημα σε αυτό όμως. Γιατί υπάρχουν οι δικοί μας άνθρωποι από πάνω που ελέγχουν την κατάσταση.
– Άρα θεωρείτε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα;
– Όχι. Το πρόβλημα φαίνεται πια στο χωράφι. Όταν βλέπεις πχ. μια ποικιλία… Υπάρχουν παράπονα για συγκεκριμένες εταιρείες και ποικιλίες οι οποίες όμως δεν μπορούν αυτοί να κάνουν αυτή τη δουλειά γιατί αυτή η δουλειά κοστίζει, δεν είναι μόνο ο γενετιστής, είναι καθαρές σειρές, γονικές σειρές…»
(Εκπρόσωπος εταιρείας σποροπαραγωγής και ανάπτυξης πολλαπλασιαστικού υλικού)
Στην Θεσσαλία, οι αγρότες αντιμετωπίζουν σοβαρά εμπόδια στην εγκατάσταση μικρών φωτοβολταϊκών συστημάτων ακόμη και όταν αυτά προορίζονται αποκλειστικά για την κάλυψη των αρδευτικών αναγκών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η εξάρτηση από την άρδευση είναι δομική για βασικές καλλιέργειες της Θεσσαλίας όπως το βαμβάκι και το καλαμπόκι, και η αδυναμία υλοποίησης τέτοιων έργων αυξάνει την ενεργειακή εξάρτηση των αγροτών και εντείνει την οικονομική επισφάλεια. Σύμφωνα με στοιχεία του ΔΕΔΔΗΕ, ήδη από το 2022 οι περιοχές της Λάρισας και της Καρδίτσας παρουσίαζαν υπερκάλυψη αιτημάτων ισχύος, ενώ σήμερα το διαθέσιμο περιθώριο για νέες συνδέσεις αναφέρεται ως μηδενικό (Deddie.gr, 2024).
Παράλληλα, η κατάργηση της προτεραιότητας των αγροτών στις αιτήσεις σύνδεσης φωτοβολταϊκών (που ίσχυε μέχρι το 2019), και η ανεπαρκής κρατική στήριξη για εφαρμογές αυτοπαραγωγής με αποθήκευση (π.χ. Net Metering με μπαταρία), συντηρούν αυτό το διάχυτο αίσθημα αδικίας στις κοινότητες των αγροτών. Ο αποκλεισμός αυτός πλήττει τόσο τους μεμονωμένους αγρότες όσο και τα συλλογικά σχήματα όπως είναι οι ΤΟΕΒ, που επιδιώκουν να μειώσουν το ενεργειακό κόστος της άρδευσης, χωρίς πρόθεση εμπορικής εκμετάλλευσης της επιπλέον παραγόμενης ενέργειας.
Η κατάσταση αυτή, κατά μαρτυρίες αγροτών, βιώνεται ως διπλή αδικία: από τη μία πλευρά αδυνατούν να αξιοποιήσουν το δίκτυο για να μειώσουν το κόστος άρδευσης, και από την άλλη θεωρούν ότι έχουν ήδη πληρώσει το κόστος υποδομής του δικτύου μέχρι το αγροτεμάχιό τους με ίδια μέσα από τις προηγούμενες δεκαετίες. Πλέον, βλέπουν να αποκλείονται από τη χρήση αυτού του δικτύου, τη στιγμή που μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες ΑΠΕ αποκτούν άδεια για τη χρήση του ίδιου κορεσμένου δικτύου σε παρακείμενες εκτάσεις. Αυτή η κατάσταση συνιστά διανεμητική αδικία, αφού το υπάρχον θεσμικό και τεχνικό πλαίσιο στερεί από πολλούς αγρότες τη δυνατότητα ενεργειακής αυτονόμησης και μείωσης του κόστους άρδευσης.
Απόσπασμα 1
«- Γιατί εμείς τώρα για να μην τα μπερδεύουμε κιόλας τα θέματα, τα πάρκα, είναι γνωστό ότι δεν έχουμε χώρο…
– Βασικά δεν υπήρχε και η βούληση έτσι;
– Η βούληση από την πολιτική;
– Ε ναι τι… Δεν θέλω να μας χαρίσουν κάτι… Χρηματοδότησε το, εμείς να χρησιμοποιούμε ρεύμα από τον Ιούνιο στην ουσία, η φουλ περίοδος ξεκινάει από… 20 Ιουνίου ξεκινάει η περίοδος…
– Στο βαμβάκι;
– Βαμβάκι, καλαμπόκι, άντε το καλαμπόκι λίγο νωρίτερα, γιατί έχουμε πρώιμες καλλιέργειες. Το καλαμπόκι ξεκινάει Μάη, θα τελειώσει τέλος Ιουλίου, εε αρχές Αυγούστου. Το πρώτο 5ήμερο-10ήμερο του Αυγούστου τέλος το καλαμπόκι, είναι οι πρώιμες καλλιέργειες…
– Ναι ναι…
– Το βαμβάκι τελειώνει 25 με 28 Αυγούστου… Τουτέστιν, όλο το υπόλοιπο παρ’ το.. παρ’ το, καν’ το, διαχειρίσου το όπως θέλεις… Δεν ζητάμε κάτι, απλά να το περπατήσουνε, να το χρηματοδοτήσουνε, και να το ξεχρεώσουμε σαν ΤΟΕΒ που είμαστε αυτή τη στιγμή. […] Όσο χρειαζόμαστε εμείς και το υπόλοιπο να το παίρνει η ΔΕΗ… Αυτά 2,5 μήνες δουλεύουν… 2,5 μήνες, 3… σβήνει το κουμπί, τέλος… κατεβαίνει ο γενικός…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Η αυστηροποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής φυτοπροστασίας, με βάση τον Κανονισμό (ΕΚ) 1107/2009, έχει οδηγήσει τα τελευταία χρόνια στην απόσυρση πολλών δραστικών ουσιών που χρησιμοποιούνταν ευρέως στη γεωργική παραγωγή. Η απαγόρευσή τους βασίστηκε σε τεκμηριωμένες ανησυχίες για την ανθρώπινη υγεία, την τοξικότητα στους επικονιαστές ή την περιβαλλοντική ρύπανση, όπως προκύπτει από τις αξιολογήσεις της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA). Ανάμεσα σε αυτές περιλαμβάνονται ουσίες κρίσιμες για βασικές καλλιέργειες, όπως το phosmet (εντομοκτόνο για σκουλήκι στο βαμβάκι), το glufosinate και το S-metolachlor (ζιζανιοκτόνα), καθώς και τα μυκητοκτόνα cyproconazole και mancozeb, που χρησιμοποιούνταν ευρέως σε σιτηρά. Οι απαγορεύσεις δραστικών ουσιών οδήγησε στην ανάγκη ανεύρεσης εναλλακτικών λύσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν εγκεκριμένα Εναλλακτικά Φυτοπροστατευτικά Προϊόντα, Βιολογικά Σκευάσματα, Ολοκληρωμένη Διαχείριση Εχθρών και Ασθενειών (IPM) και Προγράμματα Πολλαπλής Συμμόρφωσης. Από την άλλη μεριά, πολλοί παραγωγοί υποστηρίζουν ότι η απόσυρση αυτών των ουσιών οδήγησε σε αυξημένο κόστος και περιορισμένες εναλλακτικές, συχνά λιγότερο αποτελεσματικές. Επίσης, τονίζουν ότι σε τρίτες χώρες συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται σκευάσματα απαγορευμένα στην Ε.Ε., με αποτέλεσμα σημαντική διαφοροποίηση στο κόστος παραγωγής.
Αντίστοιχες ανησυχίες εκφράζονται και από τον Ελληνικό Σύνδεσμο Φυτοπροστασίας (ΕΣΥΦ) ο οποίος αποτελεί έναν από τους κύριους επιστημονικούς και επαγγελματικούς φορείς που εκπροσωπούν τον τομέα της φυτοπροστασίας στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύοντας εταιρείες που διακινούν τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα στην αγορά. Ο ΕΣΥΦ έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με τις απαγορεύσεις δραστικών ουσιών στην Ε.Ε., ιδιαίτερα όταν αυτές δεν συνοδεύονται από επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση ή δεν παρέχονται βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις για τους παραγωγούς. Επίσης, έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με την πρόταση Κανονισμού για την Ορθολογική Χρήση των Φυτοπροστατευτικών Προϊόντων (SUR) που στοχεύει στη μείωση της χρήσης και του κινδύνου των φυτοφαρμάκων κατά 50% έως το 2030.
Οι αγρότες περιγράφουν αυτή την κατάσταση ως μια μορφή διανεμητικής αδικίας που εκδηλώνεται με τη μορφή ελλείμματος ανταγωνιστικότητας σε σχέση με τις εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες. Όπως τονίζουν, ενώ οι ίδιοι υποχρεώνονται να χρησιμοποιούν πιο ήπια, ακριβότερα σκευάσματα, που συχνά δεν επαρκούν για την προστασία της καλλιέργειας, δεν απολαμβάνουν αντίστοιχη ενίσχυση ή προστασία από τον άνισο ανταγωνισμό, καθώς οι εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες επιτρέπονται χωρίς υποχρέωση εφαρμογής των κανονισμών της Ε.Ε.
Σχετικές αναφορές:
Ε.ΣΥ.Φ. (2022). Ενημερωτική έκδοση για το έργο του Ε.ΣΥ.Φ. (Τεύχος 18). https://esyf.gr/wp-content/uploads/2022/12/ESYF_NL18.pdf
Απόσπασμα 1
«- Αν όμως βγάλουν φάρμακο βιολογικό, ίδια τιμή με το άλλο, θα το προτιμήσετε;
– Συγγνώμη λίγο εδώ πέρα, κι αυτό θέλω να ακουστεί. Δηλαδή όλη η Ευρώπη κάνει εισαγωγές από τις Τρίτες Χώρες το ίδιο σκεύασμα…
– Άλλο αυτό…
– Περίμενε, περίμενε, κι εμάς το ίδιο σκεύασμα στην Τουρκία βγαίνει 2 ευρώ το στρέμμα και εμάς μας βγαίνει 7,5… Το ίδιο σκεύασμα έτσι; Ίδια δραστική…
– Ναι, ναι…
– Μα είναι παρασύνθημα…
– Και το μεγάλο πρόβλημα; Πάνε στην Τουρκία και μας φέρνουν πορτοκάλια, λεμόνια, πατάτες…
– Αυτό λέω, κοροϊδία, όλο το σύστημα…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής αλλά στην περίπτωση του Ζάρκου, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς επηρεάζει τόσο την πρωιμότητα των καλλιεργειών, όπως στο βαμβάκι, όσο και τον περιορισμό των καλλιεργειών που μπορούν να σπαρθούν λόγω της αβεβαιότητας των πλημμυρών. Έχοντας παρατηρήσει ιστορικά την ευκολία με την οποία πλημμυρίζουν τα αγροκτήματά τους, οι παραγωγοί στο Ζάρκο αποφεύγουν εμπειρικά, τόσο τις δενδρώδεις όσο και τα όσπρια και λαχανικά που είναι ευπαθή φυτά, διότι με την πρώτη πλημμύρα είναι πολύ εύκολο να καταστραφεί η σοδειά αλλά και το φυτικό κεφάλαιο στην περιοχή. Επιπλέον οι χείμαρροι του νερού παρέσερναν τους σωλήνες που χρησιμοποιούσαν (πριν το κλειστό δίκτυο) για την άρδευση, με αποτέλεσμα να κινδυνεύει η παραγωγή. Οι συνθήκες αυτές οδήγησαν στον εθελοντισμό και την αλληλο-υποστήριξη των αρδευτών, ώστε να μοιράζονται τον εξοπλισμό όπου υπήρχε ανάγκη. Σε μεγάλο ποσοστό οι αρδευτές στο Ζάρκο χρησιμοποιούν στάγδην άρδευση, ειδικά με την επέκταση του κλειστού αρδευτικού δικτύου, καθώς το δίκτυο είναι επαρκές να προσφέρει υψηλές πιέσεις και εξοικονομεί σημαντικές ποσότητες νερού. Η επέκταση όμως αυτού του κλειστού δικτύου ξεκίνησε και υλοποιήθηκε με την αφιλοκερδή συνεισφορά των μελών της κοινότητας του ΤΟΕΒ, καθώς επέλεξαν αντί να αναζητούν κάθε χρόνο χρηματοδοτήσεις για την αντικατάσταση των κατεστραμμένων σωλήνων που χρησιμοποιούσαν για την άρδευση, που συχνά οξειδώνονταν καθώς ερχόντουσαν σε επαφή με το μεθάνιο που τραβούσαν οι γεωτρήσεις (μια ακόμα ιδιαιτερότητα της περιοχής), να επενδύσουν σε μόνιμη μακροχρόνια επιλογή του κλειστού. Σε συνεργασία με μηχανικούς της περιοχής, χρησιμοποιώντας τον προσωπικό τους εξοπλισμό επέλεξαν τόσο τα σημεία υδροληψίας και τις αντίστοιχες πιέσεις, αλλά και με προσωπική εργασία και επίβλεψη για την εκσκαφή και υλοποίηση του δικτύου.
Αποσπασμα 1
“- 2 είναι τα προβλήματα εδώ πέρα.. αναγκαζόμαστε να βάλουμε βαμβάκι και καλαμπόκι…
– λόγω του πολύ νερού;
– λόγω της πλημμύρας δεν μπορούμε να βάλουμε δέντρα μέσα,
– ούτε σιτάρι…
– όταν κάναμε και καρυδιές
– Βάλαν οι συνάδελφοι, συγχωριανοί μας
– τώρα με τον Ντάνιελ χάσαμε και το φυτικό κεφάλαιο, όχι τη χρονιά μόνο
– χάσαμε τα δέντρα..
– δηλαδή ένας συνάδελφός σου εδώ πιο πίσω, από Τρίκαλα ήδη με περιβόλι βερίκοκα
– τα ξηλώνει, τα κόβει
– οπότε βαμβάκι και καλαμπόκι και τι επηρεάζει, πρόσεξε.. αν οι πλημμύρες είναι πίσω, γιατί έχει βγει και Απρίλη, έχει βγει και Μάη, έχουμε πάθει ζημιές και με φυτά μέσα, επηρεάζει την πρωιμότητα..
– πάμε πιο πίσω σπορά, πιο πίσω σύλλεξη αυξάνω τις πιθανότητες στον Οκτώβρη
– δηλαδή δεν μας αφήνει να κάνουμε τη δουλειά μας όπως πρέπει δηλαδή είναι πολλά τα προβλήματα” […]
– το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι επειδή έβγαινε Πηνειός, μας έπαιρνε τις σωλήνες
– τις ξήλωνε;
– τις ξήλωνε και άντε από την αρχή όλο το δίκτυο φτιάξιμο..
– μαζευόμασταν ομάδες με τρακτέρια, καρότσια και γαλότσες και φτιάχναμε
– τι γινόταν πριν; ήταν μία τραγική κατάσταση… πετούσαμε πολύ νερό, είμασταν μονίμως με ένα γκασμά, με ένα στο χέρι”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων, είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων, το ΤΟΕΒ Ζάρκου στην Φαρκαδώνα, ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση ΤΟΕΒ στα Τρίκαλα. Το ΤΟΕΒ εξυπηρετεί μία έκταση 25.000 αρδευόμενων στρεμμάτων με 29 γεωτρήσεις. Λόγω του ιδιαίτερου ανάγλυφου της περιοχής, οι εκπρόσωποι του ΤΟΕΒ περιέγραψαν την περιοχή τους ως το «σημείο μηδέν» της ένωσης εφτά ποταμών (ανάμεσα στους οποίους ο Ενιπέας, ο Καλέτζης, ο Πηνειός και άλλοι παραπόταμοι αυτών), ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι οι χείμαρροι που κατακλύζουν συχνά την περιοχή τους. Η συνθήκη αυτή έχει το προτέρημα ότι ανανεώνονται συχνά οι υδροφόροι ορίζοντες της περιοχής με αποτέλεσμα οι αντλήσεις από τις γεωτρήσεις να μην ξεπερνούν τα 45 με 70 μέτρα βάθος, που οδηγεί σε χαμηλό κόστος άντλησης, όμως οι πλημμύρες είναι πολύ συχνό φαινόμενο με αποτέλεσμα της καταστροφής του εξοπλισμού τους, τόσο ως προς τα κινητά μέρη των γεωτρήσεων όσο και τα μέσα άρδευσης (καρούλια κτλ). Αυτό οδήγησε στην ανάγκη υπογειοποίησης του ανοιχτού δικτύου, δηλαδή σε κλειστό δίκτυο στην άρδευση των χρηστών, μία μετάβαση που έχει ολοκληρωθεί σε μεγάλο βαθμό (85%), ενώ απομένουν προς δημοπράτηση άλλα 16 χλμ. (από τα περίπου 75χλμ της έκτασης του δικτύου). Το κλειστό δίκτυο έλυσε προσωρινά το ζήτημα, όμως απαιτούνται και σημαντικά έργα στήριξης και παρακράτησης των νερών ώστε να μειωθούν οι πλημμύρες. Η συνθήκη αυτή είναι μια διανεμητική αδικία καθώς επηρεάζει και περιορίζει και την επιλογή καλλιεργειών, με καλλιέργειες που μπορούν να επιβιώσουν πλημμυρικά φαινόμενα να είναι μονόδρομος για τους παραγωγούς της περιοχής. Εκτός αυτού, σε περιόδους ακραίας ξηρασίας, η περιοχή είναι κρίσιμος κόμβος για την ενίσχυση του Πηνειού από τις Λίμνες Πλαστήρα και Σμοκόβου, αλλά και για την επάρκεια της άρδευσης της περιοχής.
Αποσπασμα 1
“- είναι το σημείο μηδέν εδώ που είμαστε, για να καταλάβετε το ανάγλυφο της περιοχής είμαστε πριν τη Λάρισα είμαστε (- στη μέση) στη μέση ακριβώς, 8 χιλιόμετρα από ‘δω, δίνει το ποτάμι πλέον, ούτε και μπορεί να πάει το νερό εκεί, γιατί κλείνει.[..]
– ούτε σε επίπεδο αποστράγγισης κανάλια, ούτε σε επίπεδο κοίτης Πηνειού, ποτέ κάτι [δεν έγινε].. αλλά και το θέμα είναι αυτό που ανέφερε ο *** ότι, ότι ο όγκος νερού που συγκεντρώνεται από τα βουνά, έρχεται εδώ, είναι το σημείο 0 που σας είπα..
– πριν πάει στη Λάρισα, αποστραγγιστικό κάτι θα γίνει θα μπορούσε να λυθεί το θέμα..
– πρέπει να γίνουν μικροέργα, φράγματα,
– ποια, ποια συγκεκριμένα; Εσείς δηλαδή έχετε κάποιες προτάσεις ως προς αυτό;
– το φράγμα του Ενιπέα πρέπει να γίνει οπωσδήποτε γιατί πολλά νερά μας έρχονται από κει, το φράγμα του Νεοχωρίτη
– βρέχει στα Τρίκαλα, βρέχει στη Καρδίτσα Δομοκό και το Ζάρκο πλημμυρίζει
– Κι άλλα πολλά φράγματα που μπορούν να γίνουν προς..πώς λένε το χωριό εκεί προς την Μαυροκούκα;
– α κατάλαβα που λες, προς τη Πύλη..το Μουζάκι
– το Μουζάκι ναι ναι
– δηλαδή μία πρόταση δικά μας είναι, η οποία δεν ξέρω πόσο βέβαια είναι βιώσιμη κτλ
– για πείτε
– να κρατήσουμε το νερό στο παρυφές.. αυτό βέβαια, αυτά που ακούμε από αυτούς είναι μη βιώσιμο, είναι κοστοβόρο και χρόνια πολλά θα πάρει..
– μη βιώσιμο; Από ποια έννοια; δεν είναι οικονομικά ρεαλιστικό να γίνει;
– δεν αξίζει η επένδυση λένε
– λένε.. τώρα βέβαια πρέπει να μπεί και στο master plan, έτσι από αυτούς αλλά εδώ η φύση, εδώ η φύση που είστε, έχει κάνει από μόνη της λεκάνη ελεγχόμενης πλημμύρας, απορροής.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Οι αγρότες παρουσιάζουν μια εικόνα παντελούς απουσίας μιας κρατικής υπηρεσίας επιφορτισμένης με την εκπαίδευση, επιμόρφωση, ενημέρωση και συμβουλευτική των αγροτών. Μια τέτοια υπηρεσία θα τους παρείχε έγκυρες και αμερόληπτες συμβουλές για τα ζητήματα που τους απασχολούν καθημερινά στο χωράφι είτε αυτά αφορούν στις νέες καλλιέργειες, είτε στις καλλιεργητικές πρακτικές, όπως η ορθή λίπανση, η καταπολέμηση των ασθενειών, κλπ. Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών έδωσε σταδιακά την θέση της σε μια διαδικασία ad hoc ενημερώσεων και συμβουλών από ιδιώτες γεωπόνους οι οποίοι έχουν σαν κύρια ενασχόληση την εμπορία αγροεφοδίων. Έτσι οι συμβουλές που δίνει ο γεωπόνος είναι συνάρτηση των προϊόντων που θέλει να προωθήσει και συχνά έμμεσα εμπλέκεται σε αυτό και η εμπορική πολιτική των εταιριών ανάπτυξης ή εμπορίας αγροεφοδίων. Πολλοί αγρότες αναφέρουν ζημιές στην παραγωγή τους από αυτές τις πρακτικές. Ουσιαστικά εκφράζουν μια αδικία σχετικά με την έλλειψη αμερόληπτων συμβουλευτικών υπηρεσιών, συγκρίνοντας την παρούσα κατάσταση με το παρελθόν που οι συμβουλευτικές υπηρεσίες του κράτους διεξάγονταν κυρίως από τις δημόσιες Υπηρεσίες Γεωργικών Εφαρμογών.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 που ιδρύθηκε η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών του Υπουργείου Γεωργίας συνέβαλε καθοριστικά στην διάχυση της αγροτικής γνώσης και της καινοτομίας και τελικά στον εκμοντερνισμό της ελληνικής γεωργίας. Οι γεωπόνοι της συγκεκριμένης Υπηρεσίας είχαν συνεχή παρουσία στις αγροτικές περιοχές, έδιναν συμβουλές στο πεδίο και είχαν κερδίσει την εμπιστοσύνη του αγροτικού κόσμου. Από τη δεκαετία του 1990 και ιδιαίτερα μετά το 2000, η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών άρχισε να αποδυναμώνεται σταδιακά λόγω μείωσης του, υποχρηματοδότησης και μεταφοράς αρμοδιοτήτων σε άλλους φορείς ή/και σε ιδιωτικούς συμβούλους. Δηλαδή, με την εγκαθίδρυση και ισχυροποίηση της ΚΑΠ και την αντίστοιχη αποδυνάμωση των εθνικών πολιτικών, η εν λόγω υπηρεσία σταδιακά απέκτησε γραφειοκρατικό ρόλο που ασχολούνταν κατά βάση με την διεκπεραίωση ζητημάτων σχετικών με τις κοινοτικές επιδοτήσεις. Επιπλέον, μετά το 2010 η υπηρεσία αυτή πέρασε στις αιρετές Περιφέρειες όπου οι γεωπόνοι από υπάλληλοι του Υπουργείου Γεωργίας έγιναν υπάλληλοι των Περιφερειών. Αποτέλεσμα αυτού, αποτέλεσε η κατάργηση ή συγχώνευση υπηρεσιών, περιλαμβανομένων των Γεωργικών Εφαρμογών. Αυτή η εξέλιξη επιδείνωσε περεταίρω την αποκοπή των γεωπόνων του Υπουργείου Γεωργίας από την εκπαίδευση και την συμβουλευτική των αγροτών και σηματοδότησε την οριστική αποχώρηση του κράτους από αυτήν. Σήμερα επίσημη υπηρεσία άτυπης γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης είναι ο ΟΓΕΕΚΑ Δήμητρα ο οποίος παρέχει προγράμματα γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης για αγρότες που είναι δικαιούχοι επιδοτήσεων της ΕΕ για προγράμματα Σχεδίων Βελτίωσης, Εγκατάστασης Νέων Γεωργών, κ.α.
Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών και ειδικά από την παρουσία στο χωράφι αποτελεί μια διαδικαστική αδικία. Το κράτος μέσα από μια σειρά αποφάσεων όπου η γνώμη και η γνώση των αγροτών δεν λήφθηκε υπόψη κατέληξε να στερεί τους αγρότες από γνωσιακούς πόρους κρίσιμους για την άσκηση του επαγγέλματός τους και εν τέλει να επιδεινώσει τους όρους παραγωγής και επιβίωσής τους.
Απόσπασμα 1
«- Έχει μπερδευτεί η δουλειά γεωπόνου και έμπορα. Ο γεωπόνος έχει γίνει και έμπορας. Δε γίνεται αυτό το πράγμα. Παλιά είχαν ας πούμε εδώ στη νομαρχία κάποιους γεωπόνους που οι περισσότεροι ήταν ουδέτεροι ας πούμε.
– Αυτό ακριβώς μου έλεγε, στη Διεύθυνση Γεωργίας…
– Ναι στη Διεύθυνση Γεωργίας. Σου έλεγε ο γεωπόνος, κοίταξε θα ρίξεις αυτό το φάρμακο. Ο γεωπόνος άμα θα πας εκεί τώρα δε θα σου πει αυτό που χρειάζεται. Θα σου δώσει αυτό που θα βγάλει περισσότερα.
[…]
– Δε γίνεται να είσαι και γεωπόνος και έμπορας. Είσαι γεωπόνος κύριε; Πάρε 50 ευρώ, έλα να μου δεις τα βαμβάκια. Έτσι; Και να μου πεις και τι φάρμακο θέλει αυτό. Αυτό που χρειάζεται. Και θα πάω εγώ στον έμπορα να το αγοράσω. Έτσι είναι το σωστό. Γιατί χώνονται οι εταιρείες και σου λένε, κοίταξε άμα με ακολουθήσεις σε αυτό το φάρμακο θα σου δώσω και 10 κουτιά δώρο. Δηλαδή από τα 5 ευρώ που θα το κοστολογήσει αυτός θα το δίνει 4 και θα μου το πουλήσει εμένα 7. Κατάλαβες; Έτσι πάει. Και έρχεται ο γεωπόνος και λέει, α αυτό είναι καλό. Μας δώσαν φέτος ένα εξτρά φάρμακο, πιάνει την περικοκλάδα, δεν ξέρω αν τα ξέρεις τα χόρτα, και αυτό άμα σε πάρει η βροχή, εξαπλώνεται και παθαίνεις ζημιά. Και μετά από αυτό το βαμβάκι ξεραίνονταν. Ήταν καινούριο και το προωθήσαν οι γεωπόνοι, όλοι οι γεωπόνοι. Ήρθαν οι εταιρίες και λένε πάρτε τα…
– Έχουν κέρδος μεγάλο…
– Και πολλοί παραγωγοί πάθαν ζημιά. Εγώ για καλή μου τύχη το έριξα και μπερδεύτηκα με το ψεκαστικό και αντί να ρίξω για 20 στρέμματα έριξα για 25. Και έπεσε αραιωμένο το φάρμακο και δεν έπαθα ζημιά. Αυτοί που το ρίξανε ακριβώς πάθαν όλοι ζημιά κα ξανασπείραν πάλι.
– Αυτός ο γεωπόνος ήταν εδώ ο τοπικός;
– Ναι. Και λέει τάχα μου ότι δεν φταίει αυτό και έφταιγε εκείνο…
– Ναι ότι φταίει το άλλο…
– Και ήρθε η εταιρεία και λέει δεν έχουμε εμείς καμιά ευθύνη…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Απόσπασμα 2
«- Σεμινάρια η εταιρεία μόνο.
– Αυτό λέω. Οι γεωπόνοι της Διεύθυνση Γεωργίας κάναν σεμινάρια. Σε μαζεύαν στο χωριό και σου λέγανε… μάθαινες πέντε πράγματα. Ενημερωνόσουν για αυτές τις τεχνολογίες.
– Δεν υπάρχει αυτό. Σεμινάρια μας κάναν οι εταιρείες που προωθούσαν τα δικά τους σπόρια, σου λέει να πάρεις αυτήν την ποικιλία, είναι καλή, πάρε και ένα καπέλο δώρο, ε σου κάνουν και κανά τραπέζι δώρο, και λες, α τι ωραίο βαμβάκι είναι.
– Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Εμένα με ενδιαφέρει και για να το καταγράψω.
– Δεν υπάρχει αυτό. Ουδέτεροι γεωπόνοι, έτσι; Ουδέτεροι.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Η πλειονότητα των βαμβακοπαραγωγών αναφέρει ότι υφίσταται σημαντική αδικία λόγω της πώλησης του βάμβακος στην Ελλάδα ως σύσπορου και όχι ως εκκοκκισμένου προϊόντος. Η συγκεκριμένη συνθήκη αναγνωρίζεται ως μια ελληνική ιδιαιτερότητα η οποία επιβάλλεται από τις εκκοκκιστικές επιχειρήσεις, οι οποίες ασκούν τον έλεγχο σε όλη την εμπορική αλυσίδα. Ως αποτέλεσμα, η συγκεκριμένη μορφή εμπορίας στερεί από τον παραγωγό μια δυνατότητα ουσιαστικής αξιολόγησης και διαπραγμάτευσης της ποιοτικής αξίας της παραγωγής του, καθώς η εκκοκκιστική απόδοση (δηλαδή το ποσοστό καθαρού ίνας βάμβακος ανά κιλό σύσπορου) και τα κρίσιμα ποιοτικά χαρακτηριστικά του προϊόντος (όπως το μήκος, η αντοχή και το χρώμα της ίνας) παραμένουν έξω από τον έλεγχό του.
Από την πλευρά τους, οι εκκοκκιστές δεν αναγνωρίζουν την εμπορία του σύσπορου ως πρόβλημα. Παρ’ όλα αυτά, για οργανωτικούς και τεχνικούς λόγους δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο πάγιο αίτημα των παραγωγών για ατομική ποιοτική αποτίμηση μέσω της πώλησης του βάμβακος ως εκκοκκισμένου. Η απουσία αποθηκευτικών υποδομών σε επίπεδο εκμετάλλευσης, σε συνδυασμό με τη μαζική και ταυτόχρονη μεταφορά της συγκομισμένης παραγωγής κατά την εκκοκκιστική περίοδο, οδηγεί συχνά στην ανάμιξη προϊόντων από διαφορετικά αγροτεμάχια και ποιοτικά χαρακτηριστικά. Αυτό καθιστά αδύνατο τον ποιοτικό διαχωρισμό και την εξατομικευμένη αποτίμηση κάθε δέματος βάμβακος. Σε αυτό το πλαίσιο, ο αποκλεισμός των παραγωγών από τη δυνατότητα ανάδειξης της ποιοτικής υπεροχής της παραγωγής τους όχι μόνο αναπαράγει μια δομική ανισότητα στην αγοραία σχέση με τα εκκοκκιστήρια, αλλά οδηγεί και σε προβληματικές ως προς την ποιότητα πρακτικές (βλ. χρήση μηχανών τύπου stripper).
Απόσπασμα 1
«- Τώρα αγοράζουνε τα εκκοκκιστήρια αυτά όλες τις ποσότητες; Τα αγοράζουν όλα; Ή ζητάνε ποιότητα συγκεκριμένη; Η σας λένε δε στο παίρνω;
– Ζητάνε ποιότητα. Και τι γίνεται; Όταν θα έρθει το φορτηγό να φορτώσει εμένα και έχω 5 διαφορετικές ποικιλίες θα τα βάλει σε ένα φορτηγό, και όταν θα πάει να το αδειάσει και θα μπερδευτεί. Τίποτα. Τίποτα!
– Όπως τα λέει ακριβώς είναι…
– Άρα τα αγοράζουν όλα. Σας ρίχνουν την τιμή αλλά το παίρνουν.
– Ναι. Ότι δεν έχεις καλή ποιότητα για να στο πάρουν πιο φθηνά. Δηλαδή άμα έχεις καλό θα πλήρωναν ακριβά; Με τίποτα. Απλώς χρησιμοποιούν την ποιότητα για να σου κατεβάσουν την τιμή.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σχεδόν το 80% του κόστους της παραγωγής αποτελεί το κόστος του ηλεκτρισμού. Η περιοχή διαχείρισης του ΤΟΕΒ Μ. Καλυβίων στηρίζεται στην άρδευση των υπόγειων υδάτων, επομένως το κόστος της ηλεκτρικής ενέργειας είναι το σημαντικότερο κόστος των αρδευόμενων καλλιεργειών για τους παραγωγούς της περιοχής. Οι εκπρόσωποι της περιοχής διαπιστώνουν μεγάλο έλλειμα στην τιμολογιακή πολιτική της Πολιτείας, ως προς την χρήση του αγροτικού ρεύματος, ειδικά σε ΤΟΕΒ που βρίσκονται σε καθεστώς αποπληρωμής χρεών προς τον πάροχο του ηλεκτρισμού. Επιπλέον η χρηματιστηριακή αξία του ρεύματος αποτελεί μεγάλο εμπόδιο στην άρδευση καθώς πρέπει συνεχώς να παρακολουθείτε. Όπως παρατηρούν τα πανωτόκια (τόκος, που δεν έχει αποπληρωθεί και κεφαλαιοποιείται, με αποτέλεσμα να ξανατοκίζεται), δημιουργούν καθεστώς οικονομικού στραγγαλισμού για τα ΤΟΕΒ, και πλήττουν έναν κυρίαρχο παραγωγικό τομέα όπως η γεωργία. Επιπλέον όπως επισημαίνουν, η δημιουργία ενός φωτοβολταϊκού πάρκου, θα ήταν διπλής σημασίας για τα ΤΟΕΒ που βρίσκονται σε οικονομικό αδιέξοδο, διότι από την μία πλευρά θα μπορούσαν να μειώσουν το κόστος του ηλεκτρισμού που απαιτείται από την άρδευση, και επιπλέον θα μπορούσαν σταδιακά να χρησιμοποιήσουν το περισσευούμενο ρεύμα εκτός αρδευτικής περιόδου για την αποπληρωμή του χρέους τους.
Απόσπασμα 1
“Το μόνο θέμα με το πότισμα το πολύ σοβαρό τώρα είναι το ρεύμα, όπως είπαμε και τον κύριο ***** δεν γίνεται μία γεώτρηση να έχει 1.500€ να πάρουμε από το πότισμα, 940€ το ρεύμα και να έρχεται και 850€ πανωτόκια από *****. Δηλαδή κάτι γίνεται λάθος σε όλο αυτό, αλλά οι γεωτρήσεις ως νερό που είπατε έγινε αυτή η παρασπονδία που είπαμε για να πάρουν όλοι”.
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Απόσπασμα 2
“-πολλά ΤΟΕΒ βάζουν το ζήτημα της αυτοκατανάλωσης
– το είπα και εγώ εδώ και δύο χρόνια δίνω αγώνα, λοιπόν προσπαθούμε να κάνουμε μία μελέτη γιατί ο δήμος μας δίνει χώρο να βάλουμε φωτοβολταϊκά, τι θα έκανα λοιπόν; Δεν θα πλήρωνα ***** 50-70.000, έχει 8.000 η δεκάρα άμα φτιάξουμε, και θα έφτιαχνα 10 δεκάρες και άντε μετά και του χρόνου. Και μετά που θα έφτανε το χρέος από 500 σε 700 θα έλεγα παιδιά ελάτε εδώ, πάρτε τα 100, τι χρωστάμε και θα άρχιζε να γίνεται να γυρίσει από την άλλη μεριά. Απλά δεν έχει χρόνο κανένας να ασχοληθεί σοβαρά με φωτοβολταϊκά, γιατί φοβούνται όλοι, ούτε θα ασχοληθεί κανένας, γιατί τους ζητάς ρε παιδί μου, βρε μετρητά να φτιάξουμε μία εικοσάρα εδώ”.
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Μέρος των αγροτών εκφράζει επιφυλάξεις για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν οι φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις όταν τοποθετούνται σε παραγωγικά αγροτεμάχια ή σε γειτονικά χωράφια. Μια βασική ανησυχία αφορά την κατάσταση του εδάφους μετά την πάροδο των ετών λειτουργίας των φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων και την πιθανότητα να μην είναι πλέον δυνατή η επιστροφή του σε γεωργική χρήση. Όπως αναφέρουν, η εγκατάσταση περιλαμβάνει κατασκευαστικές παρεμβάσεις (τσιμεντώσεις, χωματουργικά, βάσεις στήριξης) που μπορούν να επηρεάσουν την ποιότητα και τη δομή του εδάφους. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις, γόνιμα χωράφια παραχωρούνται για φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις, ενώ άλλες διαθέσιμες εκτάσεις – π.χ. ξερικά ή λιγότερο παραγωγικά εδάφη – δεν επιλέγονται, κάτι που προκαλεί αντιδράσεις.
Η σχετική βιβλιογραφία αναδεικνύει ότι οι φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις πράγματι επιφέρουν μεταβολές στο έδαφος. Έρευνες έχουν δείξει ότι η τοποθέτηση φωτοβολταϊκών συστημάτων οδηγεί σε υποβάθμιση της δομής του εδάφους, λόγω της ισοπέδωσης και της απομάκρυνσης της βλάστησης, παρόλο που η χημική του σύσταση μπορεί να παραμένει ανεπηρέαστη (Lambert et al., 2021). Ανησυχία προκαλεί επίσης η πιθανότητα μόλυνσης του εδάφους από βαρέα μέταλλα που περιέχονται στα υλικά κατασκευής των φωτοβολταϊκών πάνελ ή στις κατασκευές στήριξής τους. Οι μελέτες ως προς αυτή την διάσταση των επιπτώσεων φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων παραμένουν περιορισμένες. Σε μια πρόσφατη μελέτη περίπτωσης (Yousuf et al., 2024) δεν καταγράφηκαν ανησυχητικές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων σε γειτονικά εδάφη, ωστόσο άλλες μελέτες επισημαίνουν πιθανούς κινδύνους διαρροής μετάλλων όπως κάδμιο, χαλκός, αρσενικό, υδράργυρος και νικέλιο, είτε μέσω έκπλυσης είτε μέσω απορροής από τις φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις (White et al., 2017; Robinson et al., 2019; Tawalbeh et al., 2021;). Τα υλικά που χρησιμοποιούνται συνήθως (όπως χάλυβας και αλουμίνιο) μπορούν, υπό προϋποθέσεις, να συμβάλουν στη ρύπανση του εδάφους και των υδάτων, γι’ αυτό και επισημαίνεται η ανάγκη για αξιολόγηση του ρίσκου και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ανά περίπτωση (Brown et al., 2022).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ανησυχία των αγροτών για τις μακροχρόνιες επιπτώσεις των φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στα χωράφια τους δεν είναι αβάσιμη. Η απουσία θεσμικού πλαισίου που να αναγνωρίζει τις πιθανές επιπτώσεις των φωτοβολταϊκών εγκαταστάσεων στα παραγωγικά αγροτεμάχια και τη μελλοντική τους χρήση συνιστά μια μορφή αδικίας αναγνώρισης. Οι ανησυχίες τους για την ακαταλληλότητα γόνιμης γης για τέτοιες επενδύσεις, καθώς και η ανάγκη για μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της γεωργικής παραγωγής δεν εισακούονται. Αντίθετα, προτεραιότητα φαίνεται να δίνεται στο χαμηλότερο κόστος εγκατάστασης ή στη διαθεσιμότητα γης, ανεξαρτήτως της αγροτικής της αξίας.
Σχετικές αναφορές:
Brown, A., Green, B., & White, C. (2022). Mitigating environmental impacts of PV systems in agriculture: Best practices and case studies. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 25(4), 123–137.
Lambert, Q., Bischoff, A., Cueff, S., Cluchier, A., & Gros, R. (2021). Effects of solar park construction and solar panels on soil quality, microclimate, CO₂ effluxes, and vegetation under a Mediterranean climate. Land Degradation & Development, 32(18), 5190–5202.
Robinson, S. A., & Meindl, G. A. (2019). Potential for leaching of heavy metals and metalloids from crystalline silicon photovoltaic systems. Journal of Natural Resources and Development, 9, 19–24.
Tawalbeh, M., Al-Othman, A., Kafiah, F., Abdelsalam, E., Almomani, F., & Alkasraw, M. (2021). Environmental impacts of solar photovoltaic systems: A critical review of recent progress and future outlook. Science of the Total Environment, 759, 143528.
White, H., & Black, S. (2017). Assessing the risk of heavy metal leaching from photovoltaic system components. Environmental Science & Technology, 32(3), 145–158.
Yousuf, H., Zahid, M. A., Madara, P. C., Jony, J. A., Park, S., Song, J. C., & Yi, J. (2024). Assessing soil pollution concerns in proximity to fence-type solar photovoltaic system installations. Heliyon, 10(11).
Απόσπασμα 1
«- Γιατί η εταιρεία να μην το αγοράσει το χωράφι και να το νοικιάσει;
– Δεν ξέρω. Για ποιο λόγο το κάνει; Δεν το έχω σκεφτεί.
– Στα 20 χρόνια άμα σου δίνει 250 ευρώ το στρέμμα είναι 5.000 το στρέμμα. Έτσι δεν είναι; 100.000 θα δώσει. Εάν τα αγοράσει τα 20 στρέμματα θα δώσει 40 χιλιάδες. Τι είναι καλύτερο;
– Για ποιο λόγο το κάνει; Πείτε μου.
– Άρα κάποιος λόγος υπάρχει. Θέλεις εμένα που είμαι αγρότης. Όλα τα χαρτιά φαίνονται σε αυτόν, στον παραγωγό. Απλώς η εταιρεία το εκμεταλλεύεται.
[…]
– Η εταιρεία. Όλα εξαρτώνται από την εταιρεία. Και το χωράφι αν δεν στο πάρει εσένα και όταν θα περάσουνε 20, 25 χρόνια, τότε το χωράφι δε θα υπάρχει. Πάει το χωράφι, τελείωσε.
– Γιατί δε θα υπάρχει;
– Γιατί μέσα πέφτουν τσιμέντα, πέφτει το ένα, πέφτει το άλλο…
[…]
– Εδώ έχουνε δώσει χωράφια για φωτοβολταϊκά;
– Έχουν δώσει.
– Έχουνε γίνει όμως τα πάρκα;
– Έχουνε γίνει.
– Έχουνε γίνει. Και έχουνε γίνει απ’ ό, τι μου λένε και σε γόνιμα χωράφια.
– Μα εκεί είναι το ερώτημα. Θες να κάνεις φωτοβολταϊκά, τόσα ξεροβούνια έχουμε. Μπες στα ξεροβούνια και φτιάξε. Αλλά εκεί έχουνε κοστολόγιο να τα εγκαταστήσουνε…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Το ζήτημα της ποιότητας του ελληνικού βάμβακος αποτελεί σημείο σύγκρουσης τεχνολογικών και οργανωτικών λογικών μεταξύ παραγωγών και εκκοκκιστών. Βαθύτερα, όμως, αντανακλά και μια πιο θεμελιώδη έλλειψη: την απουσία αναγνώρισης της ανάγκης των παραγωγών να προσανατολίσουν την παραγωγή τους σε προϊόντα υψηλότερης ποιότητας και προστιθέμενης αξίας.
Πολλοί παραγωγοί, αντιλαμβανόμενοι ότι η ανώτερη ποιότητα δεν επιβραβεύεται έμπρακτα, υιοθετούν τεχνολογίες που μεγιστοποιούν τη βραχυπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα εις βάρος της ποιότητας. Ενδεικτική είναι η ολοένα αυξανόμενη χρήση μηχανών τύπου stripper, οι οποίες σε αντίθεση με την κλασσική βαμβακοσυλλεκτική μηχανή (picker), αντί να συλλέγουν επιλεκτικά τον καρπό, απογυμνώνουν ολόκληρο το φυτό, οδηγώντας σε συγκομιδή μεγαλύτερης μάζας αλλά με υψηλή περιεκτικότητα σε ξένες ύλες. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν αποσκοπεί σε κερδοσκοπία μέσω βάρους—καθώς οι ξένες ύλες αφαιρούνται στην τιμολόγηση από το εκκοκκιστήριο—αλλά στην εξοικονόμηση κόστους, καθώς οι μηχανές stripper έχουν μικρότερα έξοδα λειτουργίας, μειώνοντας έτσι το συνολικό κόστος συγκομιδής έως και κατά 50%. Όμως, το αποτέλεσμα είναι η σημαντική υποβάθμιση του τελικού προϊόντος, με χαμηλότερη εκκοκκιστική απόδοση και υποδεέστερα ποιοτικά χαρακτηριστικά (υποβάθμιση χρώματος, κοντύτερη ίνα, υψηλό ποσοστό ξένων υλών). Το βάρος της ποιοτικής υποβάθμισης, ωστόσο, μετακυλίεται και στην εκκοκκιστική βιομηχανία, η οποία αντιμετωπίζει αυξημένα κόστη διαλογής και χαμηλότερη εμπορική αξία του προϊόντος.
Κατά συνέπεια, πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο η έλλειψη κινήτρων για την παραγωγή ποιοτικού βάμβακος, σε συνδυασμό με την απουσία θεσμικής και εμπορικής αναγνώρισης της προστιθέμενης αξίας του, οδηγεί σε πρακτικές που ενισχύουν τη χαμηλή ποιότητα και τη γενικότερη αδυναμία του κλάδου να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να διαφοροποιηθεί ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές.
Απόσπασμα 1
«- Τώρα αγοράζουνε τα εκκοκκιστήρια αυτά όλες τις ποσότητες; Τα αγοράζουν όλα; Ή ζητάνε ποιότητα συγκεκριμένη; Ή σου λένε δε στο παίρνω;
– Ζητάνε ποιότητα. Και τι γίνεται; Όταν θα έρθει το φορτηγό να φορτώσει εμένα και έχω 5 διαφορετικές ποικιλίες θα τα βάλει σε ένα φορτηγό, και όταν θα πάει να το αδειάσει και θα μπερδευτεί. Τίποτα. Τίποτα!
– Όπως τα λέει ακριβώς είναι…
– Άρα τα αγοράζουν όλα. Σου ρίχνουν την τιμή αλλά το παίρνουν…
– Ναι. Ότι δεν έχεις καλή ποιότητα για να στο πάρουν πιο φθηνά. Δηλαδή άμα έχεις καλό θα πλήρωναν ακριβά; Με τίποτα. Απλώς χρησιμοποιούν την ποιότητα για να σου κατεβάσουν την τιμή.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Η κλιματική αλλαγή φαίνεται να επηρεάζει τις αλληλεπιδράσεις φυτών και παθογόνων, με βασικές συνέπειες την εμφάνιση ενισχυμένων ασθενειών και την ανάπτυξη ανθεκτικότητας στις χρησιμοποιούμενες δραστικές ουσίες. Σύμφωνα με πολλούς παραγωγούς, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση προσβολών στις καλλιέργειες και σε συνδυασμό με την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων μεθόδων αντιμετώπισης, καταγράφεται αύξηση του κόστους φυτοπροστασίας όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά συνολικά στην ΕΕ. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2023, το μέσο κόστος των φυτοπροστατευτικών προϊόντων αυξήθηκε κατά 9% σε σχέση με το προηγούμενο έτος, παρά τη μείωση του κόστους άλλων εισροών όπως τα λιπάσματα και τα καύσιμα. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι η βιομηχανία αγροχημικών δαπανά περίπου 300 εκατομμύρια ευρώ ετησίως για την προετοιμασία φακέλων έγκρισης και ανανέωσης δραστικών ουσιών, με το κόστος ανάπτυξης και απόδειξης της ασφάλειας μιας νέας δραστικής ουσίας να κυμαίνεται μεταξύ 200-250 εκατομμυρίων ευρώ.
Σε αυτό το πλαίσιο, η διανεμητική αδικία συνίσταται στη δυσανάλογη επιβάρυνση των παραγωγών με το κόστος της φυτοπροστασίας, την ώρα που το αγροτικό εισόδημα παραμένει συρρικνωμένο. Αν και οι ίδιοι οι αγρότες αναγνωρίζουν την ανάγκη περιορισμού της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, βρίσκονται αντιμέτωποι με ολοένα και εντονότερες φυτοπαθολογικές πιέσεις τις οποίες καλούνται να διαχειριστούν με ιδιαίτερα υψηλό κόστος, είτε μέσω συμβατικών φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων είτε μέσω ακριβότερων βιολογικών σκευασμάτων που προωθούνται στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής μετάβασης. Η κατάσταση αυτή εντείνει μια αίσθηση απογοήτευσης ως προς την οικονομική αλλά και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, καθώς οι αγρότες θεωρούν πως επωμίζονται το κόστος μιας περιβαλλοντικής πολιτικής, χωρίς να αποζημιώνονται επαρκώς μέσω των τιμών που λαμβάνουν για τα προϊόντα τους στην αγορά.
Σχετικές αναφορές:
Eurostat. (2024, 19 Ιανουαρίου). News release: Agricultural statistics – main results for 2023 [Press release]. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240119-1
European Commission. Evaluation report of Regulation (EC) No 1107/2009 on the placing of plant protection products on the market [Evaluation report].
Απόσπασμα 1
«- Ασθένειες εμφανίζονται συχνά;
– Πολλές. Ειδικά στο βαμβάκι και στο καλαμπόκι τώρα τελευταία πολλές.
– Είναι από την κλιματική αλλαγή πιστεύεις;
– Όλα παίζουν ρόλο.
– Δηλαδή έχεις παρατηρήσει την τελευταία δεκαετία διαφορές;
– Την τελευταία δεκαετία έχουμε απελπιστεί όλοι να ρίχνουμε φάρμακα. Και ένας λόγος που δεν μου αρέσει το βαμβάκι είναι επειδή μπαίνουμε πολλές φορές να ψεκάζουμε, να ρίξουμε φάρμακα.
– Την ίδια ερώτηση την κάνω σε όλους, αν έχουν παρατηρήσει λόγω κλιματικής αλλαγής αύξηση ασθενειών κτλ.
– Ναι το πράσινο σκουλήκι…
– Μικρότερες παραγωγές, ξηρασίες κτλ., θερμοκρασίες υψηλές..
– Έχει 4 γενιές που θες 4 ψεκάσματα που στοιχίζουν από 10 ευρώ το στρέμμα, μετά έχουμε τετράνυχο, αλευρώδες, πιο νωρίς, το αλευρώδες μπορεί να σου φάει το χτένι και να μην έχεις καρύδι…
– Και πιστεύεις ότι όλα αυτά μπορεί να σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή;
– Όλα παίζουνε. Δηλαδή πριν από 10 χρόνια εγώ δε θυμάμαι ψεκασμούς. Μόνο ένα στο τέλος να φρενάρουμε το φυτό και αυτό ήταν.
– Τελευταία χρόνια έχει όλο σκουλήκι… Όλο σκουλήκι…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Μια αδικία που αναγνωρίζεται από παραγωγούς της περιοχής αφορά τον αυξανόμενο ανταγωνισμό που δέχεται η Γη Υψηλής Παραγωγικότητας (ΓΥΠ) από την εξάπλωση των φωτοβολταϊκών πάρκων. Μεγάλοι επενδυτές και εταιρείες προσεγγίζουν κατόχους αγροτεμαχίων με ιδιαίτερα δελεαστικές οικονομικές προτάσεις είτε για ενοικίαση είτε για πώληση της γης, προσφέροντας πολλαπλάσια τιμή σε σύγκριση με τα ποσά που δίνονται για γεωργική χρήση. Η οικονομική πίεση που δημιουργείται μέσα από αυτές τις πρακτικές ανατρέπει τους όρους πρόσβασης στη γη ιδίως για τους μικρούς και μεσαίους παραγωγούς. Οι ενοικιαστές αγροτικής γης, που μέχρι πρότινος καλλιεργούσαν με όρους που διασφάλιζαν επιπλέον εισόδημα σε ιδιοκτήτες (όπως συνταξιούχων αγροτών ή ετρεοεπαγγελματιών που δεν καλλιεργούν οι ίδιοι), βρίσκονται πλέον σε μειονεκτική θέση, καθώς οι ίδιοι ιδιοκτήτες τείνουν να προτιμούν τις πιο επικερδείς λύσεις που προσφέρουν οι εταιρείες φωτοβολταϊκών. Έτσι, πολλοί ενεργοί αγρότες χάνουν πρόσβαση σε παραγωγική γη, ενώ παρατηρούνται αυξήσεις στα ενοίκια σε επίπεδα δυσανάλογα με την οικονομική απόδοση της καλλιέργειας.
Παρά το γεγονός ότι η ΓΥΠ χαρακτηρίζεται θεσμικά ως μη ανανεώσιμος εθνικός πόρος ήδη από το 1983 (Ν. 1337/83), με κριτήρια που σχετίζονται με την εδαφική σύσταση, την αρδευσιμότητα, το μικροκλίμα, τις παραδοσιακές ή ειδικές καλλιέργειες, η εφαρμογή του πλαισίου προστασίας υπήρξε εξαιρετικά ατελής. Η απαίτηση για γεωγραφικό προσδιορισμό της ΓΥΠ θεσπίστηκε με τον Ν. 2945/2001, προβλέποντας αποκλειστική χρήση της για αγροτικούς σκοπούς. Ωστόσο, οι διοικητικές αδυναμίες (υποστελέχωση, έλλειψης σχετικής ειδημοσύνης) δεν επέτρεψαν την εφαρμογή της, με αποτέλεσμα οι περισσότερες Περιφέρειες να μην έχουν χαρτογραφήσει επισήμως τη ΓΥΠ. Αντί να ενισχυθεί η προστασία της, η νομοθεσία από το 2010 και εξής έκανε πιο ευέλικτη τη δυνατότητα εγκατάστασης φωτοβολταϊκών σε τέτοια εδάφη. Ο Ν. 3851/2010 διαφοροποίησε το πλαίσιο επιτρέποντας υπό προϋποθέσεις εγκαταστάσεις ΑΠΕ σε ΓΥΠ, ενώ ο Ν. 4203/2013 έθεσε προσωρινούς περιορισμούς. Το 2019, οι δυνατότητες εγκατάστασης επανήλθαν υπό προϋποθέσεις για μονάδες έως 1 MW και με όριο κάλυψης το 0,8% του συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά Περιφερειακή Ενότητα. Παρά τους περιορισμούς, η έλλειψη χαρτογράφησης της ΓΥΠ και η περιορισμένη διοικητική ικανότητα καθιστούν τον έλεγχο και την επιβολή δύσκολη, επιτρέποντας την εκμετάλλευση εύφορων εδαφών. Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατα δεδομένα (2022), έως 320.000 στρέμματα γης υψηλής παραγωγικότητας σε εθνικό επίπεδο ενδέχεται να δεσμευτούν για φωτοβολταϊκά.
Η εξέλιξη αυτή συνιστά μια καθαρά διανεμητική αδικία, καθώς η κατανομή της γης μεταβάλλεται ραγδαία προς όφελος άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων, περιορίζοντας τις δυνατότητες συνέχισης της γεωργικής δραστηριότητας, ιδίως από εκείνους που δεν έχουν ιδιόκτητη γη ή τα μέσα να ανταγωνιστούν τα προσφερόμενα ποσά. Η πίεση εντείνεται όταν φωτοβολταϊκά εγκαθίστανται σε κατεξοχήν παραγωγικά εδάφη, ενώ η αξιοποίηση οριακών ή φτωχότερων εκτάσεων (όπως ορεινών ή λιγότερο αποδοτικών εδαφών) δεν προκρίνεται, συνήθως λόγω υψηλότερου κόστους εγκατάστασης (έλλειψη υποδομών πρόσβασης, μεταφοράς ρεύματος, κτλ.). Με αυτόν τον τρόπο, φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις που προωθούνται χωρίς χωρικό σχεδιασμό λαμβάνουν χώρα εις βάρος της παραγωγικής γης και με ενδεχόμενο κίνδυνο περιβαλλοντικής υποβάθμισης στην περίπτωση που δεν ικανοποιούνται σχετικές χωροταξικές και περιβαλλοντικές προβλέψεις.
Σχετικές αναφορές:
– Νόμος 1337/1983: Επέκταση σχεδίων πόλεων, οικιστική ανάπτυξη και σχετικές ρυθμίσεις (ΦΕΚ Α’ 33/14.03.1983).
– Νόμος 2945/2001: Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και Αειφόρου Ανάπτυξης και άλλες διατάξεις (ΦΕΚ Α’ 223/05.10.2001).
– Υπουργική Απόφαση 49828/2008. (2008, 3 Δεκεμβρίου). Καθορισμός διαδικασιών εγκατάστασης φωτοβολταϊκών σταθμών (ΦΕΚ Β’ 2464/03.12.2008).
– Νόμος 3851/2010: Επιτάχυνση της ανάπτυξης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και άλλες διατάξεις σε θέματα αρμοδιότητας του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΦΕΚ Α’ 85/04.06.2010).
– Υπουργική Απόφαση 168040/2010. (2010). Καθορισμός κριτηρίων με τα οποία διαβαθμίζεται η αγροτική γη σε ποιότητες και κατατάσσεται σε κατηγορίες παραγωγικότητας.
– Νόμος 4203/2013: Ρυθμίσεις θεμάτων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και άλλες διατάξεις (ΦΕΚ Α’ 235/01.11.2013).
– Νόμος 4964/2022: Διατάξεις για την προστασία του περιβάλλοντος και την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης (ΦΕΚ Α’ 150/30.07.2022).
– Solomon. (21/6/2023). Γεωργική γη στη σκιά των ηλιακών πάνελ. Solomon. https://wearesolomon.com/el/mag/format-el/erevnes/georgiki-gi-sti-skia-ton-fotovoltaikon/
Απόσπασμα 1
«- Εδώ έχουνε δώσει χωράφια για φωτοβολταϊκά;
– Έχουν δώσει.
– Έχουνε γίνει όμως τα πάρκα;
– Έχουνε γίνει.
– Έχουνε γίνει. Και έχουνε γίνει απ’ ό, τι μου λένε και σε γόνιμα χωράφια…
– Μα εκεί είναι το ερώτημα. Θες να κάνεις φωτοβολταϊκά, τόσα ξεροβούνια έχουμε. Μπες στα ξεροβούνια και φτιάξε. Αλλά εκεί έχουνε κοστολόγιο να τα εγκαταστήσουνε…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Ο μικρός γεωργικός κλήρος και η μεγάλη διασπορά των καλλιεργούμενων αγροτεμαχίων προσλαμβάνεται από τους αγρότες – παραγωγούς στην ΠΕ Τρικάλων σαν ένας παράγοντας που δημιουργεί ανισότητες κυρίως σε σχέση με τους συναδέλφους τους της ΠΕ Λάρισας. Οι αγρότες της ΠΕ ενότητας Τρικάλων υποστηρίζουν ότι ο γεωργικός κλήρος στην περιοχή τους είναι πολύ μικρότερος σε σχέση με την ΠΕ Λάρισας, ενώ και τα καλλιεργούμενα αγροτεμάχια στην ΠΕ Λάρισας είναι πολύ μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα στην ΠΕ Τρικάλων. Ο ισχυρισμός αυτός υποστηρίζεται από τα εμπειρικά δεδομένα όπως αυτά απεικονίζονται στα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για την Διάρθρωση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Συγκεκριμένα για το έτος 2016 η μέση έκταση (σε στρέμματα) ανά αμιγώς αγροτική εκμετάλλευση στην Περιφέρεια Θεσσαλίας ήταν 58,43 η οποία στις επιμέρους Περιφερειακές Ενότητες ήταν 59,50 στην ΠΕ Καρδίτσας, 73,76 στην ΠΕ Λάρισας, 46,62 στην ΠΕ Μαγνησίας και 42,98 στην ΠΕ Τρικάλων. Παρατηρούμε δηλαδή ότι η μέση έκταση ανά αμιγώς αγροτική εκμετάλλευση στην ΠΕ Τρικάλων είναι σχεδόν η μισή σε σχέση με την αντίστοιχη της ΠΕ Λάρισας.
Η πραγματικότητα αυτή δημιουργεί διανεμητικές αδικίες που σχετίζονται με δυσχέρειες στις καλλιεργητικές πρακτικές οι οποίες τελικά μεταφράζονται σε αυξημένο κόστος παραγωγής. Συγκεκριμένα ο μικρός και διασπαρμένος γεωργικός κλήρος απαιτεί πιο εκτεταμένες αρδευτικές υποδομές, μεγαλύτερη κατανάλωση νερού και ενέργειας και μεγαλύτερο κόστος εργασίας ανά στρέμμα καλλιεργούμενης έκτασης σε σχέση με τον μεγαλύτερο και πιο συγκεντρωμένο κλήρο. Η μικρή έκταση αγροτικής εκμετάλλευσης δηλαδή δεν επιτρέπει στον παραγωγό να έχει τα οφέλη της οικονομίας κλίμακας που έχει η αγροτική εκμετάλλευση με μεγάλη έκταση πράγμα που έχει σημαντική επίπτωση στην ανταγωνιστικότητα των μικρών εκμεταλλεύσεων. Η πραγματικότητα αυτή αναγνωρίζεται στην ΚΑΠ 2023-2027 η οποία έχει θεσπίσει την ‘Συμπληρωματική Αναδιανεμητική Εισοδηματική Στήριξη για τη Βιωσιμότητα’ η οποία έχει σαν στόχο την πιο ισορροπημένη κατανομή της εισοδηματικής στήριξης στις μικρές και μεσαίες γεωργικές εκμεταλλεύσεις.
Απόσπασμα 1
«- Οι αγρότες στη Λάρισα έχουν μεγάλες εκτάσεις. Εμείς δεν έχουμε μεγάλες εκτάσεις. Ο δικός μας ο κλήρος είναι 40 στρέμματα. Ήταν 80, ο παππούς μου και τώρα είναι 40.
– Και υπάρχουν αγρότες στη Λάρισα που έχουν 2.000 στρέμματα…
– Έχουνε 1.000 στρέμματα. Πας στη Χάλκη μέσα και εκεί ξέρεις τι γίνεται;
– Πας Πλατύκαμπο, πας εκεί μέσα Γλαύκη, εκεί έχουν από 2.000 στρέμματα ο ένας. Αχανείς εκτάσεις. Ξέρεις τι θα πει να είναι ένα χωράφι 500 στρέμματα;
– Ένας έχει 3.500 στρέμματα. Ένα χωριό δικό μου το έχει ένας.
– Εσάς εδώ πως είναι οι κλήροι; Πόσο διάσπαρτοι είναι; Στα δικά σας πόσο είναι;
– Ακτίνα 6 χιλιόμετρα.
– Σε πόσα σημεία έχεις χωράφια;
– 20 σημεία.
– Σε 20 σημεία χωράφια, ε; από 20, 30 το καθένα;
– Από 10 μέχρι 30 στρέμματα. Εγώ για να τα περπατήσω όλα θέλω 2 ώρες. Να τα περπατήσω, να μην κάνω τίποτα. Απλά να τα δω.
– Ξέρεις τι πάει να πει να έχεις σε 15-20 μεριές χωράφια; Να λες, τώρα που θα πάω να αλλάξω το κανόνι; Που θα πάω να αλλάξω τη βέργα;
– Έχω ξεχάσει χωράφι να ποτίζει 3 μέρες. Πλημμύρησε το νερό…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της ΠΕ Τρικάλων)
Η πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και ευκαιρίες για επένδυση στο δίκτυο αποτελεί μια διανεμητική αδικία που χαρακτηρίζει τόσο τα μικρότερα σε έκταση ΤΟΕΒ, όσο και εκείνα που τα πάγια έξοδά τους, όπως το κόστος του ηλεκτρισμού, αφήνει λίγα περιθώρια για περεταίρω επενδύσεις στο δίκτυο από τα διαθέσιμα αποθεματικά του Οργανισμού. Οι επενδύσεις για την συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό του δικτύου είναι κομβικές ενέργειες για την διασφάλιση της σταθερότητας του δικτύου αλλά και για την εξοικονόμηση της κατανάλωσης του νερού. Αλλά αυτό προϋποθέτει την ορθολογική και διαφανή διαχείριση των οικονομικών του ΤΟΕΒ, που όπως παρατηρούν ορισμένοι εκπρόσωποι αυτό αποτελεί μεγάλο πρόβλημα για τις μικρές κοινωνίες, όπου οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι κυρίαρχες στην διαχείριση της άρδευσης. Όταν συσσωρεύονται τα χρέη του οργανισμού, λόγω κακοδιαχείρισης των οικονομικών του οργανισμού, αυτό αντανακλάτε και στην ευελιξία των επενδύσεων που μπορεί να κάνει ο οργανισμός, με αποτέλεσμα να γιγαντώνονται οι τοπικές αδικίες που δημιουργήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια, τόσο ως προς την ποιότητα της άρδευσης όσο και ως προς την πρόσβαση σε αυτή.
Απόσπασμα 1
“και έδινε άδεια σε όλους τους φίλους του, και ξεκίνησε στο χωριό και έχουν γεμίσει όλοι [γεώτρηση] και τώρα ο οργανισμός από 400.000 έσοδα, έχει 80.000 και τώρα ποτίζουνε
-στους φίλους του, όμως αυτό σημαίνει όμως ότι κάποιοι μένανε από έξω;
– βεβαίως ακριβώς, απλά ο άνθρωπος έκανε αυτή την παράβαση, που η αλήθεια είναι ότι τώρα με ανάγκασε με ένα χαρτί που ήρθε προχθές να πιέσω εδώ σαν προϊστάμενη υπηρεσία, να μου στείλει χαρτί πού να απαγορεύει ότι όποιος χρωστάει στο οργανισμό, ενώ το έγραφε το καταστατικό δεν το τηρούσανε ποτέ, και σήμερα ενημέρωση είχαμε, πάτε και κάντε διακανονισμό το ρεύμα κτλ. δεν μπορεί ο άλλος να χρωστάει 15.000€ και να είναι και *** στον οργανισμό, έτσι δεν είναι;
-κάπως προβληματικό
– αντιδεοντολογικό, μόνο πρόβλημα, λοιπόν έφτασε τώρα ο οργανισμός να έχουμε 80-85.000 έσοδα, 700.000 έξοδα, όταν έχει 80 έσοδα και τα έξοδα παραπάνω; Είσαι εκτεθειμένος
– πείτε μου λίγο για την κατάσταση που επικρατούσε, από ότι καταλαβαίνω ήταν κάτι πολύ αδιαφανές που ήταν όλα κεντρικοποιημένο στο πρόεδρο
– οι μικρές κοινωνίες το έχουνε αυτό.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Στην Κοιλάδα το σύνολο των αρδευτών είναι αποκλειστικά με την χρήση γεώτρησης, Το μεγαλύτερο κόστος στην παραγωγή, περίπου το 80% είναι η χρήση του ηλεκτρισμού που χρειάζεται για να λειτουργήσει μία γεώτρηση. Οι αρδευτές της περιοχής αναγνωρίζουν ότι η συγκεκριμένη πρακτική (χρήση πομόνας) αυξάνει κατακόρυφα το κόστος παραγωγής, άρα μειώνει και το καθαρό εισόδημα των παραγωγών. Όπως ανέφεραν οι εκπρόσωποι της περιοχής των Τρικάλων το κόστος συνολικά της άρδευσης φέρνει δημιουργεί αναστάτωση και ενστάσεις στην κοινότητά τους, γιατί με τις διαθέσιμες τεχνικές επιλογές το νερό δεν επαρκούσε και αποτελεί πολύτιμο και ακριβό αγαθό και χρειάζεται μια σημαντική μεταρρύθμιση της τιμολογιακής πολιτικής που ακολουθήθηκε ώστε να μειώσουν την αδικία που υφίστανται, με την υπογειοποίηση του δικτύου καθώς και την εισαγωγή Inverter στον εξοπλισμό. Όπως επισημάνθηκε από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ, η αλλαγή της πρακτικής άρδευσης από μικροεκτοξευτήρες (μπέκ) σε συστήματα καταιονισμού με αυτοπροωθούμενο εκτοξευτήρα (καρούλια), συντέλεσε τόσο στην εξάντληση και κατασπατάληση του υδροφόρου ορίζοντα από τις διαφυγές του περισσευούμενου νερού από το χωράφι, αλλά και την σταδιακή καταστροφή του δικτύου λόγω της πίεσης που δημιουργούσε το καρούλι. Η μετάβαση σε κλειστά δίκτυα υποστηριζόμενα από προγραμματιστές-ρυθμιστές στροφών (Inverters) αντλιών, θα λύσει την σημαντική διανεμητική αδικία που υφίστανται λόγω του πεπερασμένου δικτύου τους.
Απόσπασμα 1
“Να μιλήσουμε για την υποδομή, ως μοτέρ πριν βγούμε έξω να ποτίσουμε έπρεπε να έχουμε καλύτερη διαχείριση, γιατί αν έχεις inventer 20 μπεκ ζητάει ο *** στρέμμα να πάει 25, γιατί όταν έχεις Inventer πάνω δουλεύει και σου ελέγχει τη ροή… υπάρχουν στις γεωτρήσεις που λιγόστεψέ το νερό πάρα πολύ, εμάς είχε 20, τώρα βγάζει 11-12 με το ζόρι, και του τιμολόγιο βγαίνει με βάση το τότε μπεκ, και αυτό είναι πρόβλημα, οπότε υπάρχει θέμα και είναι πανάκριβο το νερό, για αυτό θέλει όλες οι γεωτρήσεις να συνδεθούν να γίνουν με υπογειοποίηση, κλειστό δίκτυο.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Απόσπασμα 2
“ναι αυτό 20-16 και έφευγε το νερό, και η γεώτρηση με 60 μπέκ έφτασε ο άλλος να ποτίζει σήμερα με 12 μπεκ, και μοτέρ δεν μπορείς να αλλάξεις γιατί το νερό εδώ σήμερα διοχετεύονται εκτός χωραφιού, χάνεται… γιατί όταν οι γεωτρήσεις που σε μας ήταν πολλές με 65 μπεκ το νερό, πολύ νερό, δεν σκέφτηκαν οι ιθύνοντες τότε εδώ, να βάλουν ένα inverter γιατί ο άλλο δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει 65, μπορούσε να έχει 15, μόλις έφτανε η πίεση εκεί θα πότιζε όσο χρειαζόταν. Τώρα πια χανόταν όλο το νερό, ο ένας πότιζε με 20, ο άλλο 5, ο άλλος άνοιγε σπάγανε οι σωλήνες και δεν έμενε τίποτα.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Σε πολλές γεωργικές περιοχές, η έλλειψη νερού στο αρδευτικό δίκτυο εντείνεται ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, κι αυτό που συναντάμε στην περιοχή των Μεγάλων Καλυβιών της ΠΕ Τρικάλων στο δυτικό τμήμα του θεσσαλικού κάμπου, ως μια διανεμητική αδικία. Μέχρι και το 1977 οι αρδευτές της περιοχής, χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά τον Πάμισο και τον Πηνειό για τις αρδευτικές τους ανάγκες, αλλά με τα εκτεταμένα κρατικά προγράμματα επέκτασης των γεωτρήσεων, οδηγήθηκαν στην εκμετάλλευση των υπόγειων νερών. Το ΤΟΕΒ Μεγάλων Καλυβίων που εξυπηρετεί την περιοχή, μία έκταση 22.600 στρεμμάτων, με το αρδευτικό του δίκτυο να εξυπηρετείται από 34 γεωτρήσεις. Ο μη επαρκής εμπλουτισμός και αναπλήρωση του υπόγειου υδροφορέα της περιοχής από παράλληλα έργα εκταμίευσης, όχι μόνο εξάντλησε τα αποθέματα των παραποτάμων του Πηνειού, αλλά με τον καιρό οδήγησε τις γεωτρήσεις σε πολύ μεγάλα βάθη. Η εκτεταμένη περίοδος ξηρασίας, οι κατά καιρούς ανομβρίες εντείναν το φαινόμενο της λειψυδρίας με αποτέλεσμα να υπάρχει σοβαρό αρδευτικό έλλειμα στην περιοχή. Ενδεικτικό αυτής της κατάστασης είναι ότι από 10 μέτρα που εκτεινόταν το σκέλος της γεώτρησης για την εκμετάλλευση των υπόγειων υδάτων, σήμερα αντλούν από τα 130-200 μέτρα.
Απόσπασμα 1
“Πριν από τις γεωτρήσεις ποτίζαμε από τα κανάλια από τον ποταμό. Τα παραποτάμια, από το 77 όταν γίναν οι γεωτρήσεις, δεν υπήρχε νερό το τραβούσαν οι γεωτρήσεις…έχουμε τα προβλήματα είναι ότι υπάρχουν περιοχές, είναι μια περιοχή στο χωριό μου για παράδειγμα που χτυπάνε να βρούνε νερό η οποία χτυπάνε να βρουν νερό στα 10, 20, 30 μέτρα και δεν μπορούμε να βρούμε και οι γεωτρήσεις δύο, από 70 μπέκ που είχανε πριν 30 – 40 χρόνια τώρα έχουν 10 ή καθόλου. ναι και οι δύο είναι εκεί που γκρεμιστήκαν κιόλας μία στα Αμπέλια.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Ένα σημαντικό ζήτημα που τέθηκε από τους εκπροσώπους, είναι ως προς την ισότιμη μεταχείριση των ΤΟΕΒ από την Πολιτεία, δηλαδή η συμπερίληψη. Η συμπερίληψη και η αναγνώριση των τοπικών αναγκών και μικρότερων σε έκταση και δυναμικότητας ΤΟΕΒ σε κρίσιμες αποφάσεις που αφορούν το μέλλον των αρδευτών μιας κοινότητας. Υπάρχει η αίσθηση ότι τα μεγαλύτερα σε γεωγραφική έκταση ΤΟΕΒ και εκείνα που βρίσκονται γεωγραφικά εγγύτερα στα κέντρα διοίκησης της πολιτικής εξουσίας, λαμβάνουν μια προνομιακή μεταχείριση, τόσο στην επίλυση των προβλημάτων τους, καθώς και προτεραιοποιούνται ως προς τις διάφορες αποφάσεις. Οι εκπρόσωποι των ΤΟΕΒ αυτών θεωρούν ότι και λόγω της χιλιομετρικής τους απόστασης από το πολιτικό κέντρο της Θεσσαλίας [Λάρισας], τους δίνεται η αίσθηση ότι αποκλείονται και δεν λαμβάνουν μέρος σε σημαντικές αποφάσεις, στις οποίες πολύ σημαντικό ρόλο παίζουν η εγγύτητα και οι διαπροσωπικές σχέσεις. Τα ΤΟΕΒ αναγνώρισαν την προσπάθεια της Πολιτείας να βοηθήσει στην αποκατάσταση από τις πληγές, αλλά παρατηρούν κάποιοι εκπρόσωποί τους ότι το ζήτημα παραμένει για τις μικρότερες και πιο αποκεντρωμένες περιοχές που βρίσκονται πιο μακριά από τα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Αποσπασμα 1
“- εννοώ αν βλέπετε ότι σας αντιμετωπίζουν ισότιμα συγκριτικά και με άλλα μεγαλύτερα ΤΟΕΒ;
– σίγουρα υπάρχει κάποια προτεραιοποίηση
– από την εμπειρία σας;
– τώρα εντάξει είναι λίγο λεπτό, ίσως κάποια είναι πιο ψηλά
– το λέω γιατί ο αντιπρόεδρος είπε κάποια πράγματα όπως ότι αν ένα μέρος από τα κονδύλια του Ταυρωπού είχε γίνε εδώ θα είχαν λυθεί όλα τα προβλήματα
– άμα υπήρχε θα είχαν ξεκινήσει πολλά.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“- έχουμε 130-140 μηχανήματα, το 100% είναι κατεστραμμένο.
– για τις καταστροφές πως βλέπετε το ζήτημα, αν σας πιέζουν τα μέλη σας
– μας πιέζουν αυτό τώρα συζητήσαμε γιατί σε 10 μέρες βάζουνε πεπόνια πρέπει να κάνουν προεργασία και πρέπει να γίνουν μερικές αποκαταστάσεις.
– εμείς έχουμε ξεκινήσει ήδη, άτυπα ότι υπάρχει από τα δικά μας χρήματα, αλλά αυτά τα βασικά τα πρώτα. Παίρναμε τον Υπουργό τηλέφωνο δεν μας το σήκωνε.
– εδώ όλη η Θεσσαλία είναι πνιγμένη γίνεται της τρελής.
– αυτό το λένε και άλλες διοικήσεις ότι παρατυπούνε για να ποτίσει ο κόσμος. Ενώ λένε ότι όλα θα τα κάνει η κυβέρνηση κεντρικά
– δεν γίνεται, θα σου πω τι έκανε η κυβέρνηση για αυτό λένε κυβερνάνε. πήγαμε Νοέμβρη Δεκέμβρη πότε πήγαμε, έφτασε τώρα ο Μάρτιος δεν σου έδωσε χρήματα αλλά τι λέει όμως; Θα σου δώσω εγώ, επειδή γιατί; Γιατί εμείς έχουμε την αγροτική λύση, οι ΤΟΕΒ λειτουργούν σαν ιδιωτικού δικαίου θεσμικά, και τι κάνουμε; Έχουμε 2-3 προσφορές αυτές και παιδιά κοιτάχτε να δείτε επειδή η άλλη είναι φθηνή, δεν βγαίνουμε στην μέση και οι δυό και τέλος, θέλετε καλώς δεν θέλετε την παίρνει ο Χ,Ψ και τελειώνει το θέμα.
– αυτά γίνονται μέσα σε 2-3 μέρες
– τα υπουργεία θέλουν 2-3 μήνες και ενστάσεις κτλ
– και μας λέγαν κάντε γρήγορα για να πάρετε λεφτά. Το πρώτο 15ημερο θα σας βάλουμε λεφτά.. τίποτα δεν είδαμε”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σημειώθηκε επίσης ότι η αυξανόμενες τιμές του ηλεκτρισμού λειτούργησε αποτρεπτικά στην άρδευση με γεώτρηση, όπου σχεδόν διπλασιάστηκε το κόστος. Η επέκταση του κλειστού δικτύου, δηλαδή πέρα του 30% που είναι προγραμματισμένο και έχει χρηματοδότηση από τα προγράμματα ΣΔΙΤ, είναι κομβικής σημασίας για την μείωση της αδικίας που υφίστανται οι αρδευτές της περιοχής διαχείρισης του ΤΟΕΒ, καθώς θα μειώσει σημαντικό κόστος, αφού θα υπάρχει η δυνατότητα εξοικονόμησης τόσο του διαθέσιμου νερού, αλλά και κυρίως τις απαιτήσεις για ηλεκτρισμό.
Αποσπασμα 1
“-το δίκτυο να γίνει κλειστό δίκτυο, για να μειώσουμε το κόστος, γιατί έχουμε μεγάλο κόστος το ρεύμα
– πόσα σας βγαίνει εσάς στην άρδευση το κόστος; Το στρέμμα και πως ως ΤΟΕΒ κάνετε την τιμολόγηση;
– φέτος το 2023 βγήκε στα 43 ευρώ το κόστος, Βγήκε στα 26 ευρώ το ρεύμα και 17 τα λειτουργικά του ΤΟΕΒ
– χαμηλά είναι σχετικά με τα άλλα ΤΟΕΒ, ούτε εσείς έχετε δίκτυο ηλεκτρικό σωστά;
– εξαρτάται πέρυσι με τη ρήτρα είχε έρθει 36 ευρώ, από 200.000 στο σύνολο της χρονιάς πήγε στα 370.000 δύο χρονιές. Το 2022 και βγαίνει και πάνω από 30 ευρώ. Γενικά εκεί κυμαίνεται και τώρα με την υπογειοποίηση θα μειωθεί περισσότερο.
– πόσο περίπου
– Από 7-8 μέχρι 10 ευρώ το στρέμμα.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Η πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και ευκαιρίες για επένδυση στο δίκτυο αποτελεί μια διανεμητική αδικία που χαρακτηρίζει τόσο τα μικρότερα σε έκταση ΤΟΕΒ, όσο και εκείνα που τα πάγια έξοδά τους, όπως το κόστος του ηλεκτρισμού, αφήνει λίγα περιθώρια για περεταίρω επενδύσεις στο δίκτυο από τα διαθέσιμα αποθεματικά του Οργανισμού. Οι επενδύσεις για την συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό του δικτύου είναι κομβικές ενέργειες για την διασφάλιση της σταθερότητας του δικτύου αλλά και για την εξοικονόμηση της κατανάλωσης του νερού. Η πρόσβαση σε χρηματοδοτικά πλαίσια, απαιτεί την κατάρτιση τεχνικών μελετών και ένα πλήθος άλλων γραφειοκρατικών αναγκών που ξεπερνούν τις δυνατότητες αυτών των ΤΟΕΒ. Μέρος (30%) του δικτύου του ΤΟΕΒ Σελλάνων είναι σε διαδικασία υπογειοποίησης, ένα πρόγραμμα που θα λύσει σημαντικές αδικίες στους αρδευτές που θα ωφεληθούν από αυτό. Στο τμήμα που θα εξυπηρετήσει, με την επιλογή των τμημάτων να γίνεται σε σημαντικές αρτηρίες οι οποίες εξυπηρετούν πολλαπλούς αρδευτές, θα υπάρχει σημαντική εξοικονόμηση ύδατος, όπου θα είναι διαθέσιμο στο υπόλοιπο δίκτυο. Στα όρια μεταξύ των ιδιοκτησιών θα τοποθετηθεί ειδικό τεμάχιο υδροληψίας από σιδερένιο σωλήνα, προκειμένου να συνδέονται και να αποσυνδέονται οι παραγωγοί μόνοι τους για να αρδεύουν τα αγροτεμάχιά τους, μέσω τηλεδιαχείρισης. Παράλληλα θα εγκατασταθούν και ηλεκτρικοί πίνακες με inverter ,για τον τηλεχειρισμό του αντλιοστασίου από οποιαδήποτε απόσταση. Με το νέο σύστημα θα είναι δυνατή η μείωση του κόστους άρδευσης από τα 45 στα 25 ευρώ για τα σημεία εξυπηρέτησης.
Αποσπασμα 1
“- είναι ανοιχτό, αυτό είναι το κακό, αλλά έχουμε κάνει σχετική μελέτη για κλειστό… 30% μονο, οι 70 από τις 138 (γεωτρήσεις) ήτανε να κάνουμε, καθυστέρησε τώρα πάμε για 40…επιλέξαμε εμείς συγκεκριμένες τοποθεσίες, τις 78
– με ποια κριτήρια κάνατε την προτεραιοποίηση;
– με τα σχέδια, κοιτάξαμε ποιες ήταν πιο πολλές γεωτρήσεις και ποιες εξυπηρετούν τα περισσότερα στρέμματα… δε μας δίναν περισσότερα χρήματα”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Στην ευρύτερη περιοχή των Σελλάνων η άρδευση στηρίζεται αποκλειστικά με γεωτρήσεις, διότι δεν υπάρχει σχετική πρόσβαση σε επιφανειακά ύδατα ή κάποια σύνδεση με τις τοπικές τεχνητές λίμνες του Πλαστήρα ή του Σμοκόβου. Μία σημαντική αδικία που υφίστανται οι αρδευτές της περιοχής συγκριτικά με αρδευτές της ανατολικής Θεσσαλίας ή ακόμα και από άλλες περιοχές της ΠΕ Καρδίτσας, είναι ότι καθώς στην περιοχή υπάρχουν και αρκετές ιδιωτικές γεωτρήσεις, η αρδευτική περίοδος περιορίζεται το αργότερο μέχρι μέσα Αυγούστου. Αυτό συμβαίνει διότι έχει παρατηρηθεί ότι το νερό δεν επαρκεί για την επέκταση αυτής της περιόδου αφού, τόσο οι γεωτρήσεις του ΤΟΕΒ όσο και οι ιδιωτικές μοιράζονται τους ίδιους υδατοφόρους ορίζοντες και προκειμένου να δημιουργηθεί κάποια φθορά στις εγκαταστάσεις, οι ίδιοι οι παραγωγοί επιλέγουν να ολοκληρώσουν την άρδευσή τους.
Αποσπασμα 1
“-το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές ιδιωτικές πομώνες, αυτό σας δημιουργεί πρόβλημα ως προς τη διαχείριση του νερού η ακόμα και τη διάθεσή του; Αν τραβάνε όλοι από τον ίδιο υδατοφόρο ορίζοντα
– ναι ναι, γιατί είμαστε πιο βαθιά εμείς. Τον Αύγουστο επειδή πέφτει το νερό, σε ορισμένες γεωτρήσεις υπάρχει θέμα
– του ΤΟΕΒ γεωτρήσεις;
– όχι και του ΤΟΕΒ και ιδιωτών, αλλά πέφτει η στάθμη από όλους στα 15-20 μέτρα αυτές σταματάνε τον Αύγουστο. Εμείς ποτίζουμε μέχρι αρχές Σεπτεμβρίου εδώ.
– αυτό ισχύει και εκτός ΤΟΕΒ ή υπάρχει διαφοροποίηση;
– αυτοί που ποτίζουν με ιδιωτικά, μέχρι τέλος Αυγούστου βαριά ποτίζουν μέχρι 15-16.
– είναι σε συνεννόηση με τον ΤΟΕΒ αυτό;
– όχι δεν τους φτάνει το νερό για παραπέρα. Και τότε καταπονείται και η γεώτρηση και κάνει καθίζηση, διότι άμα βγάλει άμμο πάει καταστράφηκε, επομένως την ταπώνεις, από το να χάσω την γεώτρηση. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων [εξαντλημένοι υδροφόροι ορίζοντες, λειψανδρία], είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας, το ΤΟΕΒ Σελλάνων, εξυπηρετεί αρδευτές από τέσσερεις δήμους (Μουζακίου-Φαλκαδόνας-Καρδίτσας-Παλαμά), μέσω γεωτρήσεων. Το σύνολο της έκτασης που δραστηριοποιείτε είναι 112.000-120.000 στρέμματα, με 138 γεωτρήσεις σε 10 αγροκτήματα. Από το 2016 και μετά, όπως επισήμαναν οι εκπρόσωποι του ΤΟΕΒ, άρχισε να πέφτει δραματικά η στάθμη των υπόγειων νερών, από τα 30-75 μέτρα που είχαν συνηθίσει, φτάσανε στα 300 μέτρα που πρέπει να κατέβει το στέλεχος της γεώτρησης, με παράλληλη μείωση της πίεσης της άρδευσης. Η δραματική αυτή μείωση του υδροφόρου ορίζοντα, οδήγησε αρκετούς παραγωγούς να εγκαταλείψουν τις αρδευόμενες καλλιέργειές τους, επιλέγοντας είτε ξερικές είτε εγκαταλείποντας εντελώς την παραγωγή. Βάση των εκτιμήσεων των εκπροσώπων της περιοχής, από τα 120.000 στρέμματα που ήταν στην αρμοδιότητα διαχείρισης του ΤΟΕΒ, εν έτη 2024 μόνο τα 11.000 πλέον αρδεύονται, λόγω του δυσβάσταχτου κόστους της παραγωγής. Στις περισσότερες περιπτώσεις μειώθηκε ο κύκλος των αρδεύσιμων καλλιεργειών στους τρείς μήνες, όπου το διαθέσιμο νερό μπορούσε να υποστηρίξει μια παραγωγή ανάλογα με την χρονιά και τις συγκυριακές βροχοπτώσεις.
Αποσπασμα 1
“- στο ξεκίνημα, τώρα αρδεύουν περίπου 10.000 στρέμματα 11.000 από τα 120,000 στρέμματα που έχουμε στη δικαιοδοσία μας
– πολύ λίγα είναι τα αρδευόμενα
– ναι το πολύ 10-15%
– γιατί έτσι;
– γιατί φύγαν, βρήκαν άλλους τρόπους όταν ανέβηκε το κόστος, με μικρά αρτεσιανά κανάλια… υπόγεια όλα, τίποτα άλλο, δεν έχουμε άλλη σύνδεση και φτάνουμε τα 300 μέτρα βάθος
– είναι πολύ βαθιά ήταν πάντα έτσι; Ή από ένα σημείο και μετά άρχισαν να πέφτουν
-δηλαδή ο υδροφόρος έπεσε από ένα σημείο και μετά, από το 2016 και μετά
Φ: πιο πριν πόσα περίπου πήγαινε η πομώνα;
-στα 30-75 παίρναμε εμείς το νερό, η τρύπα έφτανε πιο κάτω αλλά επειδή υπήρχαν στρώματα και με τα χρόνια πέφτει αναγκαζόμαστε και κατεβάζουμε πιο χαμηλά το σκέλος “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σημειώθηκε επίσης ότι οι αυξανόμενες τιμές του ηλεκτρισμού λειτούργησαν αποτρεπτικά στην άρδευση με γεώτρηση, όπου σχεδόν διπλασιάστηκε το κόστος. Η επέκταση του κλειστού δικτύου, δηλαδή πέρα του 30% που είναι προγραμματισμένο και έχει χρηματοδότηση από τα προγράμματα ΣΔΙΤ, είναι κομβικής σημασίας για την μείωση της αδικίας που υφίστανται οι αρδευτές της περιοχής διαχείρισης του ΤΟΕΒ, καθώς θα μειώσει σημαντικό κόστος, αφού θα υπάρχει η δυνατότητα εξοικονόμησης τόσο του διαθέσιμου νερού, αλλά και κυρίως τις απαιτήσεις για ηλεκτρισμό.
Απόσπασμα 1
“-το δίκτυο να γίνει κλειστό δίκτυο, για να μειώσουμε το κόστος, γιατί έχουμε μεγάλο κόστος το ρεύμα
– πόσα σας βγαίνει εσάς στην άρδευση το κόστος; Το στρέμμα και πως ως ΤΟΕΒ κάνετε την τιμολόγηση;
– φέτος το 2023 βγήκε στα 43 ευρώ το κόστος, Βγήκε στα 26 ευρώ το ρεύμα και 17 τα λειτουργικά του ΤΟΕΒ
– χαμηλά είναι σχετικά με τα άλλα ΤΟΕΒ, ούτε εσείς έχετε δίκτυο ηλεκτρικό σωστά;
– εξαρτάται πέρυσι με τη ρήτρα είχε έρθει 36 ευρώ, από 200.000 στο σύνολο της χρονιάς πήγε στα 370.000 δύο χρονιές. Το 2022 και βγαίνει και πάνω από 30 ευρώ. Γενικά εκεί κυμαίνεται και τώρα με την υπογειοποίηση θα μειωθεί περισσότερο.
– πόσο περίπου
– Από 7-8 μέχρι 10 ευρώ το στρέμμα.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Ένα σημαντικό ζήτημα που τέθηκε από τους εκπροσώπους, είναι ως προς την ισότιμη μεταχείριση των ΤΟΕΒ από την Πολιτεία, δηλαδή η συμπερίληψη. Η συμπερίληψη και η αναγνώριση των τοπικών αναγκών και μικρότερων σε έκταση και δυναμικότητας ΤΟΕΒ σε κρίσιμες αποφάσεις που αφορούν το μέλλον των αρδευτών μιας κοινότητας. Υπάρχει η αίσθηση ότι τα μεγαλύτερα σε γεωγραφική έκταση ΤΟΕΒ και εκείνα που βρίσκονται γεωγραφικά εγγύτερα στα κέντρα διοίκησης της πολιτικής εξουσίας, λαμβάνουν μια προνομιακή μεταχείριση, τόσο στην επίλυση των προβλημάτων τους, καθώς και προτεραιοποιούνται ως προς τις διάφορες αποφάσεις. Οι εκπρόσωποι των ΤΟΕΒ αυτών θεωρούν ότι και λόγω της χιλιομετρικής τους απόστασης από το πολιτικό κέντρο της Θεσσαλίας [Λάρισας], τους δίνεται η αίσθηση ότι αποκλείονται και δεν λαμβάνουν μέρος σε σημαντικές αποφάσεις, στις οποίες πολύ σημαντικό ρόλο παίζουν η εγγύτητα και οι διαπροσωπικές σχέσεις. Τα μεγαλύτερα σε έκταση ΤΟΕΒ αναγνώριζαν την προσπάθεια της Πολιτείας να βοηθήσει στην αποκατάσταση από τις πληγές, αλλά παρατηρούν κάποιοι εκπρόσωποί τους ότι ένα σημαντικό ζήτημα που είχε προκύψει από τις πλημμύρες είναι η καταστροφή των ορίων των χωραφιών, πράγμα που δημιουργεί αβεβαιότητα στην παραγωγή, μέχρι να επιλυθεί.
Αποσπασμα 1
“-ε ναι κοίταξε να δείς, τώρα αν πάμε στο ΤΟΕΒ της Λάρισας που είναι το κέντρο αποφάσεων εκεί πέρα, ήταν ο Αγοραστός εκεί, αφού τον ψηφίζουν κι όλας προσωπικά. Και εμείς εδώ να να ψηφίζαμε δεν έφτανε. Πήγαινα μιλούσαμε στο καφενείο, αλλά, δεν. Αυτοί πήγαιναν για φαγητό μαζί έπιναν ποτό μαζί. (Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
-Βλέπετε να υπάρχουν δηλαδή διαφοροποιήσεις;
-Κοίταξε να δείς, τώρα αν πάμε στο ΤΟΕΒ της Λάρισας που είναι το κέντρο αποφάσεων εκεί πέρα, ήταν ο **** εκεί, αφού τον ψηφίζουν κι όλας προσωπικά. Και εμείς εδώ να να ψηφίζαμε δεν έφτανε. Πήγαινα μιλούσαμε στο καφενείο, αλλά, δεν. Αυτοί πήγαιναν για φαγητό μαζί έπιναν ποτό μαζί
-Άρα ήτανε οι διαπροσωπικές σχέσεις λέτε ισχυρότερες και για αυτό;
– Όταν έχεις έναν προσωπικό φίλο κάπου θα σε βοηθήσει περισσότερο, μέχρι εκεί που θέλει και μπορεί, άντε και εσένα το ΤΟΕΒ Θεσσαλιότιδος θα τον πω, θα σου δώσω και σένα κάτι και θα κλείσει το θέμα… Δεν μπορεί τώρα το μεγαλύτερο ΤΟΕΒ στην Θεσσαλία, μην σου πω και πανελλαδικά, και να μην με προσέχει, τουλάχιστον όπως τον Πηνειό.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σημειώθηκε επίσης ότι η αυξανόμενες τιμές του ηλεκτρισμού λειτούργησε αποτρεπτικά στην άρδευση με γεώτρηση, όπου σχεδόν διπλασιάστηκε το κόστος. Επίσης σημειώθηκε η αδυναμία των εκπροσώπων των ΤΟΕΒ να παρακολουθήσουνε τη χρηματιστήριο ενέργειας για τις τιμές του ηλεκτρισμού. Σχεδόν το 80% του κόστους της παραγωγής αποτελεί το κόστος του ηλεκτρισμού. Επίσης αναφέρθηκε από εκπροσώπους ότι η ισχύς ενός μοτερ (γεώτρησης), είναι και σε άμεση εξάρτηση με την καλλιέργεια που επιτρέπει να ποτιστεί ή μάλλον είναι πιο παραγωγικό να ποτίσει. Η διαφοροποίηση στην ισχύς του μοτέρ μιας πομώνας, αφενός είναι καθοριστικός παράγοντας καθορισμού του κόστους της άρδευσης, μιας και είναι σε άμεση συσχέτιση με την κατανάλωση του ρεύματος, αλλά η ισχύς δύναται να καθορίσει και την επιλογή της καλλιέργειας. Για παράδειγμα η υψηλότερη ισχύ 120-150 βατ, μπορεί να αποβεί καταστρεπτική και είναι αποτρεπτική για καλλιέργεια βαμβακιού λόγω ευαλωτότητας του ανθού.
Αποσπασμα 1
“Δεν καταστράφηκαν. Δεν λειτουργούν διότι το αρδευτικό τέλος είναι πολύ μεγάλο. Εμείς εδώ έχουμε κάθε γεώτρηση, παραγωγός εσύ παραγωγός και εγώ. Εσύ μπορεί να πληρώσεις 60 ευρώ εγώ 80-90 ευρώ… [η τιμή/κόστος] είναι η διαχείριση της κάθε πομόνας. Είμαστε 2-3, κάθε ένας που θα ρθεί, σε αυτήν την πομόνα είμαστε 2-3 και ποτίζουμε όλοι μαζί γιατί υπάρχει νερό. Αλλά πάμε σε ένα θέμα στο άλλο. Μία γεώτρηση στο χωριό μου βγάζει 10 γαλόνια νερό... Άλλη πομόνα μπορεί να βγάζει άλλο. Δεν υπάρχει κάτω από 2 καρούλια νερό. Οι περισσότερες είναι από 2 και πάνω. Και αυτές έχουν μεγάλα μοτέρια. Πάνω από 80, 100, 150 αυτή έχει 200ρι μοτέρ. Και έχει κάψημο πολλά, έχει μεγάλη κατανάλωση ρεύματος. Όταν είναι ένα μοτέρ 50ρι και το προσέχεις λίγο θα πληρώσουν παρακάτω 40-50 ευρώ. Αλλά οι περισσότερες τώρα είναι από 60 μέχρι 120. Το οποίο είναι απαγορευτικό για την καλλιέργεια του βαμβακιού.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“Τώρα αυτό που συμβαίνει με τα ηλεκτρονικά [χρηματιστήριο ενέργειας], δεν μπορούμε να βρούμε άκρη... γίνονταν καλή διαχείριση μπορώ να πω και είπα αυτή ήταν [το κόστος της άντλησης ήταν] μέχρι 45-50 ευρώ.. [τώρα είναι] 81,5! Από που να βρεθούνε; Πως να ανταγωνιστεί ο παραγωγός ένας αγρότης σε οποιαδήποτε περιοχή και να είναι άμα ποτίζει από γεώτρηση;”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Η ανάγκη αμεσότητας με τους παραγωγούς νοηματοδοτήθηκε από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων μερών ως μια ενδεχομενική αδικία, στην περίπτωση απομάκρυνσης της διοίκησης από τα ΤΟΕΒ, σε μία πιθανή κεντρικοποιημένη οργάνωση του νέου φορέα διαχείρισης για τις αρδεύσεις (Ο.Δ.Υ.Θ.). Η διαμεσολάβηση και η αμεσότητα των ΤΟΕΒ είναι κρίσιμος παράγοντας στην εξομάλυνση των σχέσεων των αρδευτών σε περίπτωση συγκρούσεων για την προτεραιότητα στην άρδευση, για την διαθεσιμότητα και διαμοιρασμό των διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και για την οργάνωση του κύκλου της άρδευσης. Υποστηρίχθηκε σε αυτό το πλαίσιο ότι ένα μεγάλο έλλειμα που θα μπορούσε να καλύψει ο νέος οργανισμός είναι αυτό της σχεδίασης και υλοποίησης νέων υποδομών που είναι κρίσιμες για την άρδευση, όπως κρίνεται κατά τόπους με βάση τις τοπικές ανάγκες της κάθε περιοχής. Αλλά όπως επισημάνθηκε από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ, δεν θα πρέπει να χαθεί η αμεσότητα με την οποία λειτουργεί σήμερα η άρδευση, καθώς είναι κρίσιμος παράγοντας για την ομαλή λειτουργία της παραγωγής. Σε μία πιθανή ενοποίηση των ΤΟΕΒ κάτω από μία ενιαία διοίκηση, θα υπάρξει το ζήτημα της ανισότητας, καθώς ένα χαρακτηριστικό κοινό που εκφράστηκε από τους εκπροσώπους ήταν ότι οι αρδευτικές ανάγκες έπρεπε να εξυπηρετούνται άμεσα ειδικά όταν δημιουργείται το πρόβλημα, καθώς το χρονικό διάστημα που παραμένει είναι κρίσιμο για να μην χαθεί η παραγωγή και κατά επέκταση πληγεί το εισόδημα των αρδευτών που έχουν το πρόβλημα.
Αποσπασμα 1
“Τώρα εδώ αυτός ο εξωτερικός συνεργάτης που έχουμε έχει 3 γερανούς και άμα τον πάρω τηλέφωνο 12.00 το βράδυ και τον πω κάηκε η πομόνα, εκείνο θα πάει άμα περάσει η ώρα όχι. Ή χάλασε η πομόνα, μηχάνημα είναι βγάζει αέρα, είναι πολλές φορές που χαλάει, βγάζει φθορές, αποκατάσταση σε χρόνο ρεκόρ. Εγώ όταν ήμουνα τότε που καλλιεργούσα και πολλά χωράφια πριν το ΤΟΕΒ έκανε μια βδομάδα για να έρθει…Τι να σου πώ τώρα, τότε ήταν να μην πάθεις ζημιά, αν πάθαινες θα έτρωγες το λιγότερο μία εβδομάδα. Το λιγότερο για να αποκατασταθεί. Ότι έχει σχέση στα ηλεκτρολογικά [από δολιοφθορά] τέλος πάντων τα φτιάχνουμε σε ώρες, όχι μέρες, σε ώρες. Όταν έχεις πει στο ΤΟΕΒ η βλάβη φεύγει ηλεκτρονικά κατευθείαν, με αριθμό πρωτοκόλλου για να μην ρθείς εσύ αύριο εδώ, και πείς για έλα εδώ, πέρασαν 5 μέρες, δώσατε τη βλάβη; Τι δώσαμε. Όχι δεν σας πιστεύω, ορίστε το πρωτόκολλο. Για να είμαστε εντάξει απέναντι στον κόσμο. Οτιδήποτε γίνεται ανά πάσα στιγμή. Τώρα, ποιος θα ειδοποιηθεί; Και θα έχουνε αυτοί; Ή θα έχουν ένα συνεργείο για όλη τη Θεσσαλία; Που να έρθει εδώ.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“Να τον στήσουν τον φορέα εγώ το είπα και στον Υπουργό, αφού λες ότι θα είναι για το καλό μας, να κάνεις , το θέλω τον έλεγχο, ελάτε εδώ, ελένξετε μας. Υπάρχει διαφάνεια, εδώ τα χαρτιά μας τι θέλετε. Αλλά θέλουμε να υπάρχουν τοπικά συμβούλια, τοπικοί υδραυλικοί, όπως έχουμε εδώ, αυτός ήταν και στο έργο ξέρει τα πάντα. Τοπικά ξέρουμε και τις δουλειές, ποιοι είναι τζαναμπέτηδες ποιοι δουλεύουν, ποιοι από τους αρδευτές κάνουν ματσακονιές και θέλουν να βγαίνουν και από πάνω, τους ξέρω, αυτοί που τους ξέρουν; Τους ξέρω φατσικά, γνωριζόμαστε τόσα χρόνια, κάποια δεκάρα ο ένας με τον άλλο, τους γνώρισα όλους. Μιλάμε πάω στα χωριά, είμαι κοινωνικός, πάω στα χωριά κάθομαι εκεί πέρα, κάνουμε κουβέντα, να πιούμε ένα τσιπουράκι.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Η πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και ευκαιρίες για επένδυση στο δίκτυο αποτελεί μια διανεμητική αδικία που χαρακτηρίζει τόσο τα μικρότερα σε έκταση ΤΟΕΒ, όσο και εκείνα που τα πάγια έξοδά τους, όπως το κόστος του ηλεκτρισμού, αφήνει λίγα περιθώρια για περεταίρω επενδύσεις στο δίκτυο από τα διαθέσιμα αποθεματικά του Οργανισμού. Οι επενδύσεις για την συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό του δικτύου είναι κομβικές ενέργειες για την διασφάλιση της σταθερότητας του δικτύου αλλά και για την εξοικονόμηση της κατανάλωσης του νερού. Η πρόσβαση σε χρηματοδοτικά πλαίσια, απαιτεί την κατάρτιση τεχνικών μελετών και ένα πλήθος άλλων γραφειοκρατικών αναγκών που ξεπερνούν τις δυνατότητες αυτών των ΤΟΕΒ. Μία σημαντική αδικία για τους αρδευτές των Σοφάδων και της ευρύτερης περιοχής διαχείρισης του ΤΟΕΒ, είναι η καθυστέρηση της υλοποίησης της επέκτασης του κλειστού δικτύου. Το κλειστό δίκτυο δεν θα εξοικονομήσει μόνο σημαντικές ποσότητες νερού, αφού δεν θα υπάρχει απώλεια ύδατος, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα κατά τον διαμοιρασμό της άρδευσης σε περιοχές που δεν έχει επεκταθεί το κλειστό δίκτυο, με τη βοήθεια ανοιχτών καναλιών. Επιπλέον η έλλειψη νερού οδήγησε πολλούς παραγωγούς εκτός του κλειστού δικτύου να παρατήσουν τις γεωργικές τους τους και να τις αφήσουν ακαλλιέργητες ή να γυρίσουν σε καλλιέργειες σιταριού. Ένα ζήτημα που τέθηκε επίσης είναι η περιορισμένη έκταση των τεχνικών τμημάτων των ΤΟΕΒ. Για παράδειγμα στο ΤΟΕΒ Σοφάδων που έχουν στην διαχείρισή τους το φράγμα του Σμοκόβου, δεν έχουν εξειδικευμένο προσωπικό για τη διαχείρισή τους, ούτε κατά επέκταση αντίστοιχη θέση εντός του ΤΟΕΒ. Για τη διαχείριση του φράγματος στηρίζονται σε ιδιώτες – επαγγελματίες, οι οποίοι είχαν αναλάβει και την περάτωση του έργου. Αυτό δημιουργεί σοβαρές ανησυχίες για την συνέχιση της λειτουργίας του έργου αλλά και την διάχυση της γνώσης γύρω από το έργο αυτό ως προς την χρησιμότητά του για την περιοχή. Επίσης δεν υπάρχει εξειδικευμένο προσωπικό για την οργάνωση και εκπόνηση μελετών για αντίστοιχα έργα. Ακόμα και στην περίπτωση του Σμοκόβου, το ΤΟΕΒ ήταν πλήρως εξαρτώμενο από τις υπηρεσίες του Κράτους και τους ρυθμούς διεκπεραίωσης των δημόσιων υπηρεσιών.
Αποσπασμα 1
“Το φράγμα του Σμοκόβου, την έχουμε την διαχείριση εμείς, για τα νερά, αλλά για αν βγούν τα νερά έξω πρέπει να υπάρχει κάποιος άνθρωπος να πατήσει κάποια κουμπιά τέλος πάντων. Έχουμε ένα κύριο που διαχειρίζεται και κάνει αυτή τη δουλειά. Αυτός ήταν στην κατασκευή του έργου, ήταν κρατικός λειτουργός, τέλος πάντων ήταν εδώ και γνωρίζει το έργο από την αρχή την κατασκευή του μέχρι το τέλος. Αυτός μας κάνει την κατανομή του νερού, στην αρχή της σεζόν μιλάω μαζί του για το πότε θα ανοίξουμε, πόσο νερό θέλουμε, του λέω, πήγαινε άλλαξε την οικολογική από το ποτάμι. Ανοίγουμε και από εδώ και ποτίζουμε χωριά εκτός ΤΟΕΒ”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“Εμείς εδώ σαν ΤΟΕΒ δεν κατασκευάζουμε δεν έχουμε την οικονομική δυνατότητα πρώτα από όλα. Εμείς παραλαμβάνουμε έργα τα οποία είτε τα έχει κάνει η Πολιτεία είτε η Περιφέρεια, ή ακόμα και ο Δήμος ακόμα εδώ, μας κάνουν χορηγίες και τα διαχειριζόμαστε και από τη στιγμή που θα αναλάβουμε τη διαχείριση να αντικαταστήσουμε και βλάβες, εντός δικτύου πάντα.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Αν και στην ευρύτερη περιοχή των Σοφάδων η άρδευση στηρίζεται από το κλειστό σύστημα άρδευσης από τη λίμνη Σμοκόβου (χωρητικότητας περίπου 237 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού), ένα έργο το οποίο δεν έχει ολοκληρωθεί στον βαθμό που σχεδιάστηκε, ως προς το κλειστό δίκτυο, δηλαδή την εξυπηρέτησή 250.000 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης, καθώς επίσης και για την ύδρευση μεγάλου τμήματος του ανατολικού κάμπου της Καρδίτσας. Αρκετοί αρδευτές στους οποίους δεν έχει επεκταθεί το δίκτυο άρδευσης από το Σμόκοβο, εξυπηρετούνται αποκλειστικά με τη χρήση 200 (197 ενεργές) γεωτρήσεων. Επομένως ακόμα και εντός των μελών του ΤΟΕΒ, υπάρχουν αδικίες που συγκροτούνται στην διαφοροποίηση της τεχνικής στην άρδευση, όπου αρδευτές της περιοχής αναγνωρίζουν ότι η συγκεκριμένη πρακτική (χρήση πομόνας) αυξάνει κατακόρυφα το κόστος παραγωγής, άρα μειώνει και το καθαρό εισόδημα των παραγωγών, έναντι εκείνων που μπορούν να εκμεταλλευτούν προνομιακά το κλειστό δίκτυο. Το κλειστό δίκτυο χαρακτηρίστηκε από αρκετούς εκπροσώπους, ως το ‘μέλλον’ της άρδευσης και ως η μοναδική λύση για την αποτροπή των φαινομένων της λειψυδρίας και της κατασπατάλησης του νερού. Τα κλειστά δίκτυα παρουσιάστηκαν ως ‘πολιτισμένα δίκτυα’ για την πρακτικότητα και την εξοικονόμηση που προσφέρουν, ως ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των αρδευτών. Η δυνατότητα επέκτασης της υποδομής του κλειστού δικτύου θα αποτελέσει σημαντικό παράγοντα εντατικοποίησης της καλλιέργειας, αλλά και την μείωση των ανισοτήτων ως προς το κόστος της άρδευσης με την περεταίρω επέκτασή του βάση του προγραμματισμένου έργου. Επίσης αναφέρθηκε από εκπροσώπους ότι η ισχύς ενός μοτερ (της γεώτρησης), είναι και σε άμεση εξάρτηση με την καλλιέργεια που επιτρέπει να ποτιστεί ή μάλλον είναι πιο παραγωγικό να ποτίσει. Η διαφοροποίηση στην ισχύς του μοτέρ μιας πομώνας, αφενός είναι καθοριστικός παράγοντας καθορισμού του κόστους της άρδευσης, μιας και είναι σε άμεση συσχέτιση με την κατανάλωση του ρεύματος, αλλά η ισχύς δύναται να καθορίσει και την επιλογή της καλλιέργειας. Για παράδειγμα η υψηλότερη ισχύ 120-150 βατ, μπορεί να αποβεί καταστρεπτική και είναι αποτρεπτική για καλλιέργεια βαμβακιού λόγω ευαλωτότητας του ανθού. Οι χρήστες των κλειστών δικτύων είναι ευνοημένοι από τους χρήστες των κλειστών δικτιών ή με γεωτρήσεις διότι έχουν νερό σε αφθονία και χωρίς περιορισμούς και φραγμούς. Οι ενδιαφερόμενοι αναφέρθηκαν στην σύγκριση αυτή παρουσιάζοντας και περίπτωσης ’κλοπής’ νερού από το κλειστό δίκτυο, με τη χρήση λαστίχων πολλών χιλιομέτρων. Η μεγάλη διαφοροποίηση στο κόστος αλλά και στη διαθεσιμότητα της άρδευσης οδήγησε κάποιους αρδευτές της περιοχής, στους οποίους αν και ήταν κοντά στο κλειστό δίκτυο, δεν είχε όμως επεκταθεί σε αυτούς, να απολαμβάνουν τα προνόμια του δικτύου με την χρήση λάστιχων, τα οποία συνδέαν στο κλειστό από απόσταση.
Αποσπασμα 1
“-μέσα στο κλειστό μπαίνει και αυτοί που είναι εντός δικτύου ας πούμε, άλλοι βάζαν λάστιχο εδώ και το βγάζαν 1000 μέτρα πιο πέρα
-Επειδή υπήρχε η έλλειψη παρακολούθησης εκμεταλλεύονταν το κλειστό για να μεταφέρουν το νερό σε περιοχές που δεν θα είχαν τρόπο να ποτιστούν;
– περνάει το δίκτυο σε αυτούς αλλά δεν περνάει κοντά. Απλώνει το λάστιχο και παίρνει νερό. Μπορώ να σου πω σε ορισμένες φορές είναι και αρκετά μακριά.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“άμα γίνει το κλειστό, είναι Πολιτισμός! Είναι πολιτισμός και εξοικονόμηση κατά 70-80% και στο οικονομικό κομμάτι θα πάρει αέρα όλος ο κόσμος. Ένας που ποτίζει τώρα στο κλειστό έχει 300 στρέμματα θα πληρώσει 3*7 =21, άρα 2.100 ευρώ με τα αντίστοιχα στρέμματα ένας στις γεωτρήσεις και ένας στο χωριό που είναι ακόμα χειρότερα γιατί, έχει όλο μεγάλα μοτέρ τα περισσότερα, λίαν επιεικώς θα σου πω 90 ευρώ το στρέμμα. ΛΙΑΝ ΕΠΙΕΙΚΩΣ, θα θέλει 21.000, μέσα σε δύο χρόνια ο αντίστοιχος παραγωγός θα τον έχει καπελώσει 40.000 ευρώ, μπορείς να κάνεις μια αγορά, έναν εξοπλισμό, παίρνω ένα μεταχειρισμένο ελαφρός.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων [εξαντλημένοι υδροφόροι ορίζοντες, λειψανδρία], είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας, το ΤΟΕΒ Θεσσαλιώτιδος, ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση ΤΟΕΒ στην Καρδίτσα και μέσα στα μεγαλύτερα σε έκταση δράσης σε όλη την Θεσσαλία. Η έλλειψη νερού αποτελεί μία μεγάλη αδικία που δημιουργεί προσκόμματα στην ομαλή άρδευση της περιοχής που εξυπηρετεί το ΤΟΕΒ. Όπως αναφέρουν οι εκπρόσωποί του ΤΟΕΒ, ακόμα και στην τεχνητή λίμνη του Σμοκόβου, όπου αποτελεί ένα από τα βασικά υδατικά αποθεματικά για την άρδευση της περιοχής, η στάθμη τα τελευταία χρόνια ελαττώνεται επικίνδυνα. Αυτό δημιουργεί μεγάλα προβλήματα στον διαμοιρασμός της άρδευσης των περιοχών που εξυπηρετεί το ΤΟΕΒ ως διαχειριστές του νερού της λίμνης του Σμοκόβου. Από τα 148,5 εκάτ. κμ που κράτησε ο Σμόκοβος το 2023, το 2024 κατάφερε να κρατήσει από βροχοπτώσεις μόνο 91 εκάτ. κμ, ενώ οι αρδευόμενες εκτάσεις παραμένουν σταθερές με τις ανάγκες να υπολογίζονται περίπου στα 80 εκάτ. κμ., εκ των οποίων εξυπηρετούνται τα 270.000 στρέμματα που αρδεύονται από το ΤΟΕΒ, καθώς και 30.000 εκτός ευθύνης του (ΤΟΕΒ Εκκάρας και το ΤΟΕΒ Νέο Μοναστηρίου), αλλά που το ΤΟΕΒ ως διαχειριστής της λίμνης οφείλει να τα εξυπηρετήσει. Τέλος μια ιδιόμορφη διανεμητική αδικία που αντιμετωπίζει το συγκεκριμένο ΤΟΕΒ σε σχέση με την γεωγραφική του θέση διαχείρισης, είναι ότι κοντά στις Σοφάδες υπάρχει εγκατεστημένος καταυλισμός Ρομά, ο οποίος αποτελεί και έναν από τους μεγαλύτερους κατά αναλογία κατοίκων στην Ελλάδα.
Αποσπασμα 1
“– Τώρα εκεί που ήταν μπορεί να έχει καεί το μοτέρ, να πήρε νερό πάνω, γιατί πηγαίνανε θηρευτές, μετάλλων και τα παίρνουν, τον χαλκό το σίδηρο, έχουν αποπάνω μία τρύπα, όταν πάθει ζημιά ο γερανός να κατεβάσει το συρματόσχοινο να το βγάλει, όσο είναι ένα μεγάλο τραπέζι … Αλλά δεν αφήνουν αυτοί τίποτα. Έχουμε και πολλές ζημιές μέσα, και μέσα στη σεζόν. Πηγαίνουν τώρα, καλοκαίρι 10 Ιουλίου 20 Ιουλίου που τα φυτά τότε θέλουν πολύ νερό, είναι στην πότιση, πηγαίνουν και βγάζουν, κόβουνε καλώδια, τι να πάρουν τώρα 2,3,5 ευρώ, ρε ελάτε εδώ να σας τα δώσω εγώ. Μετά δεν κάνουν μόνο ζημιά, οι γεωτρήσεις που είναι εδώ κοντά στις Σοφάδες, απέναντι όπως μπαίνεις στο δεξί μας χέρι, την μέρα τις φτιάχνουμε το βράδι την ξαναχαλάνε. Μιλάμε για τραγική κατάσταση, έρχεται εδώ ο κόσμος, και λέω τι να σας κάνουμε; “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Ο κίνδυνος απαξίωσης των επενδύσεων και του πάγιου κεφαλαίου των μεγάλων σε έκταση ΤΟΕΒ όπως το ΤΟΕΒ Θεσσαλιώτιδος, αποτελεί μια αδικία αναγνώρισης, υπο την έννοια ότι με την σύσταση του Ο.Δ.Υ.Θ., τα περιουσιακά στοιχεία του Οργανισμού, βάσει του νόμου κατάργησης των ΟΕΒ, θα περάσουν στον Ο.Δ.Υ.Θ. Αυτό σημαίνει ότι ένα μεγάλο μέρος του εξοπλισμού, όπως μηχανήματα συντήρησης και κυρίως ανταλλακτικά εξοπλισμού του δικτύου για την άμεση αντικατάσταση των βλαβών που προκύπτουν, που αποκτήθηκε από κεφάλαιο των μελών του οργανισμού θα πάψει να αποτελεί ιδιοκτησία τους, χωρίς καμία αποζημίωση ή προτεραιότητα στη χρήση και στην επισκευή. Αυτό θα αποτελέσει ένα μεγάλο πρόσκομμα στην ομαλή άρδευση των παραγωγών της περιοχής που λόγω της γεωγραφικής τους θέσης πλήττονται συχνά από δολιοφθορές και καταστροφές του αρδευτικού τους συγκροτήματος.
Από το 2016, καταβάλλονται συστηματικές προσπάθειες για την εφαρμογή ενός μηχανισμού έμμεσης πληρωμής του σύσπορου βάμβακος με βάση την εκκοκκιστική απόδοση κάθε ποικιλίας. Η πρωτοβουλία αυτή προκύπτει από τη συνεργασία της Διεπαγγελματικής Οργάνωσης Βάμβακος (ΔΟΒ) με το Εθνικό Κέντρο Ποιοτικού Ελέγχου, Ταξινόμησης και Τυποποίησης Βάμβακος. Κάθε καλλιεργητική περίοδος συνοδεύεται από τη σύνταξη ενός «Εθνικού Φακέλου Ποιότητας», ο οποίος βασίζεται σε δειγματοληπτικό έλεγχο του 1% των παραγομένων δεμάτων βάμβακος και περιλαμβάνει αναλυτικά δεδομένα για τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και τις αποδόσεις των ποικιλιών ανά περιοχή καλλιέργειας. Τα εκκοκκιστήρια, αξιοποιώντας τα εν λόγω στοιχεία, καταρτίζουν πριμ ποιότητας και προγράμματα συμβολαιακής γεωργίας, επιχειρώντας έτσι να μειώσουν τις ανισότητες μεταξύ παραγωγών και εκκοκκιστών. Ωστόσο, το εν λόγω σύστημα λειτουργεί κυρίως σε περιορισμένο πλαίσιο, καθώς αφορά κυρίως παραγωγούς που συμμετέχουν σε συμβολαιακά σχήματα, όπου η καλλιέργεια παρακολουθείται και πιστοποιείται από τεχνικά δίκτυα των εκκοκκιστηρίων. Παρά τα πλεονεκτήματα αυτού του μηχανισμού, το ποσοστό των παραγωγών που συμμετέχουν σε τέτοια προγράμματα παραμένει περιορισμένο, γεγονός που περιορίζει τη συνολική του αποτελεσματικότητα.
Πιο κρίσιμα, όμως, είναι τα ζητήματα εμπιστοσύνης που ανακύπτουν και λειτουργούν ανασταλτικά στην ευρύτερη εφαρμογή του συστήματος. Η πλειονότητα των παραγωγών διατηρεί έντονες επιφυλάξεις τόσο απέναντι στους εκκοκκιστές όσο και απέναντι στο ίδιο το σύστημα έμμεσης πληρωμής. Από τη μία πλευρά, πολλοί παραγωγοί επικαλούνται παλαιότερα περιστατικά αθέτησης συμφωνιών ή αδιαφάνειας στις συναλλαγές με τα εκκοκκιστήρια, που ενίσχυσαν τη δυσπιστία τους απέναντι στην αγορά. Από την άλλη, αντιμετωπίζουν πρακτικές δυσκολίες στο να αποδείξουν την ποιότητα της παραγωγής τους, ιδιαίτερα όταν δεν συμμετέχουν σε οργανωμένα συμβολαιακά σχήματα με δυνατότητα τεχνικής υποστήριξης και πιστοποίησης. Πέραν αυτών, σοβαρό πλήγμα στην αξιοπιστία του θεσμικού πλαισίου αποτελεί και η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τη Διεπαγγελματική Οργάνωση Βάμβακος. Σύμφωνα με παραγωγούς και εκπροσώπους αγροτικών συλλογικοτήτων, εντοπίζονται συχνά αδιαφανείς διαδικασίες ως προς την επιλογή και εκπροσώπηση των αγροτών στο πλαίσιο της ΔΟΒ. Η απουσία ουσιαστικής συμμετοχής και λογοδοσίας των παραγωγών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων ενισχύει το αίσθημα αποκλεισμού και αδυναμίας παρέμβασης, υπονομεύοντας τη νομιμοποίηση του θεσμού στα μάτια των αγροτών. Συνεπώς, ενώ το σύστημα ποιοτικής αποτίμησης και διαφοροποιημένης πληρωμής αποτελεί ένα θετικό βήμα προς μια πιο δίκαιη και ποιοτικά προσανατολισμένη αγορά, η εφαρμογή του προσκρούει σε βαθύτερες θεσμικές αδυναμίες και σε μια εδραιωμένη κουλτούρα δυσπιστίας που καθιστά αναγκαία τη ριζική αναθεώρηση των σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ παραγωγών, θεσμών και εκκοκκιστικών επιχειρήσεων.
Απόσπασμα 1
«Θα πάτε να μιλήσετε με τον θεσμικό φορέα που είναι η ΔΟΒ. Η ΔΟΒ υποτίθεται γιατί νομιμοποιείται; Γιατί μέσα έχει και εκπροσώπους των παραγωγών. Αυτοί οι εκπρόσωποι των παραγωγών που είναι μέσα στην ΔΟΒ είναι επιλογές των εκκοκκιστών. Δεν έγινε μια διαδικασία διαφανής, δημόσια κτλ., για να πάμε να ψηφίσουμε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Οι αγρότες παρουσιάζουν μια εικόνα παντελούς απουσίας μιας κρατικής υπηρεσίας επιφορτισμένης με την εκπαίδευση, επιμόρφωση, ενημέρωση και συμβουλευτική των αγροτών. Μια τέτοια υπηρεσία θα τους παρείχε έγκυρες και αμερόληπτες συμβουλές για τα ζητήματα που τους απασχολούν καθημερινά στο χωράφι είτε αυτά αφορούν στις νέες καλλιέργειες, είτε στις καλλιεργητικές πρακτικές, όπως η ορθή λίπανση, η καταπολέμηση των ασθενειών, κλπ. Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών έδωσε σταδιακά την θέση της σε μια διαδικασία ad hoc ενημερώσεων και συμβουλών από ιδιώτες γεωπόνους οι οποίοι έχουν σαν κύρια ενασχόληση την εμπορία αγροεφοδίων. Έτσι οι συμβουλές που δίνει ο γεωπόνος είναι συνάρτηση των προϊόντων που θέλει να προωθήσει και συχνά έμμεσα εμπλέκεται σε αυτό και η εμπορική πολιτική των εταιριών ανάπτυξης ή εμπορίας αγροεφοδίων. Πολλοί αγρότες αναφέρουν ζημιές στην παραγωγή τους από αυτές τις πρακτικές. Ουσιαστικά εκφράζουν μια αδικία σχετικά με την έλλειψη αμερόληπτων συμβουλευτικών υπηρεσιών, συγκρίνοντας την παρούσα κατάσταση με το παρελθόν που οι συμβουλευτικές υπηρεσίες του κράτους διεξάγονταν κυρίως από τις δημόσιες Υπηρεσίες Γεωργικών Εφαρμογών.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 που ιδρύθηκε η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών του Υπουργείου Γεωργίας συνέβαλε καθοριστικά στην διάχυση της αγροτικής γνώσης και της καινοτομίας και τελικά στον εκμοντερνισμό της ελληνικής γεωργίας. Οι γεωπόνοι της συγκεκριμένης Υπηρεσίας είχαν συνεχή παρουσία στις αγροτικές περιοχές, έδιναν συμβουλές στο πεδίο και είχαν κερδίσει την εμπιστοσύνη του αγροτικού κόσμου. Από τη δεκαετία του 1990 και ιδιαίτερα μετά το 2000, η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών άρχισε να αποδυναμώνεται σταδιακά λόγω μείωσης του, υποχρηματοδότησης και μεταφοράς αρμοδιοτήτων σε άλλους φορείς ή/και σε ιδιωτικούς συμβούλους. Δηλαδή, με την εγκαθίδρυση και ισχυροποίηση της ΚΑΠ και την αντίστοιχη αποδυνάμωση των εθνικών πολιτικών, η εν λόγω υπηρεσία σταδιακά απέκτησε γραφειοκρατικό ρόλο που ασχολούνταν κατά βάση με την διεκπεραίωση ζητημάτων σχετικών με τις κοινοτικές επιδοτήσεις. Επιπλέον, μετά το 2010 η υπηρεσία αυτή πέρασε στις αιρετές Περιφέρειες όπου οι γεωπόνοι από υπάλληλοι του Υπουργείου Γεωργίας έγιναν υπάλληλοι των Περιφερειών. Αποτέλεσμα αυτού, αποτέλεσε η κατάργηση ή συγχώνευση υπηρεσιών, περιλαμβανομένων των Γεωργικών Εφαρμογών. Αυτή η εξέλιξη επιδείνωσε περεταίρω την αποκοπή των γεωπόνων του Υπουργείου Γεωργίας από την εκπαίδευση και την συμβουλευτική των αγροτών και σηματοδότησε την οριστική αποχώρηση του κράτους από αυτήν. Σήμερα επίσημη υπηρεσία άτυπης γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης είναι ο ΟΓΕΕΚΑ Δήμητρα ο οποίος παρέχει προγράμματα γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης για αγρότες που είναι δικαιούχοι επιδοτήσεων της ΕΕ για προγράμματα Σχεδίων Βελτίωσης, Εγκατάστασης Νέων Γεωργών, κ.α.
Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών και ειδικά από την παρουσία στο χωράφι αποτελεί μια διαδικαστική αδικία. Το κράτος μέσα από μια σειρά αποφάσεων όπου η γνώμη και η γνώση των αγροτών δεν λήφθηκε υπόψη κατέληξε να στερεί τους αγρότες από γνωσιακούς πόρους κρίσιμους για την άσκηση του επαγγέλματός τους και εν τέλει να επιδεινώσει τους όρους παραγωγής και επιβίωσής τους.
Απόσπασμα 1
«- Να πω κάτι. Όλα αυτά, οι καινούριες καλλιέργειες κτλ., κάποιοι τις εκμεταλλεύονται. Το πιο εύκολο θύμα είναι ο αγρότης. Ποιος θέλει να βγάλει χρήματα; Θα ‘ρθει στον αγρότη, επειδή είναι ευκολόπιστος… Εδώ βάλανε ελιές Ισπανίας στην Καρδιτσομαγούλα…
– Αυτές τις προτάσεις… ποιος σας στις φέρνει και σας τις…
– Κάποιοι γεωπόνοι.»
[…]
«Η μεγάλη η ζημιά που έγινε από αυτό ή από παρόμοιες κινήσεις δεν είναι τα λεφτά που χάθηκαν, είναι ότι δεν εμπιστεύεται πλέον ένας παραγωγός, τέτοιες καινούριες δράσεις, προτάσεις κτλ. Είναι πάρα πολύ καχύποπτος.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Απόσπασμα 2
«- Είναι έμποροι οι γεωπόνοι πλέον. Πέρα από επιστήμονες έχουν γίνει έμποροι γιατί όλοι πουλάνε. Από το εκκοκκιστήριο μέχρι το περίπτερο. Πουλάει.
– Δεν υπάρχει γεωπόνος στο χωράφι. Ο καλός γεωπόνος για τις τάξεις των παραγωγών είναι αυτός που έχει καλές τιμές και κάνει και μπίζνα. Έχω καλό γεωπόνο λέει ο άλλος, αυτό εννοεί. Αυτό είναι απαράδεκτο. Για μένα έπρεπε να αποσυνδεθεί η εμπορία. Όπως είναι άλλο ο φαρμακοποιός και άλλο ο γιατρός. Ο γιατρός σου δίνει τη συνταγή, που είναι ο γεωπόνος στη συγκεκριμένη περίπτωση, πληρώνεται για τις υπηρεσίες του. Θα σου έρθει στο χωράφι…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Η πλειονότητα των βαμβακοπαραγωγών αναφέρει ότι υφίσταται σημαντική αδικία λόγω της πώλησης του βάμβακος στην Ελλάδα ως σύσπορου και όχι ως εκκοκκισμένου προϊόντος. Η συγκεκριμένη συνθήκη αναγνωρίζεται ως μια ελληνική ιδιαιτερότητα η οποία επιβάλλεται από τις εκκοκκιστικές επιχειρήσεις, οι οποίες ασκούν τον έλεγχο σε όλη την εμπορική αλυσίδα. Ως αποτέλεσμα, η συγκεκριμένη μορφή εμπορίας στερεί από τον παραγωγό μια δυνατότητα ουσιαστικής αξιολόγησης και διαπραγμάτευσης της ποιοτικής αξίας της παραγωγής του, καθώς η εκκοκκιστική απόδοση (δηλαδή το ποσοστό καθαρού ίνας βάμβακος ανά κιλό σύσπορου) και τα κρίσιμα ποιοτικά χαρακτηριστικά του προϊόντος (όπως το μήκος, η αντοχή και το χρώμα της ίνας) παραμένουν έξω από τον έλεγχό του.
Από την πλευρά τους, οι εκκοκκιστές δεν αναγνωρίζουν την εμπορία του σύσπορου ως πρόβλημα. Παρ’ όλα αυτά, για οργανωτικούς και τεχνικούς λόγους δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο πάγιο αίτημα των παραγωγών για ατομική ποιοτική αποτίμηση μέσω της πώλησης του βάμβακος ως εκκοκκισμένου. Η απουσία αποθηκευτικών υποδομών σε επίπεδο εκμετάλλευσης, σε συνδυασμό με τη μαζική και ταυτόχρονη μεταφορά της συγκομισμένης παραγωγής κατά την εκκοκκιστική περίοδο, οδηγεί συχνά στην ανάμιξη προϊόντων από διαφορετικά αγροτεμάχια και ποιοτικά χαρακτηριστικά. Αυτό καθιστά αδύνατο τον ποιοτικό διαχωρισμό και την εξατομικευμένη αποτίμηση κάθε δέματος βάμβακος. Σε αυτό το πλαίσιο, ο αποκλεισμός των παραγωγών από τη δυνατότητα ανάδειξης της ποιοτικής υπεροχής της παραγωγής τους όχι μόνο αναπαράγει μια δομική ανισότητα στην αγοραία σχέση με τα εκκοκκιστήρια, αλλά οδηγεί και σε προβληματικές ως προς την ποιότητα πρακτικές (βλ. χρήση μηχανών τύπου stripper).
Απόσπασμα 1
«- Οι εκκοκκιστές ζητάνε ποικιλίες συγκεκριμένες;
– Ζητάνε αλλά και να την βάλεις δεν θα την πληρώσουν.
– 3 λεπτά να σου πληρώσουν την ποικιλία.
– Σου βάζουν μια ποικιλία η οποία έχει μεγαλύτερη ποσότητα ίνας, όμως δεν πουλάς σε ίνα, πουλάς σε σύσπορο…
– 30 ευρώ το τσουβάλι η διαφορά του σπόρου…
– Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα στον κόσμο, μας έχει ξεπεράσει και η Τουρκία, που πουλάμε σε σύσπορο. Η μόνη χώρα στον κόσμο. Όλες πουλάνε σε νήμα. Μπαίνει η απόδοση στη μέση. Κι εμείς εδώ αφήνουμε αυτό έτσι, κι από την άλλη λένε να παράγεις ποιοτικά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Απόσπασμα 2
«- Μα προσέξτε. Η Ελλάδα λέει σύσπορο. Δεν υπάρχει χώρα που να μιλάει για σύσπορο. Δεν υπάρχει σύσπορο πρώτη ύλη. Τι είναι; Βάμβακι είναι το εκκοκκισμένο, εμείς μαλώνουμε για το σύσπορο. Αν πας στην Αυστραλία ή στην Αμερική, εμείς είμαστε ιδιαίτερη περίπτωση… […] Όλη η κουβέντα στην Ελλάδα είναι να πληρωθεί το σύσπορο. Το χρηματιστήριο δεν είναι για το σύσπορο, είναι για την ίνα. Γιατί είμαστε ιδιαίτεροι εμείς και η Τουρκία; Γιατί εμείς και η Τουρκία είμαστε μια ιδιαιτερότητα. […] Εμείς ακόμα μαλώνουμε για το σύσπορο. Για το συσπορο μιλάμε μόνο εμείς. Γιατί είναι δύο. Είναι ο αγρότης και ο εκκοκκιστής. Άντε να βρεις τώρα, μπαίνει στη μέση κι ένας μεσίτης και είναι 3 άτομα. Και είναι διαφορετικά τα συμφέροντά τους. Πολύ διαφορετικά.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ειδικό ερευνητή)
Μια μορφή διαδικαστικής αδικίας που αναδεικνύεται από τις εμπειρίες των αγροτών αφορά την αναξιοπιστία του συστήματος ελέγχου της βιολογικής γεωργίας, ιδίως όταν εφαρμόζεται σε μεγάλες καλλιέργειες όπως τα σιτηρά και το βαμβάκι. Οι ίδιοι οι παραγωγοί αναφέρουν ότι η ένταξή τους σε βιολογικά προγράμματα πολλές φορές δεν συνοδεύεται από ουσιαστικές αλλαγές στις καλλιεργητικές πρακτικές, ούτε από εμπεριστατωμένους ελέγχους. Το βαμβάκι αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αφού οι ίδιοι οι παραγωγοί αναφέρουν ότι δεν υπάρχει η τεχνογνωσία που να καθιστά εφικτή την ουσιαστική εφαρμογή της βιολογικής καλλιέργειας. Στην πράξη, όπως τονίζουν, η βιολογική γεωργία ασκείται μόνο στα χαρτιά, ενώ ο κύριος λόγος συμμετοχής τους είναι η πρόσβαση στις επιδοτήσεις που συνεπάγεται η ένταξη στο καθεστώς.
Η κατάσταση αυτή συνιστά σοβαρή διαδικαστική αδικία εις βάρος των καταναλωτών, οι οποίοι παραπλανώνται ως προς την ποιότητα και τον τρόπο παραγωγής των βιολογικών προϊόντων, αλλά και των φορολογουμένων που χρηματοδοτούν μέσω των επιδοτήσεων ένα σύστημα μη αξιόπιστης συμμόρφωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, η βιολογική γεωργία, αντί να λειτουργεί ως εργαλείο βιώσιμης μετάβασης, εκφυλίζεται σε έναν τυπικό και συχνά προσχηματικό μηχανισμό επιδότησης.
Απόσπασμα 1
«- Εγώ σας παρακαλώ θα αποχωρήσω. Δεν μπορεί να λέτε τη λέξη βιολογικά αυτόν τον καιρό. Εγώ ειλικρινά ντρέπομαι διότι υπάρχει οικοσχήμα που δηλώνουν όλοι, 70% των παραγωγών, βιολογικά. Η κυβέρνηση ξέρει ότι αυτοί δηλώνουν ψέματα, το αποδέχεται, και εμείς το δεχόμαστε.
– Γιατί το αποδέχεται; Ξέρεις γιατί; Γιατί λέει έχουμε τα λεφτά και δεν ξέρουμε τι να τα κάνουμε. Πρέπει να τα δώσουν. Γι’ αυτό το λόγο…
– Αυτό δεν είναι πολιτική, αυτά είναι να κοροϊδευόμαστε όλοι. Αλλά σημασία έχει να βελτιωνόμαστε. Να βλέπουμε που κάνουμε λάθος και σιγά σιγά να βελτιωνόμαστε.
– Είμαστε πολύ μακριά από τα βιολογικά…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Αρκετοί αγρότες που έχουν στραφεί ή εξετάζουν τη μετάβαση στη βιολογική γεωργία εκφράζουν απογοήτευση για το γεγονός ότι στην Ελλάδα απουσιάζει μια οργανωμένη και σταθερή αγορά για την απορρόφηση συγκεκριμένων βιολογικών προϊόντων μεγάλης καλλιέργειας, όπως το σιτάρι ή τα κτηνοτροφικά φυτά (π.χ. τριφύλλι). Αν και συμμορφώνονται με τους κανόνες βιολογικής καλλιέργειας που συνεπάγεται και μείωση της παραγωγής, δεν ανταμείβονται ουσιαστικά από την πώληση του προϊόντος τους στην αγορά. Όπως αναφέρουν, ακόμη και όταν διαθέτουν πιστοποίηση βιολογικής παραγωγής, το προϊόν τους πωλείται ως συμβατικό ή σε τιμές που δεν αντικατοπτρίζουν την αυξημένη αξία του. Το μόνο όφελος είναι ενίοτε η διευκόλυνση της πώλησης λόγω της ύπαρξης του «χαρτιού» πιστοποίησης, χωρίς αυτό να μεταφράζεται σε οικονομικό κέρδος για τους ιδίους. Έτσι, για πολλούς αγρότες μεγάλων καλλιεργειών η βιολογική γεωργία καταλήγει να είναι μια καθαρά επιδοματική πρακτική: εφαρμόζεται μόνο για την ενίσχυση και όχι για την αξία που φέρει το ίδιο το προϊόν στην αγορά, υπονομεύοντας ενδεχομένως και την αξιοπιστία της ίδιας της αλυσίδας βιολογικών σιτηρών στην Ελλάδα. Αντίθετα, όπως αναφέρεται, σε χώρες όπως η Ιταλία, οι βιολογικές αλυσίδες είναι πιο ανεπτυγμένες και προσφέρουν καλύτερες τιμές και σταθερή απορρόφηση.
Αυτή η κατάσταση συνιστά μια διανεμητική αδικία: οι παραγωγοί βιολογικών σιτηρών και κτηνοτροφικών φυτών επωμίζονται το κόστος μιας πιο απαιτητικής παραγωγής, χωρίς να ανταμείβονται ανάλογα. Ακόμα και όταν έχουν την πρόθεση να τηρήσουν με αυστηρότητα τις βιολογικές πρακτικές, βλέπουν την προστιθέμενη αξία της δουλειάς τους να χάνεται, επειδή το σύστημα εμπορίας και διάθεσης των βιολογικών σιτηρών στην χώρα δεν έχει «στηθεί» με τρόπο που να τους στηρίζει.
Απόσπασμα 1
«- Δεν μπορώ να κάνω βιολογικό γιατί η παραγωγή ήταν πολύ πιο κάτω συν να τηρήσεις όλα… Βάζαμε καλαμπόκι στις άκρες για να μην πάνε φάρμακα, φυτοφάρμακα, να καθαρίσουμε το χωράφι στα τρία χρόνια για να μπορέσουμε να παράξουμε βιολογικά. Εγώ δεν πληρώθηκα ποτέ βιολογικά. Εγώ αυτό που βίωσα με τα βιολογικά, και στα τριφύλλια που είχα βιολογικά στην αρχή που είχε παίξει πρόγραμμα μου ζητούσαν οι κτηνοτρόφοι απλά το χαρτί. Δεν πούλησα ποτέ βιολογικό προϊόν. Ποτέ.
[…]
– Για να πουλάω το τριφύλλι μου πιο εύκολα επειδή είχα το χαρτί, όχι ότι πουλούσα βιολογικά. Απλά πουλούσα το τριφύλλι μου επειδή είχα αυτό το χαρτί. Για κανέναν άλλο λόγο. Όχι ότι ήταν παραπάνω χρήματα. Ούτε το βαμβάκι θα πληρωθεί το βιολογικό εδώ σε εμάς.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Απόσπασμα 2
«Δεν θα βάλω βιολογικό σπόρο με ποιότητα ΑΑ και να μου το παίρνεις φθηνότερα από τον τούρκο που το ψεκάζει με το ******** από πάνω ακόμη.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Ο Κανονισμός (ΕΕ) Κανονισμός 834/2007 για τη βιολογική γεωργία, αλλά και ο νέος κανονισμός 2018/848 που τον αντικατέστησε και τέθηκε σε ισχύ το 2022, δεν προβλέπει συγκεκριμένες αποστάσεις μεταξύ βιολογικών και συμβατικών καλλιεργειών. Η παράλειψη αυτή αναδεικνύεται από τους αγρότες ως αδικία μη αναγνώρισης μιας βασικής αγρονομικής και χωρικής προϋπόθεσης. Σε περιοχές με πολυτεμαχισμένα αγροτεμάχια και συνύπαρξη διαφορετικών συστημάτων καλλιέργειας, η απουσία σαφών χωρικών ορίων καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την αποτροπή επιμολύνσεων και υπονομεύει την αξιοπιστία μιας βιολογικής παραγωγής. Οι αγρότες εκφράζουν επιφυλάξεις σχετικά με τη δυνατότητα ουσιαστικής συμμόρφωσης, δεδομένων των περιορισμένων τεχνικών επιλογών και της μη ύπαρξης θεσμικής πρόβλεψης για την προστασία των βιοκαλλιεργειών.
Αυτό οδηγεί όχι μόνο σε μια τυπική εφαρμογή της βιολογικής γεωργίας με μοναδικό κριτήριο την ένταξη σε επιδοτούμενα προγράμματα, αλλά και σε βαθιά αμφισβήτηση της αξιοπιστίας του ίδιου του καλλιεργητικού συστήματος. Η έμμεση αδικία που εκφράζεται σε αυτή την περίπτωση δεν αφορά την άνιση πρόσβαση σε πόρους, αλλά την απουσία θεσμικής αναγνώρισης μιας καθοριστικής προϋπόθεσης για τη δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη βιολογική γεωργία: της ανάγκης για ζωνοποίηση. Πολλοί αγρότες αμφισβητούν τη δυνατότητα να παραχθεί αξιόπιστο βιολογικό προϊόν υπό συνθήκες χωρικής ασυμβατότητας, γεγονός που υπονομεύει την εμπιστοσύνη τους όχι μόνο στο σύστημα πιστοποίησης, αλλά και στη βιολογική γεωργία ως βιώσιμη και ρεαλιστική επιλογή. Η απουσία αναγνώρισης και σχεδιασμού σχετικά με καλλιεργητικές ζώνες που είναι περισσότερο κατάλληλες από άλλες για βιολογική παραγωγή, οδηγεί σε απογοήτευση, αίσθημα αδικίας και συχνά στην εγκατάλειψη του καθεστώτος βιολογικής παραγωγής.
Απόσπασμα 1
«Γίνεται εγώ να καλλιεργώ βιολογικά εδώ και συμβατικά ο φίλος μου ο Δημήτρης δίπλα κι εγώ να πουλάω βιολογικό προϊόν για να το φας εσύ;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Μία από τις λιγότερο ορατές, αλλά δομικά σημαντικές αδικίες που αναδύονται από την εφαρμογή των γεωργικών πολιτικών, αφορά στην αδυναμία αναγνώρισης των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων εντός ακόμη και των κατεξοχήν παραγωγικών πεδινών περιοχών. Εντός μιας ευρύτερης περιοχής συνυπάρχουν διαφορετικά τοπικά οικοσυστήματα και αγροτικά τοπία: από πεδινές εκτάσεις υψηλής παραγωγικότητας έως λοφώδεις και μειονεκτικές περιοχές με δυσκολότερη πρόσβαση, μηχανική αδυναμία ή περιορισμένη αρδευσιμότητα. Οι αγρότες τονίζουν ότι οι πολιτικές αναδιαρθρώσεων και προώθησης καλλιεργειών ή καλλιεργητικών συστημάτων εφαρμόζονται με τρόπο οριζόντιο, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη κρίσιμες παραμέτρους όπως η διαφορά αρδευτικής δυνατότητας, η έκθεση σε κινδύνους διάβρωσης, ή η παραγωγική διαφοροποίηση μεταξύ περιοχών εντός του ίδιου κάμπου. Ακόμη και κανονισμοί με φαινομενικά ορθολογικό χαρακτήρα, όπως η απαγόρευση οργώματος σε αγροτεμάχια με κλίση άνω του 15%, φαίνεται να εφαρμόζονται χωρίς γεωγραφική προσαρμογή, οδηγώντας σε εφαρμογές που είτε δεν έχουν νόημα είτε δυσχεραίνουν αδικαιολόγητα τη γεωργική δραστηριότητα.
Η παραγνώριση αυτών των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων συνιστά μια μορφή αδικίας μη-αναγνώρισης, αφενός επειδή αγνοεί ή εξομοιώνει άνισες δυνατότητες και προκλήσεις μεταξύ περιοχών (π.χ. ξηρικές vs. ποτιστικές εκτάσεις), αφετέρου επειδή ακυρώνει στοιχεία που συγκροτούν την ταυτότητα και την τοπική γνώση των αγροτών. Για ορισμένους, αυτό μεταφράζεται σε περιορισμένη πρόσβαση σε επιδοτήσεις ή δυνατότητες ενίσχυσης, ενώ για άλλους σε απώλεια εν δυνάμει συγκριτικών πλεονεκτημάτων που συνδέονται με την ιδιαίτερη γεωμορφολογία, την τοπικότητα και τη «γνησιότητα» της παραγωγής τους — χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προβάλλονται, π.χ. μέσω σχημάτων πιστοποίησης, τοπικών αγορών ή διαφοροποιημένων συστημάτων γεωργίας (π.χ. αναγεννητική, βιολογική ή ολοκληρωμένη διαχείριση).
Οι αγρότες αντιλαμβάνονται την ανάγκη για καλλιεργητικές ζώνες ή για ειδικά καθεστώτα στήριξης που να αντανακλούν τις τοπικές δυνατότητες, π.χ. εφαρμογή βιολογικής γεωργίας σε λοφώδεις περιοχές με ζωοτροφές ή εφαρμογή αυστηρής ολοκληρωμένης διαχείρισης σε εντατικά αρδευόμενα αγροτεμάχια του κάμπου. Ωστόσο, τα ισχύοντα μέτρα δεν ανταποκρίνονται σε αυτή την ανάγκη.
Η απουσία ευελιξίας και συμμετοχικού σχεδιασμού εντείνει την αίσθηση ότι η πολιτική αγνοεί όχι μόνο τις υλικές συνθήκες της παραγωγής, αλλά και τη γνωσιακή εμπειρία των παραγωγών. Επίσης η δυνατότητα μετατροπής των τοπικών ιδιαιτεροτήτων σε παραγωγικά πλεονεκτήματα παραμένει ανεκμετάλλευτη. Έτσι, η αδικία αυτή δεν περιορίζεται στην κατανομή ενισχύσεων, αλλά αγγίζει βαθύτερα ζητήματα αναγνώρισης και ένταξης στον μετασχηματισμό του αγροδιατροφικού συστήματος.
Απόσπασμα 1
«Έπρεπε τα αροτραία να έχουν αροτραία ποτιστικά και αροτραία ξηρικά. Γιατί και η ίδια η ζωή έχει φτάσει εκεί πέρα. Πάνω στα Γρεβενά αυτή τη στιγμή για να ζήσει ένας αγρότης έχει μια καλλιέργεια 3.000.000 στρέμματα, έπαιρνε 5 ευρώ, πήγαινε τον ρε παιδί μου στα 8 ευρώ. Ανέβασέ τον. Πάλι ευχαριστημένος θα είναι. Ο άλλος όμως που έρχεται από τα 60 δεν θα τον πας στα 23. Να τον πας στα 32, να τον πας στα 33, στα 35. Να τον κρατήσεις λίγο εδώ πέρα στην Καρδίτσα, στη Θεσσαλία. Γιατί πρόκειται για γόνιμη γη υψηλής παραγωγικότητας. Άμα θες δηλαδή να παράξεις στοχευμένα. Λοιπόν, τι έκαναν αυτοί; Και η προηγούμενη κυβέρνηση και η τωρινή. Απαράδεκτοι. Γιατί δεν έχουν επαφή με το αντικείμενο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Η ποιότητα του βάμβακος είναι ένα ζήτημα που φέρνει σταθερά αντιμέτωπους τους παραγωγούς με τους εκκοκκιστές. Γύρω από αυτό το ζήτημα φαίνεται να αρθρώνονται σημαντικές οργανωτικές και τεχνολογικές ανισότητες, οι οποίες επηρεάζουν τις οικονομικές σχέσεις και τους όρους των διαπραγματεύσεων μεταξύ των εμπλεκομένων μερών και εν τέλει την ποιότητα του τελικού προϊόντος. Πρέπει να αναφέρουμε εν συντομία ότι στο υφιστάμενο καθεστώς της βαμβακοπαραγωγής ο αγρότης στοχεύει σε παραγωγή σύσπορου βαμβακιού, το εκκοκκιστήριο σε εκκοκκιστική απόδοση (καθαρό βαμβάκι), και ο πελάτης του εκκοκκιστηρίου (κλωστήριο) σε ποιότητα (μήκος ίνας, αντοχή, micronaire). Έτσι, τα εκκοκκιστήρια εμφανίζονται ως ρυθμιστικοί παίκτες και ενδιάμεσοι στο σύστημα βαμβακοπαραγωγής που καθορίζουν την ποιότητα του προϊόντος. Η πλειονότητα των αγροτών αναγνωρίζει πως υφίσταται μια σημαντική αδικία από την πλευρά των εκκοκκιστηρίων, καθώς – όπως υποστηρίζουν – δεν αποζημιώνονται ανάλογα για την ανώτερη ποιότητα της παραγωγής τους. Αυτό, σύμφωνα με τους ίδιους, λειτουργεί αποθαρρυντικά για την ενίσχυση των προσπαθειών τους για περεταίρω ποιοτική βελτίωση. Μάλιστα, ορισμένοι παραγωγοί αναφέρουν ότι επιλέγουν σκόπιμα να στοχεύσουν σε χαμηλότερης ποιότητας παραγωγή, υποστηρίζοντας ότι έτσι έχουν το μέγιστο κέρδος καθώς οι δαπάνες που απαιτούνται για ανώτερη ποιότητα δεν αντισταθμίζονται από τις τιμές αγοράς. Φαίνεται, δηλαδή, πως εδώ χάνεται και ένα σημαντικό πλεονέκτημα που αφορά στη μακρόχρονη εμπειρία που έχει αποκτηθεί γύρω από τη συγκεκριμένη καλλιέργεια στην Θεσσαλία. Πολλοί παραγωγοί εκφράζουν την πεποίθηση ότι διαθέτουν την τεχνική κατάρτιση και την κληρονομημένη γνώση να ανταποκριθούν στο αίτημα για παραγωγή υψηλότερης ποιότητας, αλλά αυτή η εμπειρία παραμένει αναξιοποίητη λόγω της έλλειψης κινήτρων και ανταμοιβής.
Απόσπασμα 1
«Είμαστε η τρίτη γενιά, ίσως και η τέταρτη που παράγουμε βαμβάκι. Λοιπόν, φαντάζεστε τι εμπειρία έχουμε… Και περνάει από το μυαλό σας τι μπορούμε να παράξουμε εμείς και τι ποιότητα μπορούμε να βγάλουμε πάνω σε αυτό το προϊόν, όταν θα πληρωθούμε αναλόγως για να βγάλουμε το αποτέλεσμα. Είναι δυνατόν η τέταρτη γενιά, που έχει γεννηθεί μέσα στο βαμβάκι, που καλλιεργεί το βαμβάκι, να μην ξέρει να βγάλει ποιότητα; Πλήρωσε την και θα στη βγάλω.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Το ζήτημα της ποιότητας του ελληνικού βάμβακος αποτελεί σημείο σύγκρουσης τεχνολογικών και οργανωτικών λογικών μεταξύ παραγωγών και εκκοκκιστών. Βαθύτερα, όμως, αντανακλά και μια πιο θεμελιώδη έλλειψη: την απουσία αναγνώρισης της ανάγκης των παραγωγών να προσανατολίσουν την παραγωγή τους σε προϊόντα υψηλότερης ποιότητας και προστιθέμενης αξίας.
Πολλοί παραγωγοί, αντιλαμβανόμενοι ότι η ανώτερη ποιότητα δεν επιβραβεύεται έμπρακτα, υιοθετούν τεχνολογίες που μεγιστοποιούν τη βραχυπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα εις βάρος της ποιότητας. Ενδεικτική είναι η ολοένα αυξανόμενη χρήση μηχανών τύπου stripper, οι οποίες σε αντίθεση με την κλασσική βαμβακοσυλλεκτική μηχανή (picker), αντί να συλλέγουν επιλεκτικά τον καρπό, απογυμνώνουν ολόκληρο το φυτό, οδηγώντας σε συγκομιδή μεγαλύτερης μάζας αλλά με υψηλή περιεκτικότητα σε ξένες ύλες. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν αποσκοπεί σε κερδοσκοπία μέσω βάρους—καθώς οι ξένες ύλες αφαιρούνται στην τιμολόγηση από το εκκοκκιστήριο—αλλά στην εξοικονόμηση κόστους, καθώς οι μηχανές stripper έχουν μικρότερα έξοδα λειτουργίας, μειώνοντας έτσι το συνολικό κόστος συγκομιδής έως και κατά 50%. Όμως, το αποτέλεσμα είναι η σημαντική υποβάθμιση του τελικού προϊόντος, με χαμηλότερη εκκοκκιστική απόδοση και υποδεέστερα ποιοτικά χαρακτηριστικά (υποβάθμιση χρώματος, κοντύτερη ίνα, υψηλό ποσοστό ξένων υλών). Το βάρος της ποιοτικής υποβάθμισης, ωστόσο, μετακυλίεται και στην εκκοκκιστική βιομηχανία, η οποία αντιμετωπίζει αυξημένα κόστη διαλογής και χαμηλότερη εμπορική αξία του προϊόντος.
Κατά συνέπεια, πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο η έλλειψη κινήτρων για την παραγωγή ποιοτικού βάμβακος, σε συνδυασμό με την απουσία θεσμικής και εμπορικής αναγνώρισης της προστιθέμενης αξίας του, οδηγεί σε πρακτικές που ενισχύουν τη χαμηλή ποιότητα και τη γενικότερη αδυναμία του κλάδου να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να διαφοροποιηθεί ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές.
Απόσπασμα 1
«- Να ρωτήσω λίγο… Ποιότητα. Γιατί βλέπουμε εδώ πέρα βαμβάκι, βαμβάκι, βαμβάκι κτλ. Η ποιότητα στο βαμβάκι πληρώνεται;
– Όχι. Εδώ πληρώνεται μόνο η ποσότητα.
– Πείτε το λίγο αυτό γιατί εδώ έχουμε ακούσει ότι παράγεται ποιοτικό πράγμα…
– Και να δώσεις ποιοτικό πράγμα το μόνο που θα πάρεις είναι 2-3 λεπτά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Απόσπασμα 2
«- Επειδή ακούγεται συνέχεια η άποψη της ΔΟΒ, της Διεπαγγελματικής Βάμβακος, η άποψη που εκεί επί της ουσίας επικρατεί είναι η άποψη των εκκοκκιστών, μιλάνε όλοι για ποιότητα. Οι ίδιοι οι εκκοκκιστές που βάζουν τους κανόνες. Και μιλάνε έτσι, γενικά. Είναι σαν να λένε στον παραγωγό «πρέπει να μάθεις να παράγεις με ποιότητα». Εγώ ξαναλέω, ο παραγωγός μπορεί να παράξει ό,τι θέλει η αγορά. Είμαστε στον δυτικό κόσμο και υπάρχει η ελεύθερη διακίνηση προϊόντων. Εγώ προσωπικά είμαι ένας παραγωγός που θέλω την ποιότητα. Αλλά επίσης είμαι κι ένας επιχειρηματίας που θέλω να βγάλω το μέγιστο κέρδος. Εγώ τα τελευταία χρόνια στο βαμβάκι έχω προσαρμοστεί όχι στην Α ποιότητα. Στη Γ ποιότητα. Γιατί με τη Γ ποιότητα που υπάρχει αγοραστής και τη ζητάει, βάζω κάτω τα κοστολόγιά μου και λέω, στοχεύω στη Γ ποιότητα γιατί από τη Γ εγώ βγάζω μεγαλύτερο κέρδος. Μα γιατί δεν παράγεις Α μου λένε; Βεβαίως και θα σου φέρω Α…
– Ποιος σου το λέει;
– Ο εκκοκκιστής. Ο εκάστοτε εκκοκκιστής. Μάλιστα κύριε. Πες μου τι πληρώνεις για την Α; Ε θα σου δώσω 3 λεπτά, λέει. Με συγχωρείς, δε με καλύπτεις. Το κοστολόγιο το επιπλέον και στο κόστος παραγωγής παραπάνω για να σου παράξω την Α. Εσύ λοιπόν φτιάχνεις τους κανόνες που είσαι αγοραστής. Άρα εσύ θα πρέπει να πριμοδοτήσεις το Α ή να φτιάξεις το πλαίσιο. Δε μπορεί να στο φτιάξει… να έρθει ο παραγωγός να στο φτιάξει.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Απόσπασμα 3
«Έχουμε μία ποικιλία η οποία δεν έχει καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Η οποία βγάζει πολλά κιλά. Και είναι μία ποικιλία που αντέχει. Αυτή καταλαμβάνει 27% της καλλιεργούμενης έκτασης. Λοιπόν, δεν έχει καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Αλλά έχει μεγάλη απόδοση. Αυτό που θέλει ο παραγωγός. Άρα ο παραγωγός δεν θα βάλει την ποικιλία που θα του πεις εσύ ότι έχει καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Εκτός αν πληρωθεί. Δηλαδή να του καλύψει την απώλεια σε κιλά. Δηλαδή αυτός που θα αγοράσει το βαμβάκι να του δώσει 5-6 λεπτά παραπάνω για τη συγκεκριμένη. Για να πάει σε αυτή την ποικιλία που θα προωθήσεις το προϊόν στην αγορά με μία υπεραξία. […] Μπορείς να το κάνεις αυτό. Το θέμα είναι ότι στο πληρώνει κανένας να το κάνεις; Άμα δεν στο πληρώνει κάποιος δεν μπορείς να το κάνεις.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ειδικό ερευνητή)
Ο κίνδυνος απαξίωσης των επενδύσεων και του πάγιου κεφαλαίου των μεγάλων σε έκταση ΤΟΕΒ όπως το ΤΟΕΒ Ταυρωπού, αποτελεί μια αδικία αναγνώρισης, υπο την έννοια ότι με την σύσταση του Ο.Δ.Υ.Θ., τα περιουσιακά στοιχεία και οι επενδύσεις (στο δίκτυο) που έχει πραγματοποιήσει ο Οργανισμός, βάσει του νόμου κατάργησης των ΟΕΒ, θα περάσουν στον Ο.Δ.Υ.Θ. Αυτό σημαίνει ότι ένα μεγάλο μέρος του εξοπλισμού, όπως μηχανήματα συντήρησης του δικτύου, drone και συλλεκτικές μηχανές, εξοπλισμός που αποκτήθηκε από κεφάλαιο των μελών του οργανισμού θα πάψει να αποτελεί ιδιοκτησία τους, χωρίς καμία αποζημίωση ή προτεραιότητα στη χρήση. Επιπλέον το δίκτυο του ΤΟΕΒ βρίσκεται σε μετάβαση υπογειοποίησης με τις εγκεκριμένες σχετικές μελέτες και το προσωπικό του Οργανισμού το οποίο βρίσκεται σε εγρήγορση για την διεκπεράιωση του. Κάτω απο έναν κεντρικοποιημένο οργανισμό με μικρή γραφειοκρατική ευελιξία και συνθήκες ιδιωτικής απασχόλησης (έναντι της προσωπικής άμισθης εργασίας που προσέφεραν οι εκπρόσωποι παραγωγοί στο ΔΣ του ΤΟΕΒ), εκφράζονται ανησυχίες σχετικά με την πιθανή απαξίωση του προγράμματος ΥΔΩΡ 2, καθώς και κωλυσιεργία του έργου, που θα αυξήσει το κόστος του και, κατά συνέπεια, την βιωσιμότητα του.
Ο περιορισμός του αριθμού των καλλιεργούμενων ποικιλιών ενέχει έναν διαφορετικό, λιγότερο ορατό αλλά εξίσου κρίσιμο κίνδυνο: τη μείωση της γενετικής βιοποικιλότητας. Το βαμβάκι, και ιδιαίτερα ο βαμβακόσπορος, χαρακτηρίζεται από υψηλή φαινοτυπική παραλλακτικότητα σε σχέση με άλλα είδη σπόρων. Η συστηματική εστίαση σε 4-5 γενετικά παρόμοιες ποικιλίες μπορεί να οδηγήσει σε στενότερη γενετική βάση, περιορίζοντας το εύρος γονιδιακών χαρακτηριστικών που ενδέχεται να αποδειχθούν πολύτιμα στο μέλλον, ιδίως στο πλαίσιο προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης. Όπως έχει επισημανθεί από ειδικούς, η υπερβολική ομοιομορφία, αν και προσφέρει πλεονεκτήματα στην τυποποίηση, ενέχει τον κίνδυνο απώλειας γονιδίων που ενδέχεται να είναι κρίσιμα για την ανθεκτικότητα σε νέα παθογόνα ή ακραίες κλιματικές συνθήκες. Συνεπώς, ενώ το επιχείρημα της ποικιλιακής πανσπερμίας ως εμποδίου στην αγορά δεν τεκμηριώνεται εμπειρικά, εγείρονται εύλογες ανησυχίες ως προς τη γενετική ανθεκτικότητα και τη βιωσιμότητα της παραγωγής σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα.
Αποσπασμα 1
«- Εδώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της βιοποικιλότητας. Δηλαδή ακούγεται από πολλούς εμπλεκόμενους ότι οι λιγότερες ποικιλίες θα οδηγούσαν σίγουρα σε ένα πιο ομοιόμορφο τελικό προϊόν. Αυτό δεν είναι εξολοκλήρου αλήθεια γιατί κάποια χαρακτηριστικά ελέγχονται καθαρά γενοτυπικά, αλλά η πλειοψηφία των χαρακτηριστικών είναι ένα συνδυασμός επίδρασης γενοτύπου και περιβάλλοντος. Γι’ αυτό και στο βαμβάκι έχουμε το φαινόμενο του κρασιού όπου έχουμε καλές χρονιές και κακές χρονιές…
[…]
– Μιλάμε τώρα για τη βιοποικιλότητα στον σπόρο, στην ποικιλία… Πώς είχαν οι τοπικές ποικιλίες, όπως λένε, μεγάλη παραλλακτικότητα…
– Ναι, μιλάμε για το ίδιο. Όταν φτάνεις αυτή την παραλλακτικότητα, τη γενετική, μέσα σε μια ποικιλία να τη στενέψεις υπερβολικά κερδίζεις ομοιομορφία, όμως χάνεις γονίδια τα οποία δεν ξέρεις πότε θα σου χρειαστούν, γιατί τι ελέγχουν αυτά τα γονίδια, από μελλοντικά προγράμματα γενετικής βελτίωσης. Δηλαδή, η γενετική βελτίωση πώς γίνεται; Παίρνεις τα υπάρχοντα υλικά και τα κάνεις διασταυρώσεις ή κάνεις επιλογές μέσα σε αυτά. Όταν εσύ τα έχεις φέρει σε ένα τέτοιο σημείο που έχουνε 100% ομοιομορφία και έχει περιορίσει και τον αριθμό τους, είναι 5, τι συνδυασμούς μπορείς να κάνεις; Αυτά τα 5 μεταξύ τους… Δεν έχεις άλλα περιθώρια για να κάνεις…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ειδικό ερευνητή)
Η αυστηροποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής φυτοπροστασίας, με βάση τον Κανονισμό (ΕΚ) 1107/2009, έχει οδηγήσει τα τελευταία χρόνια στην απόσυρση πολλών δραστικών ουσιών που χρησιμοποιούνταν ευρέως στη γεωργική παραγωγή. Η απαγόρευσή τους βασίστηκε σε τεκμηριωμένες ανησυχίες για την ανθρώπινη υγεία, την τοξικότητα στους επικονιαστές ή την περιβαλλοντική ρύπανση, όπως προκύπτει από τις αξιολογήσεις της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA). Ανάμεσα σε αυτές περιλαμβάνονται ουσίες κρίσιμες για βασικές καλλιέργειες, όπως το phosmet (εντομοκτόνο για σκουλήκι στο βαμβάκι), το glufosinate και το S-metolachlor (ζιζανιοκτόνα), καθώς και τα μυκητοκτόνα cyproconazole και mancozeb, που χρησιμοποιούνταν ευρέως σε σιτηρά. Οι απαγορεύσεις δραστικών ουσιών οδήγησε στην ανάγκη ανεύρεσης εναλλακτικών λύσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν εγκεκριμένα Εναλλακτικά Φυτοπροστατευτικά Προϊόντα, Βιολογικά Σκευάσματα, Ολοκληρωμένη Διαχείριση Εχθρών και Ασθενειών (IPM) και Προγράμματα Πολλαπλής Συμμόρφωσης. Από την άλλη μεριά, πολλοί παραγωγοί υποστηρίζουν ότι η απόσυρση αυτών των ουσιών οδήγησε σε αυξημένο κόστος και περιορισμένες εναλλακτικές, συχνά λιγότερο αποτελεσματικές. Επίσης, τονίζουν ότι σε τρίτες χώρες συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται σκευάσματα απαγορευμένα στην Ε.Ε., με αποτέλεσμα σημαντική διαφοροποίηση στο κόστος παραγωγής.
Αντίστοιχες ανησυχίες εκφράζονται και από τον Ελληνικό Σύνδεσμο Φυτοπροστασίας (ΕΣΥΦ) ο οποίος αποτελεί έναν από τους κύριους επιστημονικούς και επαγγελματικούς φορείς που εκπροσωπούν τον τομέα της φυτοπροστασίας στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύοντας εταιρείες που διακινούν τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα στην αγορά. Ο ΕΣΥΦ έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με τις απαγορεύσεις δραστικών ουσιών στην Ε.Ε., ιδιαίτερα όταν αυτές δεν συνοδεύονται από επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση ή δεν παρέχονται βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις για τους παραγωγούς. Επίσης, έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με την πρόταση Κανονισμού για την Ορθολογική Χρήση των Φυτοπροστατευτικών Προϊόντων (SUR) που στοχεύει στη μείωση της χρήσης και του κινδύνου των φυτοφαρμάκων κατά 50% έως το 2030.
Οι αγρότες περιγράφουν αυτή την κατάσταση ως μια μορφή διανεμητικής αδικίας που εκδηλώνεται με τη μορφή ελλείμματος ανταγωνιστικότητας σε σχέση με τις εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες. Όπως τονίζουν, ενώ οι ίδιοι υποχρεώνονται να χρησιμοποιούν πιο ήπια, ακριβότερα σκευάσματα, που συχνά δεν επαρκούν για την προστασία της καλλιέργειας, δεν απολαμβάνουν αντίστοιχη ενίσχυση ή προστασία από τον άνισο ανταγωνισμό, καθώς οι εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες επιτρέπονται χωρίς υποχρέωση εφαρμογής των κανονισμών της Ε.Ε.
Σχετικές αναφορές:
Ε.ΣΥ.Φ. (2022). Ενημερωτική έκδοση για το έργο του Ε.ΣΥ.Φ. (Τεύχος 18). https://esyf.gr/wp-content/uploads/2022/12/ESYF_NL18.pdf
Αποσπασμα 1
«Γιατί εδώ το καθεστώς είναι τώρα… σε βάζουν με τα φυτοφάρμακα να είναι ήπιας μορφής, τα οποία στοιχίζουν όλα αυτά, και από τρίτες χώρες δεν υπάρχουν αυτά, είναι πολύ χαμηλά τα κοστολόγια…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
«Εδώ ακόμα στις τρίτες χώρες ξέρεις, χρησιμοποιούν ακόμα τα φυτοφάρμακα που είχαμε εμείς πριν 20 χρόνια.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Ένα από τα ζητήματα που συχνά αναδεικνύονται στο δημόσιο λόγο σχετικά με την ποιότητα των αγροτικών προϊόντων αφορά τον άνισο ανταγωνισμό του ελληνικού βαμβακιού στις διεθνείς αγορές. Η εν λόγω αδικία συνδέεται με το λεγόμενο πρόβλημα της «πανσπερμίας των ποικιλιών», το οποίο προβάλλεται από ορισμένους ειδικούς, αγρότες και εταιρείες πολλαπλασιαστικού υλικού. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η ταυτόχρονη καλλιέργεια πολλαπλών ποικιλιών δυσχεραίνει τον ποιοτικό έλεγχο, την ομοιομορφία και την τυποποίηση του προϊόντος. Από την άλλη, οι εταιρείες σπόρων φαίνεται να υιοθετούν αυτή τη θέση, καθώς εξυπηρετεί την προώθηση και την εμπορική κυκλοφορία των δικών τους ποικιλιών.
Εντούτοις, η ανησυχία αυτή φαίνεται να έχει τις ρίζες της στην εποχή λειτουργίας του Οργανισμού Βάμβακος, ο οποίος μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000 ρύθμιζε κεντρικά την παραγωγή και τη διάθεση των ποικιλιών μέσω ενός δημόσιου πλαισίου. Πριν την κατάργηση του Οργανισμού Βάμβακος η παραγωγή προέρχονταν κυρίως από δύο ποικιλίες –την Acala και τη Zeta-2– προσφέροντας πράγματι υψηλό βαθμό ομοιογένειας και τυποποίησης της ελληνικής παραγωγής.
Ωστόσο, σήμερα το λεγόμενο πρόβλημα πανσπερμίας φαίνεται να μην υφίσταται σε ουσιαστικό βαθμό, καθώς, παρότι κυκλοφορούν εκατοντάδες ποικιλίες στην αγορά, 5 από αυτές καταλαμβάνουν περίπου το 80% του συνόλου, ενώ οι υπόλοιπες 20 μοιράζονται το υπόλοιπο 20%. Η τάση αυτή υποδεικνύει ότι το επιχείρημα περί «πανσπερμίας» ενδέχεται να είναι υπερτονισμένο και ότι δεν συνιστά σοβαρό περιοριστικό παράγοντα για την ανταγωνιστικότητα του ελληνικού βαμβακιού, όπως υποστηρίζεται από ορισμένους δρώντες του αγροδιατροφικού τομέα.
Αποσπασμα 1
«- Συγνώμη, δεν τη βγάζεις την ποιότητα;
– Τώρα; Την βγάζουμε την ποιότητα. Στην Ελλάδα πόσες ποικιλίες βαμβάκι έχουμε; 190; 170; Εδώ στην περιοχή μας μπορεί να καλλιεργούμε 70 ποικιλίες. Πιθανώς.
– Φταίνε οι παραγωγοί γι’ αυτό;
– Όχι. Αυτό τονίζω…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
«- Το θέμα είναι αν θέλεις να κάνεις ποιοτικό βαμβάκι το κάνεις εύκολα. Δεν φταίει η ποικιλία. Δηλαδή αν σας δείξω 47 ποικιλίες που κυριαρχούν, που τις καλλιεργούμε στο 97% των εκτάσεων στην Ελλάδα, υπάρχουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά. […] Το πρόβλημα δεν είναι εκεί. Το πρόβλημα είναι αυτό που σας είπα, να υπάρχουν συλλογικά σχήματα, να επιλέξουν μία ποικιλία…
– Κι αυτό μου το είπαν, ότι η πανσπερμία των ποικιλιών είναι μεγάλο πρόβλημα για την ποιότητα…
– Βέβαια. Είναι μεγάλο πρόβλημα. Αν υπάρχει ένα συλλογικό σχήμα…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ειδικό ερευνητή)
Αποσπασμα 3
«- Καταγράφουμε ένα πρόβλημα για το ζήτημα της ποιότητας… Η πανσπερμία των ποικιλιών… Το ακούμε… Ότι είναι πάρα πολλές οι ποικιλίες και ότι θα πρέπει να μειωθούν…
– Είναι… Αλλά τέτοια παρέμβαση εμείς δεν μπορούμε να κάνουμε στην αγορά. Δεν είναι δική μας δουλειά. Από τη στιγμή που το κράτος τις έχει εγκρίνει τις 120 ποικιλίες, είναι διαθέσιμες όλες να διαλέξει ο παραγωγός. Βέβαια, η πραγματικότητα είναι ότι υπάρχει μία ποικιλία που έχει 25% της ελληνικής αγοράς. Δεν ξέρω αν το ξέρετε αυτό, αν σας το είπε κάποιος. Από τις 120 ποικιλίες μία, μία!
– Η *******;
– Όχι, η *******. Το ποσοστό αυτής της ποικιλίας, πανελλαδικά, πέρσι ήταν 23%, παίζει από 27% έως 23%. Μετά, αν αθροίσεις την πρώτη πεντάδα των ποικιλιών…
– Πας στο 80%…
– Ναι, ακριβώς. Δηλαδή ας μην το κάνω, πας εκεί στο 70-80% σε ένα τέτοιο ποσοστό. Και οι υπόλοιπες… Κάποιες δεν υπάρχουν, έτσι, μπορεί να είναι 120 γραμμένες αλλά δεν υπάρχουν. Και ας πούμε ότι το υπόλοιπο 20% είναι άλλες 20 ποικιλίες. Έτσι οπότε τα 120 είναι στα χαρτιά.
– Άρα δεν βλέπετε πρόβλημα ως προς αυτό, την πανσπερμία…
– Όχι.
– Έχει λυθεί δηλαδή αυτό στην πράξη…
– Έχει λυθεί αυτό. Εμείς λοιπόν από όλες αυτές τις ποικιλίες καθίσαμε πριν 10 χρόνια, γιατί βλέπαμε που πάει η δουλειά, το βλέπαμε και από τους πελάτες μας, ότι μας λένε παιδιά φτιάξτε κάτι ομοιογενές, φτιάξτε κάτι ποιοτικό, φτιάξτε κάτι το οποίο κάθε χρόνο θα έχει κάποια σταθερά ποιοτικά χαρακτηριστικά.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο εκκοκκιστηρίου βάμβακος)
Δύο βασικές διανεμητικές αδικίες που αντιμετώπιζαν οι αρδευτές του Ταυρωπού από την διαχείριση των υδάτων προηγούμενων διοικήσεων, ήταν ο ισότιμος διαμοιρασμός στην άρδευση, η διαφάνεια του διαμοιρασμού και ο εκσυγχρονισμός του δικτύου (από ανοιχτό σε κλειστό). Ο εκσυγχρονισμός του δικτύου πραγματοποιείται σήμερα με την υλοποίηση της υπογειοποίησης του υπάρχοντος δικτύου, το οποίο εντάχθηκε στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΥΔΡΩΡ 2), έπειτα από ολοκληρωμένες μελέτες που σχεδιάστηκαν και ολοκληρώθηκαν από τον Οργανισμό, με την παράλληλη στελέχωση του Οργανισμού από νομικό εκπρόσωπο και μηχανικό. Στις μελέτες εγγράφτηκαν τόσο τωρινές όσο και μελλοντικές ανάγκες της άρδευσης ως προς την πίεση του βαρυτικού δικτύου στις υδροληψίες, όπως η δυνατότητα εγκατάστασης τεχνητής βροχής. Οι δύο πρώτες αδικίες, επιλύθηκαν με πόρους, προσωπικό χρόνο και γνώση των ιδίων μελών της τωρινής διοίκησης του οργανισμού. Στα πρώτα στάδια πραγματοποιήθηκε η εκτενής καταγραφή των μελών και των αναγκών σε άρδευση του οργανισμού. Σε δεύτερο επίπεδο καλλιεργήθηκε στους αρδευτές του δικτύου η κουλτούρα της «προγραμματισμένης ζήτησης» νερού, ενώ σε δεύτερο στάδιο για την διασφάλιση της διαφάνειας στον κύκλο άρδευσης μεταξύ των παραγωγών, σχεδιάστηκε από τα μέλη του Οργανισμού εφαρμογή η οποία καθόριζε το πρόγραμμα της άρδευσης με βάση τη ζήτηση, αλλά παράλληλα έδινε τη δυνατότητα της «ζωντανής» παρακολούθησης των ενεργών αρδεύσεων.
Αποσπασμα 1
“- άρα δημιουργείτε και μια κουλτούρα καλής πρακτικής;
-οι ίδιοι το επιδιώκουν. Καλά τους κάνετε λένε. Και έχουμε δύο χρόνια τώρα που το κάναμε, το ανεβάσαμε [την εφαρμογή] στο play store μπορούν να το κατεβάσουν και οι παραγωγοί με δικαιώματα view μόνο, χωρίς να μπορούν να βλέπουν προσωπικά δεδομένα, για να παρακολουθούν τι γίνεται στο τετράγωνό τους πως διαμορφώνεται ο κύκλος πως έρχονται οι σειρές
– άρα θα μπορούν να ελέγχουν και τους διπλανούς τους;
-έτσι έχεις μία αίσθηση ελέγχου και διαφάνειας, βλέπουν από μόνοι τους και επίσης επειδή έπαιρνα τους υδρονομείς συνέχεια τηλέφωνο, γιατί για αυτούς ήταν black box αυτό , τώρα το βλέπουν. Δε χρειάζεται να τον πάρουν τηλέφωνο, έπαιρναν τρεις μέρες νωρίτερα: ποιος ποτίζει απόψε τον έλεγε τον άλλο. Ενώ τώρα βλέπει ανοίγει κτλ. Βέβαια τώρα το χρησιμοποιούν κάποιοι νέοι σε ηλικία που έχουν smart phone και τέτοια, αλλά σιγά σιγά, εγώ έχω βρεθεί στο καφενείο που λέει ο άλλος: για κοίτα τώρα ποιος ποτίζει εκεί πέρα λέει, εσύ που ξέρεις, για να μην πάρω τον υδρονομέα να τον ξυπνήσω τέτοια ώρα. Αυτό είναι κτίσιμο δικό μας μέσα στα 5 αυτά χρόνια. Αν δεν έχεις αυτά τα εργαλεία λοιπόν και να πας από εκείνη την κατάσταση σε αυτήν , δεν μπορείς να βελτιώσεις και τη διαχείριση.
-έτσι φτιάχνει και μόνο του τη σειρά του κύκλου άρδευσης. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“- βεβαίως να σας πω επίσης ότι το ότι υπήρξε ειρήνη έξω στο δίκτυο ευνόησε τους καλούς παραγωγούς, γιατί ο καλός παράγωγός και πριν, παρόλο που ήταν πληρωμένος που μπορεί να ήταν και κοντά στη διοίκηση και αυτός δεν μπορούσε να ποτίσει, διότι όταν γίνονταν φασαρία και πήγαινε ο άλλος μπροστά, έχανε και αυτός, δεν μπορούσε δηλαδή να υπάρξει ειρήνη για να ωφεληθούν όλοι, καταλαβαίνετε. άρα από την πρώτη χρόνια υπήρξε μία ηρεμία έξω αφού έμπαιναν στην σειρά, βελτιώθηκαν οι κύκλοι από την πρώτη χρόνια, όμως δεν μπορούσαμε αν δεν αναπτύξουμε άλλες μεθόδους αυτοματοποίησης καλύτερους τρόπους καταγραφής
– δεν υπήρξαν τότε;
– τίποτα, εγώ ειδικά την πρώτη χρόνια αυτό που προσπάθησα να κάνω είναι να καταγράψω, να κάνω ανάλυση του συστήματος πώς κάνουμε στις μελέτες, αναλύεις πρώτα το σύστημα καταγράφεις για να δεις μετά τι μπορείς να συνθέσεις για να κάνεις ένα μοντέλο. Άρα η πρώτη χρονιά για μένα ήταν παρακολούθησης και με βάση τις αποφάσεις που πήραμε να μπορέσουμε να αναλύσουμε το σύστημα να κάτσουμε όλο το χειμώνα για τον οργανωθούμε και έτσι λειτουργήσαμε και μετά πήγαμε σε κάποια πράγματα.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Αν και στην ευρύτερη περιοχή της Καρδίτσας, η άρδευση στηρίζεται αποκλειστικά στα ανοιχτά δίκτυα με τσιμεντάβλακα, δηλαδή με κατάκλιση, όπου το κόστος άρδευσης είναι ιδιαίτερα χαμηλό και δεν ξεπερνά τα 4-8 ευρώ. Όμως το δίκτυο είναι απαρχαιωμένο ως προς την έκτασή του, καθώς χρονολογείται από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και έχει μεγάλες απώλειες ύδατος. Επιπλέον λόγω εμονικών επιλογών προηγούμενων διοικήσεων του ΤΟΕΒ, δεν υπάρχει ηλεκτρικό δίκτυο διαθέσιμο για τους αρδευτές του Ταυρωπού. Με τις συνεχόμενες αυξήσεις του πετρελαίου (που χρησιμοποιούν για τις καλλιέργειες οι παραγωγοί αντί του ηλεκτρικού ρεύματος) τα τελευταία χρόνια, το πρόβλημα της ενέργειας, συνεχίζει να αποτελεί μια διανεμητική αδικία για τους αρδευτές του ΤΟΕΒ, που τους αυξάνει ραγδαία το κόστος παραγωγής, παρά το ιδιαίτερα χαμηλό αρδευτικό τέλος, ιδιαίτερα κατά την πρώιμη ανάπτυξη των φυτών της καλλιέργειάς τους (βαμβάκι, καλαμπόκι). Τα προγράμματα ανάπτυξης στάγδην άρδευσης με 70% επιδότηση που προγραμμάτισαν την διετία 2006-2007 κάποιες νομαρχίες, δεν υλοποιήθηκαν στον Ταυρωπό διότι ήταν αδύνατο να εφαρμοστούν και να υιοθετηθούν από τους παραγωγούς, αν δεν είχε επιλυθεί πρώτα το ζήτημα του εξηλεκτρισμού. Επιπλέον λόγω της κατάκλισης έχει παρατηρηθεί μεγάλη πτώση της γονιμότητας του εδάφους που αυξάνει αντίστοιχα τα κόστη της παραγωγής σε ορυκτά καύσιμα και λιπάσματα. Με το κλειστό υπογειοποιημένο δίκτυο, η μελέτη του οποίου έχει εγκριθεί και βρίσκεται σε διαδικασία δημοπράτησης (ΣΔΙΤ-ΥΔΡΩΡ 2, έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας) θα επιλυθούν οι αδικίες αυτές, διότι το δίκτυο, λόγω μορφολογίας (βαρυτικό) σχεδιάστηκε να έχει έχει φυσική πίεση για τις αρδεύσεις με μηδενική ενέργεια.
Αποσπασμα 1
“- είμαι παραγωγός, κάποια στιγμή ερχόμενος εδώ, περνώντας από τα πανεπιστήμια και τα λοιπά, αποφάσισα να ασχοληθώ πιο ενεργά επιχειρηματικά με τη γεωργία. Λοιπόν το πρώτο πράγμα που έβλεπα ήταν το κόστος παραγωγής. Μπορεί το δίκτυο να είναι βαρυτικό και να είναι ανοιχτό, όμως αυτό το δίκτυο μέχρι να φτάσουν τα φυτά μέχρι ένα σημείο, πρέπει να ποτισττούν με τεχνική βροχή, η τεχνητή βροχή θέλει ενέργεια! Λοιπόν θέλει ενέργεια, η ενέργεια εδώ δεν υπάρχει πουθενά εξηλεκτρισμός, γραμμές ρεύματος δεν υπάρχουν μέσα στα χωράφια.
– με πετρέλαιο
– Πετρέλαιο, μέχρι να φτάσεις να κάνεις έξι ποτίσματα για να τα φτάσεις σε αυτό το στάδιο είναι 8 με 10 ευρώ το στρέμμα κόστος πετρελαίου, φτάνεις λοιπόν στα 50 ευρώ συν το τρακτέρ τις ώρες που καταλαβαίνετε οι αποσβέσεις του μηχανήματος και τα λοιπά που επιβαρύνουν το κόστος αυτό. Και ενώ λένε ότι στον Ταυρωπό που έχουν πολύ νερό, έχουν φθηνό αρδευτικό τέλος, τέσσερα ευρώ πάγιο και τέσσερα ευρώ αυτοί αρδευτικό, βεβαίως αυτό οι ανατολικό θεσσαλοί, τώρα να μπαίνουμε στην γεωγραφικά, λένε τη μισή αλήθεια. Δεν την ανέδειξε ποτέ την πραγματικότητα ο άλλος, γιατί όταν υπήρχαν τα προγράμματα εξηλεκτρισμού όλα έγιναν στην ανατολική Θεσσαλία, επειδή είχε μεγαλύτερα προβλήματα, δεν είχε νερό και τα λοιπά, όλα τα χρήματα εξηλεκτρισμού έπεσαν εκεί από τις νομαρχίες. Και εδώ σε μας, έπεσαν στα εκτός δικτύου Ταυρωπού τα λεφτά αυτά. Γιατί οι προηγούμενοι από εμάς εδώ στη διοίκηση, τι λέγανε: δεν θέλουμε εμείς καμία παρέμβαση μια χαρά έχουμε νερό, εμείς ποτίζουμε με κατάκλιση. Μετά από ένα σημείο έβαζαν τα σιφόνια οι παραγωγή που είναι δωρεάν το νερό αυτό. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“-Ενδιαφέρον το βλέπω, αλλά σου κάνω μία πρόβλεψη ***. όλους δώσε τους δωρεάν λάστιχα ένα 5% θα το βάλει μέσα στον Ταυρωπό σε λειτουργεία. Γιατί μου λέει; γιατί το λάστιχο θέλει ενέργεια και πρέπει πρώτα να τους λύσεις το πρόβλημα της ενέργειας και μετά να τους λύσεις το θέμα του αρδευτικού συστήματος. Ενώ το σιφόνι θέλει μηδέν ενέργεια, είναι η ευκολία, για τον παραγωγό θα τον οδηγήσεις με την πολιτική. Πω, Πω μου λέει τι λες τώρα, έχεις δίκιο λέει ο ***. λέω αυτοί δεν έχουν να βάλουν πετρέλαιο το καλοκαίρι, ούτε εξηλεκτρισμό κάνατε λέω. Αφού τους προτείναμε εμείς και αυτοί τότε εδώ λέγαν πως δεν θέλουν, τους έδινα προγράμματα εξ-ηλεκτρισμού και έλεγαν αυτοί οι δικοί μας εδώ πέρα: Δεν θέλουμε εμείς παρεμβάσεις στον τόπο μας στον Ταυρωπό μια χαρά είμαστε, έχουμε τα κανάλια μας έχουμε έτσι έχουμε αλλιώς, έλεγαν στο συμβούλιο. Δεν λέω ότι είχαν ευθύνη απολύτως γι αυτό τα έπαιρνε η Λάρισα.
– τότε τα καρούλια δεν είχαν αρχίσει να μπαίνουν εδώ πέρα;
– το καρούλι θέλει ενέργεια.
– ναι αυτό λέω ούτε το καλό καρούλι είχε αρχίσει;
– υπάρχουνε καρούλια, αλλά το καρούλι θέλει πετρέλαιο.
– θέλει πετρέλαιο αλλά είχαν μπει;
– είχαν. υπήρχανε μπεκ, καρούλια και σιφόνι. Και σήμερα τα ίδια υπάρχουν. Το σιφόνι αφού μεγαλώσουν τα φυτά , από τα μέσα της αρδευτικής περιόδου γιατί δεν αντέχουν (τα φυτά) κατάκλιση στα πρώτα στάδια αυτά. Εξ ανάγκης δηλαδή γιατί αλλιώς από την πρώτη στιγμή με κατάκλιση θα πότιζαν να ξέρετε! Για αυτό και βλέποντας όλο αυτό το πράγμα ή θα πήγαινες με τον εξηλεκτρισμό ή όχι. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας, το ΤΟΕΒ Ταυρωπού, ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση ΤΟΕΒ στην Καρδίτσα και μέσα στα μεγαλύτερα σε έκταση δράσης σε όλη την Ελλάδα. Το δίκτυο άρδευσης είναι ανοιχτό και αγγίζει τα 886 χλμ. τσιμεντένιου δικτύου εξυπηρετώντας μια έκταση 160.000 στρεμμάτων γύρω από την πόλη της Καρδίτσας, εκ των οποίων τα 114.750 αρδευόμενα (με κατάκλιση). H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων [εξαντλημένοι υδροφόροι ορίζοντες, λειψυδρία], είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Το ΤΟΕΒ δεν έχει ζήτημα επάρκειας νερού, καθώς αποτελεί τον διαχειριστή και τον πρώτο αποδέκτη της υδροληψίας από την Λίμνη Πλαστήρα. Όμως καθώς η Λίμνη Πλαστήρα από το 1976 μέχρι και σήμερα, νοηματοδοτήθηκε από τους κρατικούς φορείς ως μια κρίσιμη υποδομή για την καταπολέμηση της λειψυδρίας και τα φαινόμενα ξηρασίας που παρατηρούνταν στην περιοχή της Θεσσαλίας, τα αποθέματά της λίμνης διαμοιράζονταν και σε άλλους αποδέκτες στον Δήμο Καρδίτσας, αλλά και στις περιοχές των Σελλάνων, του Τιτανίου, της Φαλκαδόνας μέχρι και την Λάρισα (ενίσχυση Πηνειού). Σε αυτό το πλαίσιο η μη εξοικονόμησή της κατανάλωσης που γίνεται από τον δικαιούχο διαχειριστή και πρώτο αποδέκτη της υδροληψίας της λίμνης, αποτελεί εν δυνάμει μια διανεμητική αδικία για τις άλλες περιοχές στις οποίες διαμοιράζεται άτυπα τα διαθέσιμα αποθέματα. Η πρακτική αυτή, δημιουργούσε μεγάλη πίεση στην διανομή του νερού ακόμα και εντός του δικτύου διαιωνίζοντας διανεμητικές αδικίες και μεταξύ των μελών του ΤΟΕΒ που για πολιτικούς ή άλλους λόγους δεν ήταν αρεστοί σε προηγούμενες διοικήσεις, μια κατάσταση που υπήρχε μέχρι και το 2016. Η ορθολογική και διαφανής διαχείριση της άρδευσης, με έναν σταθερό κύκλο άρδευσης τις 7 ημέρες, ήταν από τα πρώτα ζητήματα που επιλύθηκαν για τον δίκαιο διαμοιρασμό αυτού του πόρου, δια της τήρησης της ημερήσιας καταγραφής και της ηλεκτρονικής παρακολούθησης με μετρητές στη συνέχεια.
Αποσπασμα 1
“- δεν είχαν νερό, έτσι; Δεν είχαν οι συγκεκριμένοι νερό, αλλά είχαν κάποιοι άλλοι μέσα στον ΤΟΕΒ νερό;
– κάποιοι που ήταν κοντά στη διοίκηση ποτίζουν όποτε θέλουν.
– άρα υπήρχαν αδικίες και εντός του ΤΟΕΒ;
– μα αυτό λέμε, εσύ μπορούσες να ποτίσεις δύο φορές, ενώ εγώ μία.
– εσείς όμως το βλέπατε τον κύκλο
– ναι αλλά δεν μπορούσες να κάνεις τίποτα γιατί και τη μία που θα πότιζες, αν δημιουργούσες θέμα δεν θα πότιζες… Είχε πει στον υδρονομέα ο **** :Αυτόν «ξέρανε τον»! και δεν του διναν καθόλου νερό, τον έβαζαν σε σειρά να ποτίσει και κάτι πάθαινε τάχα το δίκτυο και έτσι έκλεινε τα κλειδιά και του έλεγε (ο υδρονομέας) δεν μπορώ να σας δώσω, πήγαινε για μία ώρα νερό, ενώ αυτός ήθελε οχτώ για να ολοκληρώσει την άρδευση. Του έλεγαν, δυστυχώς δεν γίνεται χάθηκε η μέρα ο επόμενος.. περίμενε 10 με 15 μέρες, έπαιρνα 500 kg παραγωγή. Δικαστήρια ιστορίες.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“Είναι πιο ευνοημένες, έχουμε δύο λίμνες μεγάλες κτλ. και έχουμε τη λίμνη Πλαστήρα δίπλα, γιατί εμείς είμαστε ο πρώτος υποδοχέας του νερού από τη λίμνη Πλαστήρα , άρα θεωρητικά αυτός που είναι μπροστά στη σειρά είχε περισσότερο νερό σύμφωνα με την παλιά λογική που εγώ δεν την υιοθετώ, αλλά λέμε τώρα πώς γινόταν η όλη η ιστορία μέχρι τότε. Θεωρητικά λοιπόν έχεις στην κεντρική υδροληψία πολύ νερό, αλλά στο χωράφι το νερό αυτό, δεν έφτανε με τους όρους τους σύγχρονους της διαχείρισης.
– τι σημαίνει αυτό;
– αυτό σημαίνει ότι ή θα πλημμυρίζω τη μία μέρα, όταν ενδεχομένως δεν το χρειαζόταν το χωράφι, μετά μπορεί να περίμενα 25 μέρες να ξαναέρθει η σειρά μου, γιατί τα νερά πηγαίναν όπου ήθελαν στους ψηφοφόρους, τους… Πήγαιναν και έλεγαν: εσύ δεν ποτίζεις, εσύ δεν ποτίζεις, εσύ δεν ποτίζεις γιατί είσαι απλήρωτος, ποτίζει ο άλλος. Ωραία μέχρι εδώ. Φτάνουμε λοιπόν Ιούνιος τώρα με 40 βαθμούς, καίγεται η καλλιέργειά σου εσένα, δεν έχεις λεφτά μες στην τσέπη γιατί Ιούλιο μήνα είναι όλοι άφραγκοι και τα λοιπά, τι καταλαβαίνετε εσείς ότι θα κάνει, μία αρκετά σημαντική μερίδα των παραγωγών; έπιανε τον υδρονομέα τον βούταγε μέσα και του λέγε: σε πνίγω τώρα, ή ερχόταν εδώ μέσα στα γραφεία με την καραμπίνα, εδώ κάθε μέρα ερχόταν αστυνομία, είχε αυτή σαν πρώτη λύση… Ο άλλος λίγο πιο ήπιος και πονηρός έβρισκε άλλη λύση! πιο αποτελεσματική λύση! Έπιανε τον υδρονομέα. Το δίκτυο αυτό λειτουργεί με 24 υδρονομείς και 5-6 επόπτες. Τον έπιανε λοιπόν παραπέρα, ενώ χρωστούσε εδώ στον οργανισμό 5- 6.000€, προτιμούσε να δώσει 100-200€ στην τσέπη του υδρονομέα και ο υδρονομέας του έλεγε: δεν μπορώ τώρα την ημέρα, το βράδυ όμως άνοιγε το νερό. Ενώ θα φαίνεται στο χαρτί ότι ποτίζει ο *** που είναι πληρωμένος, θα βάλω εγώ την καταγραφή.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Οι αγρότες παρουσιάζουν μια εικόνα παντελούς απουσίας μιας κρατικής υπηρεσίας επιφορτισμένης με την εκπαίδευση, επιμόρφωση, ενημέρωση και συμβουλευτική των αγροτών. Μια τέτοια υπηρεσία θα τους παρείχε έγκυρες και αμερόληπτες συμβουλές για τα ζητήματα που τους απασχολούν καθημερινά στο χωράφι είτε αυτά αφορούν στις νέες καλλιέργειες, είτε στις καλλιεργητικές πρακτικές, όπως η ορθή λίπανση, η καταπολέμηση των ασθενειών, κλπ. Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών έδωσε σταδιακά την θέση της σε μια διαδικασία ad hoc ενημερώσεων και συμβουλών από ιδιώτες γεωπόνους οι οποίοι έχουν σαν κύρια ενασχόληση την εμπορία αγροεφοδίων. Έτσι οι συμβουλές που δίνει ο γεωπόνος είναι συνάρτηση των προϊόντων που θέλει να προωθήσει και συχνά έμμεσα εμπλέκεται σε αυτό και η εμπορική πολιτική των εταιριών ανάπτυξης ή εμπορίας αγροεφοδίων. Πολλοί αγρότες αναφέρουν ζημιές στην παραγωγή τους από αυτές τις πρακτικές. Ουσιαστικά εκφράζουν μια αδικία σχετικά με την έλλειψη αμερόληπτων συμβουλευτικών υπηρεσιών, συγκρίνοντας την παρούσα κατάσταση με το παρελθόν που οι συμβουλευτικές υπηρεσίες του κράτους διεξάγονταν κυρίως από τις δημόσιες Υπηρεσίες Γεωργικών Εφαρμογών.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 που ιδρύθηκε η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών του Υπουργείου Γεωργίας συνέβαλε καθοριστικά στην διάχυση της αγροτικής γνώσης και της καινοτομίας και τελικά στον εκμοντερνισμό της ελληνικής γεωργίας. Οι γεωπόνοι της συγκεκριμένης Υπηρεσίας είχαν συνεχή παρουσία στις αγροτικές περιοχές, έδιναν συμβουλές στο πεδίο και είχαν κερδίσει την εμπιστοσύνη του αγροτικού κόσμου. Από τη δεκαετία του 1990 και ιδιαίτερα μετά το 2000, η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών άρχισε να αποδυναμώνεται σταδιακά λόγω μείωσης του, υποχρηματοδότησης και μεταφοράς αρμοδιοτήτων σε άλλους φορείς ή/και σε ιδιωτικούς συμβούλους. Δηλαδή, με την εγκαθίδρυση και ισχυροποίηση της ΚΑΠ και την αντίστοιχη αποδυνάμωση των εθνικών πολιτικών, η εν λόγω υπηρεσία σταδιακά απέκτησε γραφειοκρατικό ρόλο που ασχολούνταν κατά βάση με την διεκπεραίωση ζητημάτων σχετικών με τις κοινοτικές επιδοτήσεις. Επιπλέον, μετά το 2010 η υπηρεσία αυτή πέρασε στις αιρετές Περιφέρειες όπου οι γεωπόνοι από υπάλληλοι του Υπουργείου Γεωργίας έγιναν υπάλληλοι των Περιφερειών. Αποτέλεσμα αυτού, αποτέλεσε η κατάργηση ή συγχώνευση υπηρεσιών, περιλαμβανομένων των Γεωργικών Εφαρμογών. Αυτή η εξέλιξη επιδείνωσε περεταίρω την αποκοπή των γεωπόνων του Υπουργείου Γεωργίας από την εκπαίδευση και την συμβουλευτική των αγροτών και σηματοδότησε την οριστική αποχώρηση του κράτους από αυτήν. Σήμερα επίσημη υπηρεσία άτυπης γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης είναι ο ΟΓΕΕΚΑ Δήμητρα ο οποίος παρέχει προγράμματα γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης για αγρότες που είναι δικαιούχοι επιδοτήσεων της ΕΕ για προγράμματα Σχεδίων Βελτίωσης, Εγκατάστασης Νέων Γεωργών, κ.α.
Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών και ειδικά από την παρουσία στο χωράφι αποτελεί μια διαδικαστική αδικία. Το κράτος μέσα από μια σειρά αποφάσεων όπου η γνώμη και η γνώση των αγροτών δεν λήφθηκε υπόψη κατέληξε να στερεί τους αγρότες από γνωσιακούς πόρους κρίσιμους για την άσκηση του επαγγέλματός τους και εν τέλει να επιδεινώσει τους όρους παραγωγής και επιβίωσής τους.
Αποσπασμα 1
«- Λοιπόν, Κάλι που θα ξέρω πότε θα το ρίξω γιατί πρωιμίζει την καλλιέργεια και πρέπει να είναι πολύ πιο νωρίς στο χωράφι από όταν κάνω την καλλιέργεια. Οπότε έτσι ενσωματώνεται όλο αυτό. Και όταν φτάνει στο τελικό προϊόν γιατί το Κάλι το ρίχνω και ιχνοστοιχεία φυσικά, πάρα πολλά στις καλλιέργειες των οσπρίων. Αλλά ξέρεις πότε θα τα ρίξεις. Όχι όποτε θα σου πει ο άλλος ρίξε, ρίξε, ρίξε. Κατάλαβες… Δηλαδή όλη αυτή η αγροτική, η αγροτική πολιτική της καλλιέργειας κατευθύνεται από τα γεωπονικά σπίτια που πουλάνε. Είναι dealers…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότισσα της περιοχής Λάρισας)
Οι αγρότες της ΠΕ Λάρισας ισχυρίζονται ότι ο σχεδιασμός των οικολογικών σχημάτων είναι προβληματικός και σε πολλές περιπτώσεις μη υλοποιήσιμος. Συγκεκριμένα, αναφέρονται περιπτώσεις που η προβλεπόμενη διαδοχή των καλλιεργειών σε κάποιο οικολογικό σχήμα δε μπορεί να υλοποιηθεί διότι η περίοδος συγκομιδής της προηγούμενης καλλιέργειας έπεται της περιόδου σποράς της επόμενης. Με αυτό τον τρόπο συγκεκριμένα οικολογικά σχήματα καθίστανται μη υλοποιήσιμα και κατά συνέπεια οι αγρότες που τα επιλέγουν και δεν μπορούν να τα υλοποιήσουν, αποκλείονται από τις αντίστοιχες ενισχύσεις. Σαν αιτία του προβληματικού σχεδιασμού αναφέρεται ότι αυτός γίνεται από υπαλλήλους του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και πανεπιστημιακούς οι οποίοι έχουν τον ρόλο συμβούλων, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις τοπικές Διευθύνσεις Αγροτικής Ανάπτυξης οι οποίες έχουν συσσωρευμένη τοπική γνώση στο πεδίο και άρα θα μπορούσαν να συνεισφέρουν καίρια στην υλοποιησιμότητα των οικολογικών σχημάτων.
Ο σχεδιασμός των οικολογικών σχημάτων με μια διαδικασία «από τα πάνω» και με αποκλεισμό των ίδιων των παραγωγών ή των φορέων της τοπικής γνώσης συνιστά μια διαδικαστική αδικία. Η αδικία αυτή συνεπάγεται και διανεμητική αδικία γιατί ο κακός σχεδιασμός, που είναι υπεύθυνος για την μη υλοποιησιμότητα των οικολογικών σχημάτων, στερεί την δυνατότητα από τους αγρότες να αναπτυχθούν μέσα από αυτά ενώ σε περιπτώσεις τους αποκλείει από πρόσθετες ενισχύσεις.
Αποσπασμα 1
«- Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι επιπλέον για το βαμβάκι ότι στο οικοσχήμα 31.1-Α είναι από βαμβάκι σε αμειψισπορά. Αν βάλεις από βαμβάκι, βίκο… σκεφτείτε ημερολογιακά τώρα. Το βαμβάκι συλλέγεται μέχρι και τέλη Νοεμβρίου άμα κάποιος θέλει και ο βίκος πρέπει να σπαρθεί 25 Οκτωβρίου. Άμα θέλει να βάλει κάποιος 2 χρονιές συνεχόμενα βαμβάκι, αν βάλει τον χειμώνα βίκο για να προσφέρει αμειψισπορά και λίγο άζωτο στο χωράφι, πάλι παίρνει 15 ευρώ λέει… Σε οδηγεί σε μια αναμπουμπούλα και σε έναν προγραμματισμό που δεν μπορείς να τον κάνεις…
– Απλά είναι ενδεικτικό το πόσο κακός σχεδιασμός γίνεται…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 2
«- Έβγαλε 14 οικοσχήματα και δεν υλοποιείται ούτε ένα. Πως το έχει καταφέρει αυτό;
– Του έδωσαν όμως την εξουσία να το κάνει αυτό…
– Με ποιον τρόπο; Γιατί το λες;
– Γιατί δεν είναι υλοποιήσιμα. Ένα χαρακτηριστικό είναι αυτό που λέει για τον βίκο. Αφού δεν γίνεται, δεν είναι εφικτό. Χρονικά δεν είναι εφικτό.
– Όταν οι καθηγητές οι οποίοι προσλαμβάνονται από την εκάστοτε κυβέρνηση και είναι οι ειδικοί σύμβουλοι και αυτοί που γράφουν τις δυνατότητες της νέας ΚΑΠ και δεν αξιολογούνται οι τοπικές Διευθύνσεις Γεωργίας της αγροτικής ανάπτυξης τι ακριβώς παράγουνε, ένα ημερολόγιο, το τι ήταν η προηγούμενη περίοδος αναφοράς στην ΚΑΠ, τι παρήγαγαν, τι εισόδημα είχαν. Δηλαδή εμείς αυτή τη στιγμή τη Διεύθυνση της αγροτικής ανάπτυξης εδώ την έχουμε μόνο για να μας δίνει τις σφραγίδες. Κανένα επίσημο στοιχείο δεν βγάζουν προς τα έξω, τι παράγουμε, κτλ…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 3
«- Όταν διαπραγματευόταν μια ΚΑΠ το 2021 με τον ******* και τον ******* πόσο χρήσιμο θα ήταν να είναι στην κουβέντα οι πρόεδροι όλων των συνεταιρισμών;
– Α καλά αυτό εννοείται…
– Δεν έγινε καμία δημόσια διαβούλευση…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Για αρκετές δεκαετίες, οι επιδοτήσεις στο σιτάρι αποτέλεσαν βασικό εργαλείο στήριξης του γεωργικού εισοδήματος, ιδιαίτερα στην ανατολική Θεσσαλία όπου η καλλιέργεια έχει όχι μόνο γεωγραφική αλλά και ιστορική σημασία. Ωστόσο, ο τρόπος χορήγησης των ενισχύσεων (είτε ως συνδεδεμένες με την παραγωγή είτε αργότερα ως στρεμματικές), χωρίς ουσιαστικά κριτήρια για την ποιοτική ή περιβαλλοντική διαχείριση της καλλιέργειας, οδήγησε σε μια κατάσταση μακροχρόνιας στασιμότητας. Υπό την πίεση της κλιματικής αλλαγής, πολλοί αγρότες διαπιστώνουν σήμερα ότι δεν υπήρξε ουσιαστική επένδυση στην απόκτηση τεχνογνωσίας από μέρους τους, καθώς οι επιδοτήσεις παρείχαν ένα εξασφαλισμένο εισόδημα για μια καλλιέργεια που θεωρούνταν σχετικά «εύκολη» και δεν απαιτούσε ιδιαίτερη φροντίδα.
Η συνθήκη αυτή αναδεικνύει μια μορφή διαδικαστικής αδικίας. Δεν πρόκειται όμως για αδικία αποκλεισμού, αλλά για το αποτέλεσμα μιας πολιτικής που σχεδιάστηκε «από τα πάνω» και που δεν αμφισβητήθηκε ποτέ ουσιαστικά από τους αγρότες, παγιώνοντας μια κουλτούρα στασιμότητας και εξάρτησης της παραγωγής μόνο από τις επιδοτήσεις. Σήμερα, οι επιπτώσεις αυτής της προσέγγισης γίνονται αισθητές: νέα παθογόνα, εντεινόμενες μυκητιάσεις, αυξανόμενο κόστος φυτοπροστασίας και σε πολλές περιπτώσεις ανάγκη για άρδευση σε μια καλλιέργεια που παραδοσιακά θεωρούνταν ξηρική. Πλέον, η σιτοπαραγωγή γίνεται ολοένα και πιο απαιτητική και μέρος των αγροτών νιώθει ότι το παρελθόν τούς έχει αφήσει απροετοίμαστους απέναντι στις νέες προκλήσεις. Συνεπώς, μια πολιτική που είχε σχεδιαστεί για να τους στηρίξει, τελικά τους αφαίρεσε το κίνητρο και τη δυνατότητα να εξελίξουν τη γνώση τους, παγιδεύοντάς τους σε μια θέση ευαλωτότητας απέναντι στην κλιματική αλλαγή.
Αποσπασμα 1
«- Στο σιτάρι είναι πιο απλή η καλλιέργεια και επειδή παλιά είχε πολύ γενναία επιδότηση για αυτό που ήτανε, δεν τους δώσανε και πολλή σημασία και δεν είναι τόσο λεπτομερής η γνώση για το αντικείμενο αυτό. Τα τελευταία χρόνια έπεσε και αυτό θύμα της μόλυνσης του περιβάλλοντος και παρουσιάζονται πάρα πολλές μυκητιάσεις πλέον στα σιτάρια. Και από την Ιταλία έχουν έρθει από τους σπόρους, όπως ήρθαν και στα δέντρα. Ξέρω ανθρώπους που έπαθαν τρελές ζημίες. Έχει αρχίσει και δυσκολεύει το θέμα. Γιατί και ψεκασμοί χρειάζονται πολλοί και είναι πανάκριβοι και το θέμα ότι δεν βρέχει έχουν αρχίσει και ποτίζουν και τα σιτάρια. Έχει ανέβει πάρα πολύ το κόστος της παραγωγής. Οι τιμές δεν ακολουθούν το κόστος. Έχουν άλλη ψυχή. Αν δεις τις διαφοροποιήσεις των τιμών τα τελευταία 20 χρόνια που όλοι συζητούμε σε σχέση με την αύξηση των εισροών… Και οι επιδοτήσεις, επίσης, είχαν ένα πολύ μικρό όφελος για τους παραγωγούς και για μένα έκαναν και αρκετή ζημία διότι μας κάνανε και επαναπαυτήκαμε. Δεν δώσαμε τη δέουσα προσπάθεια γιατί ένα μεγάλο ποσοστό των εσόδων μας ήταν ήδη εξασφαλισμένο.
– Δυστυχώς…
– Και δεν υπάρχει πιο εύκολο πράγμα να χαλάσεις κάποιον από το να του δώσεις εύκολο χρήμα. Το εύκολο χρήμα σου χαλάει την προσωπικότητα πολύ εύκολα.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Μια μορφή διαδικαστικής αδικίας που αναδεικνύεται από τις εμπειρίες των αγροτών αφορά την αναξιοπιστία του συστήματος ελέγχου της βιολογικής γεωργίας, ιδίως όταν εφαρμόζεται σε μεγάλες καλλιέργειες όπως τα σιτηρά και το βαμβάκι. Οι ίδιοι οι παραγωγοί αναφέρουν ότι η ένταξή τους σε βιολογικά προγράμματα πολλές φορές δεν συνοδεύεται από ουσιαστικές αλλαγές στις καλλιεργητικές πρακτικές, ούτε από εμπεριστατωμένους ελέγχους. Το βαμβάκι αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αφού οι ίδιοι οι παραγωγοί αναφέρουν ότι δεν υπάρχει η τεχνογνωσία που να καθιστά εφικτή την ουσιαστική εφαρμογή της βιολογικής καλλιέργειας. Στην πράξη, όπως τονίζουν, η βιολογική γεωργία ασκείται μόνο στα χαρτιά, ενώ ο κύριος λόγος συμμετοχής τους είναι η πρόσβαση στις επιδοτήσεις που συνεπάγεται η ένταξη στο καθεστώς.
Η κατάσταση αυτή συνιστά σοβαρή διαδικαστική αδικία εις βάρος των καταναλωτών, οι οποίοι παραπλανώνται ως προς την ποιότητα και τον τρόπο παραγωγής των βιολογικών προϊόντων, αλλά και των φορολογουμένων που χρηματοδοτούν μέσω των επιδοτήσεων ένα σύστημα μη αξιόπιστης συμμόρφωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, η βιολογική γεωργία, αντί να λειτουργεί ως εργαλείο βιώσιμης μετάβασης, εκφυλίζεται σε έναν τυπικό και συχνά προσχηματικό μηχανισμό επιδότησης.
Αποσπασμα 1
«Τώρα να σου πω κάτι. Βάζεις, λέει, βιολογικά το βαμβάκι. Τι βιολογικό βαμβάκι; Του βγάζουν και επιδότηση… […] Ό,τι βιολογικό υπάρχει μπαίνει μόνο για την επιδότηση.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 2
«Υπήρξε μια, ας πούμε, να πάμε σε μια πράσινη μετάβαση. Μάλιστα. Να πάμε, να δώσουμε πολλά να γίνουν βιολογικές καλλιέργειες. Μάλιστα. Όλοι το θέλουμε αυτό. Υπάρχει τεχνογνωσία για να πάμε σε αυτή τη μετάβαση; Θα πέσει η παραγωγή, άμα πάμε να την κάνουμε πραγματικά. […] Γίνεται μια αλαμούρα χαρτιά. Ό,τι φεύγει από εδώ για την Ιταλία φεύγει βιολογικό μόνο στο χαρτί. Γιατί τι εννοούμε βιολογικό μόνο στο χαρτί; Μου λέει εμένα ο άλλος, να σου πάρω την ρίγανη να στη πληρώσω βιολογική. Μάλιστα. Εγώ θα σου πάρω ένα δείγμα, άμα είναι η ανάλυση… […] Λοιπόν, μου λέει θα κάνω ανάλυση, γιατί κάνουν αναλύσεις σε όλα, αν εγώ έχω ρίξει τα σκευάσματα πριν 3-4 μήνες και δεν βρεθεί τίποτα, την θεωρούν βιολογική. Ενώ δεν είναι βιολογική… Αυτό είναι η αλαμούρα…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Στην Ελλάδα η εγχώρια γενετική βελτίωση των ποικιλιών γίνεται από τις σποροπαραγωγικές εταιρείες και από τα Ερευνητικά Ινστιτούτα του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ. Η συμμετοχή των αγροτών περιορίζεται στη χρήση των αγροτεμαχίων τους για σποροπαραγωγή, λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα την ανώτερη τιμή πώλησης του σπόρου ως σπόρου σποράς. Η θέση τους δηλαδή στην αλυσίδα παραγωγής σπόρων είναι αυτή του καλλιεργητή – πολλαπλασιαστή των ποικιλιών χωρίς να έχουν την παραμικρή συμμετοχή στη «διαμόρφωση» των ποικιλιών και φυσικά χωρίς κάποιο όφελος από στα δικαιώματα (royalties) των σπόρων που αναπαράγουν. Στη διαδικασία βελτίωσης των ποικιλιών η γνώση που θεωρείται κατάλληλη και έγκυρη είναι η επίσημη τεχνική γνώση των ειδικών γεωπόνων που εργάζονται είτε σε Πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα είτε στις σποροπαραγωγικές εταιρίες. Οι γνώση των αγροτών που μπορεί να είναι είτε τεχνική, είτε άρρητη δεν θεωρείται σχετική και δεν αναγνωρίζεται.
Πολλοί αγρότες στην ΠΕ Λάρισας αλλά και αλλού έχουν εκφράσει την πρόθεση να συμμετέχουν σε προγράμματα συμμετοχικής γενετικής βελτίωσης, ενώ υπάρχουν και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που αναπτύσσουν πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση. Οι αγρότες αυτοί και οι οργανώσεις έχουν σαν όραμα την ανάπτυξη προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης όπου η γνώση τους θα λαμβάνεται υπόψη στην ίδια την «διαμόρφωση» των ποικιλιών. Οι αγρότες, δηλαδή, θα είναι κρίσιμοι παράγοντες στην ανάπτυξη των ποικιλιών ξεπερνώντας την διεκπεραιωτική συμμετοχή στην σποροπαραγωγή σαν πολλαπλασιαστές των ήδη διαμορφωμένων από άλλους ποικιλιών. Επίσης, οι αγρότες μέσα από μια τέτοια διαδικασία θα μπορούν να έχουν συμμετοχή και στα δικαιώματα των παραγόμενων ποικιλιών. Το όραμα της συμμετοχικής γενετικής βελτίωσης συνδέεται σε πολλές περιπτώσεις με το αίτημα για την ανάπτυξη βιολογικών καλλιεργειών και καλλιεργειών ανθεκτικών σε συνθήκες κλιματικής αλλαγής αφού στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των σχετικών πρωτοβουλιών είναι η δημιουργία ποικιλιών που θα είναι αποδοτικές σε συνθήκες έλλειψης νερού και μειωμένων εισροών.
Προς το παρόν όμως οι αγρότες είναι αποκλεισμένοι από τα προγράμματα γενετικής βελτίωσης. Ο αποκλεισμός αυτός είναι αποτέλεσμα μη αναγνώρισης της γνώσης και της εμπειρίας τους σαν σχετικές και κατάλληλες για την ανάπτυξη ποικιλιών. Αυτή τη στιγμή, πρακτικά κατάλληλη προς τούτο γνώση θεωρούνται από τους κυρίαρχους δρώντες μόνο η ακαδημαϊκή και εταιρική επιστημονική και τεχνική γνώση.
Αποσπασμα 1
«- Σε προγράμματα βελτίωσης ποικιλιών δεν έχετε συμμετάσχει… Θα ενδιαφερόσασταν όμως; Γιατί, στο εξωτερικό, στις εταιρείες και στα ινστιτούτα, ο ρόλος των αγροτών, ο λόγος τους και οι πρακτικές τους, είναι έντονος στις διαδικασίες για να αναπτυχθούν νέες ποικιλίες. Εσάς σας έχουν καλέσει ποτέ ή έχει πέσει κάτι αντίστοιχο στην αντίληψη σας να συμβαίνει στην Ελλάδα;
– Δε νομίζω να υπάρχει αυτό. Εμένα, να σου μιλήσω για μένα προσωπικά, θα με ενδιέφερε αυτό το πράγμα. Θα μπορούσα να συμμετέχω.
– Αυτά τα πράγματα στο εξωτερικό είναι δεδομένα πλέον…
– Εδώ δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα.
– Ούτε εγώ το έχω ακούσει πουθενά.
– Εμάς μας ενδιαφέρει αυτό, και σαν συνεταιρισμό μας ενδιαφέρει.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 2
« – […] Εννοείς, συμμετοχική βελτίωση, να είναι και αγρότες μέσα…
– Ναι, που έχουν δικά τους φυτώρια, κτλ.
– Το λέω γιατί το έχω ρωτήσει σε όλους… Οι αγρότες συμμετέχουν στην Ελλάδα κάπου;
– Όχι. Όχι. Άμα ρωτήσεις τώρα τα ινστιτούτα θα σου πουν ότι κάνουμε και εμείς συμμετοχική βελτίωση. Και η συμμετοχική βελτίωση είναι όπως την κάνουν οι εταιρείες. Το να έχουν το κτήμα του παραγωγού και να τους δίνουν έναν κατιτίς επειδή κάνουν σποροπαραγωγή εκεί. Δεν συμμετέχει ο παραγωγός στο τι ποικιλία θα είναι. Είναι άλλο πράγμα. Εκεί είναι μέσα ακόμα και στη διαχείριση. Δηλαδή, βγήκε η ποικιλία, την βγάλαμε, θα την βάλουμε στο εμπόριο είμαστε και παραγωγοί εδώ, πώς θα την διαχειριστούμε; Θα την πουλάμε; Θα έχει δικαιώματα; Ψηφίζουμε… Αποφασίζουν μόνοι τους τι θα κάνουν, σε τι τιμή, με ποιους θα συνεργαστούν, κτλ.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ερευνητή/εκπρόσωπο οργάνωσης της Κοινωνίας των Πολιτών)
Οι αγρότες της ΠΕ Λάρισας παρατηρούν ότι για να διασφαλιστεί ο ίδιος ο χαρακτήρας των βιολογικών καλλιεργειών σαν τέτοιος θα πρέπει αυτές να οριοθετηθούν ειδικές ζώνες βιολογικής γεωργίας. Οι ζώνες αυτές θα πρέπει με κάποιον τρόπο να περιχαρακώνονται από τις τυχόν γειτονικές συμβατικές καλλιέργειες. Αυτό είναι αναγκαίο για να μην επηρεάζονται οι βιολογικές καλλιέργειες και τα αντίστοιχα προϊόντα από τυχόν βλαπτικές για αυτά πρακτικές των γειτονικών συμβατικών καλλιεργειών. Οι αγρότες συμπληρώνουν ότι η ανάπτυξη των ειδικών ζωνών είναι αναγκαία για περιοχές όπως η Ελλάδα που κυριαρχεί ο μικρός και πολυτεμαχισμένος κλήρος. Σε διαφορετική περίπτωση μπαίνει σε κίνδυνο η ακεραιότητα της βιολογικής γεωργίας σαν εγχείρημα καθώς θα είναι ευάλωτη σε κατηγορίες ότι δεν διαφέρει ουσιαστικά από την συμβατική γεωργία.
Η ανάγκη της ανάπτυξης ζωνών καλλιέργειας δεν προβλέπεται με σαφήνεια από τους κοινοτικούς και εθνικούς κανονισμούς για την βιολογική γεωργία. Ακόμα και όταν η ανάγκη αυτή αναφέρεται δεν συνδέεται με το κίνδυνο επιμόλυνσης των βιολογικών καλλιεργειών από τις πρακτικές που εφαρμόζονται σε γειτονικές συμβατικές καλλιέργειες. Αν και από πλευράς ελληνικής κυβέρνησης πρόσφατα ξεκίνησε δειλά η συζήτηση για την οριοθέτηση ζωνών καλλιέργειας (Υπουργός ΥΠΑΑΤ, Δεκέμβριος 2024) μένει ακόμα να γίνουν πολλά μέχρι αυτή να καταλήξει σε απτά αποτελέσματα.
Η πολιτική της μη οριοθέτησης ειδικών ζωνών βιολογικής γεωργίας συνιστά αδικία μη αναγνώρισης εις βάρος των αγροτών που επιθυμούν να επενδύσουν στην βιολογική γεωργία και να ασκήσουν με συνέπεια το επάγγελμα του βιοκαλλιεργητή. Αυτό συμβαίνει γιατί η γειτνίαση των βιολογικών με τις συμβατικές καλλιέργειες δημιουργεί προϋποθέσεις ποιοτικής, συμβολικής και εμπορικής υποβάθμισης των πρώτων και άρα στην δημιουργία δυσμενέστερων όρων ανάπτυξης. Αδικία μη αναγνώρισης συνιστά επίσης και μη αναγνώριση της τοπικής γνώσης των ενδιαφερόμενων αγροτών σαν μια γνώση που μπορεί να ληφθεί υπόψη στην διαμόρφωση των κανονισμών της βιολογικής γεωργίας.
Αποσπασμα 1
«[…]Λοιπόν δεν μπορεί ο κόσμος ξαφνικά επειδή έδωσες κίνητρα, αυτά που δεν είναι κίνητρα, ξαφνικά ο κόσμος να γίνει βιολογικός. Γιατί για να γίνει, ειδικά στην Ελλάδα που είναι πολυτεμαχισμένος ο κλήρος, καταρχάς πρέπει να δημιουργηθούν ζώνες καλλιέργειας. Ο γείτονας πρέπει να αφήσει 10 μέτρα ή να αφήσω εγώ 10 μέτρα σε κάθε χωράφι. Ή να βάλουν φράχτες. Δεν υπάρχουν τα σκευάσματα. Οι εταιρίες προετοιμάζονται να βγάλουν βιολογικά σκευάσματα που είναι πανάκριβα. Εγώ ό,τι βιολογικό σκεύασμα έχω δοκιμάσει δεν έχει κανένα απολύτως τίποτα. Και το έχω πληρώσει και ακριβά. Τίποτα. Ακόμη δεν υπάρχει τεχνογνωσία. Πώς το τρέχεις τόσο γρήγορα εσύ; Θεωρούν ότι δεν έχουμε καμία επαφή με το πρακτικό κομμάτι. Έτυχε κι αυτή η πανδημία και η επιστημονική κρίση και τώρα το μαζεύουν. Δεν εφαρμόζεται.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Μία μορφή αδικίας μη-αναγνώρισης που καταγράφεται συστηματικά από τους αγρότες αφορά το κανονιστικό και τεχνικό πλαίσιο της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης, ιδίως στις αροτραίες καλλιέργειες όπως τα σιτηρά και το βαμβάκι. Η εφαρμογή της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης φαίνεται να παρουσιάζει έντονα χαρακτηριστικά τυπικότητας και γραφειοκρατικοποίησης. Όπως καταδεικνύουν οι εμπειρίες των αγροτών, το σύστημα λειτουργεί σχεδόν αποκλειστικά «στα χαρτιά»: οι παραγωγοί καλούνται να συμπληρώνουν ημερολόγια, να συνεργάζονται με γεωπόνους και να διατηρούν αρχείο καλλιεργητικών φροντίδων, ωστόσο στην πράξη ούτε οι εφαρμοζόμενες πρακτικές διαφοροποιούνται, ούτε υφίσταται ουσιαστικός έλεγχος συμμόρφωσης.
Αυτή η δυναμική επιβεβαιώνεται και από την ευρύτερη ευρωπαϊκή εμπειρία. Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2020), η εφαρμογή της Οδηγίας 2009/128/ΕΚ για τη βιώσιμη χρήση φυτοφαρμάκων παραμένει περιορισμένη, καθώς τα κράτη-μέλη δεν έχουν εισάγει ικανοποιητικούς ελέγχους, υποχρεωτικούς δείκτες συμμόρφωσης ή αποτελεσματικούς μηχανισμούς παρακολούθησης.
Εδώ πρόκειται για μια διπλή αδυναμία: οι αρμόδιοι φορείς εποπτείας δεν διενεργούν επαρκείς ή στοχευμένους ελέγχους, ενώ οι ίδιοι οι αγρότες, ελλείψει πίεσης ή κινήτρων, δεν μεταβάλλουν τις πρακτικές τους. Μάλιστα, για προϊόντα όπως το βαμβάκι, που δεν προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση, οι παραγωγοί επισημαίνουν ότι δεν υπάρχουν ούτε προσχήματα ελέγχου, γεγονός που εδραιώνει μια κατάσταση μη αναγνώρισης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης.
Αυτή η συνθήκη συνιστά αδικία μη-αναγνώρισης όχι μόνο εκ μέρους των διαμορφωτών πολιτικής και του μηχανισμού εφαρμογής, αλλά και εκ μέρους των ίδιων των αγροτών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το πραγματικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα των καλλιεργητικών πρακτικών να υποβαθμίζεται, ενώ την ίδια στιγμή να προβάλλεται μια συμμόρφωση που λειτουργεί άλλοτε ως προσχηματική, άλλοτε ως παραπλανητική. Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση αξιοποιείται ως εργαλείο εξασφάλισης επιδοτήσεων ή εμπορικής πιστοποίησης, χωρίς να οδηγεί σε κάποια περιβαλλοντική βελτίωση. Η συγκεκριμένη συνθήκη συνιστά επίσης και μια αδικία μη αναγνώρισης της επαγγελματικής ευθύνης των αγροτών που ενδέχεται να επιθυμούν ουσιαστική συμμόρφωση, αλλά λειτουργούν εντός ενός απονομιμοποιημένου πλαισίου εφαρμογής.
Σχετικές αναφορές:
Helepciuc, F. E., & Todor, A. (2021). Evaluating the effectiveness of the EU’s approach to the sustainable use of pesticides. PLoS ONE, 16(9), e0256719.
Pesticide Action Network Europe. EU pesticide reduction (Sustainable Use Regulation SUR). https://www.pan-europe.info/eu-legislation/eu-pesticide-reduction-sustainable-use-regulation-sur
Αποσπασμα 1
«- Τι σκέφτεσαι ως το περιβάλλον όμως; Πέρα από τα βιολογικά, τι άλλο μπορεί να γίνει; Πιστοποιήσεις; Ολοκληρωμένη διαχείριση; Εσείς έχετε πιστοποίηση;
– Α μωρέ, όλα στα χαρτιά είναι. Αφού δεν γίνεται κανένας έλεγχος…
– Αυτό θέλω να ρωτήσω. Όταν σε υποχρεώνει να πάρεις πιστοποιητικό ολοκληρωμένης, εσύ σαν παραγωγός τι αλλάζει στις πρακτικές;
– Τα ίδια κάνεις.
– Δεν αλλάζει τίποτα;
– Τίποτα.
– Ίδιους ψεκασμούς, ίδιες ποσότητες, ίδια όλα;
– Στα αρωματικά μπορεί να αλλάζει. Δεν ξέρω. Γιατί όπως παράδειγμα πρόσεξε, στη ρίγανη τώρα, επειδή αυτά είναι τρόφιμα, βρώσιμα, εκεί επειδή γίνονται έλεγχοι, μπορούν να αλλάζουν εκεί. Τώρα στο βαμβάκι ποιος τα κάνει; Τι να κάνεις; Να σου βάζει το βαμβάκι βιολογικό; Υπάρχει περίπτωση να βγάλεις βιολογικό βαμβάκι; Τι να πάρεις, 50 κιλά το στρέμμα;»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 2
«- Πιστοποίηση Ολοκληρωμένης διαχείρισης παίρνετε;
– Όχι δεν παίρνω πιστοποίηση ολοκληρωμένης.
– Δεν ζητάνε τα εκκοκκιστήρια ολοκληρωμένη;
– Όχι. Αυτό που κάναμε για την ολοκληρωμένη, κρατάμε ημερολόγια για το τι καλλιεργητικές φροντίδες κάναμε, ερχόντουσαν οι γεωπόνοι των εκκοκκιστηρίων και τους το παραδίναμε. Κρατούσαν σημειώσεις και αυτό ήταν όλο.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 3
«- Ήθελα να το ρωτήσω κι αυτό. Πιστοποίηση σε ολοκληρωμένη κάνετε, ή βιολογική;
– Ολοκληρωμένη γίνεται μόνο στα χαρτιά.
– Θεωρητικά κάνεις όμως…
– Θεωρητικά κάνεις αλλά πως την κάνεις. Πρέπει να μπουν κανόνες, έτσι;
– Πήγαμε στην AGROTICA και τρομάξαμε από τους πιστοποιητικούς οργανισμούς που είχε.
– Πιστοποιητικοί οργανισμοί υπάρχουν. Πιστοποίηση ποιος κάνει και έλεγχο…
– Εγώ τρόμαξα από τα γραφεία. Τι γίνεται εδώ; Όλοι αυτοί κάνουν πιστοποιήσεις; Όλοι αυτοί δίνουν χαρτιά; Όλοι;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Το ζήτημα της ποιότητας του ελληνικού βάμβακος αποτελεί σημείο σύγκρουσης τεχνολογικών και οργανωτικών λογικών μεταξύ παραγωγών και εκκοκκιστών. Βαθύτερα, όμως, αντανακλά και μια πιο θεμελιώδη έλλειψη: την απουσία αναγνώρισης της ανάγκης των παραγωγών να προσανατολίσουν την παραγωγή τους σε προϊόντα υψηλότερης ποιότητας και προστιθέμενης αξίας.
Πολλοί παραγωγοί, αντιλαμβανόμενοι ότι η ανώτερη ποιότητα δεν επιβραβεύεται έμπρακτα, υιοθετούν τεχνολογίες που μεγιστοποιούν τη βραχυπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα εις βάρος της ποιότητας. Ενδεικτική είναι η ολοένα αυξανόμενη χρήση μηχανών τύπου stripper, οι οποίες σε αντίθεση με την κλασσική βαμβακοσυλλεκτική μηχανή (picker), αντί να συλλέγουν επιλεκτικά τον καρπό, απογυμνώνουν ολόκληρο το φυτό, οδηγώντας σε συγκομιδή μεγαλύτερης μάζας αλλά με υψηλή περιεκτικότητα σε ξένες ύλες. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν αποσκοπεί σε κερδοσκοπία μέσω βάρους—καθώς οι ξένες ύλες αφαιρούνται στην τιμολόγηση από το εκκοκκιστήριο—αλλά στην εξοικονόμηση κόστους, καθώς οι μηχανές stripper έχουν μικρότερα έξοδα λειτουργίας, μειώνοντας έτσι το συνολικό κόστος συγκομιδής έως και κατά 50%. Όμως, το αποτέλεσμα είναι η σημαντική υποβάθμιση του τελικού προϊόντος, με χαμηλότερη εκκοκκιστική απόδοση και υποδεέστερα ποιοτικά χαρακτηριστικά (υποβάθμιση χρώματος, κοντύτερη ίνα, υψηλό ποσοστό ξένων υλών). Το βάρος της ποιοτικής υποβάθμισης, ωστόσο, μετακυλίεται και στην εκκοκκιστική βιομηχανία, η οποία αντιμετωπίζει αυξημένα κόστη διαλογής και χαμηλότερη εμπορική αξία του προϊόντος.
Κατά συνέπεια, πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο η έλλειψη κινήτρων για την παραγωγή ποιοτικού βάμβακος, σε συνδυασμό με την απουσία θεσμικής και εμπορικής αναγνώρισης της προστιθέμενης αξίας του, οδηγεί σε πρακτικές που ενισχύουν τη χαμηλή ποιότητα και τη γενικότερη αδυναμία του κλάδου να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να διαφοροποιηθεί ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές.
Αποσπασμα 1
«- Πώς έφυγες από το βαμβάκι;
– Είναι θέμα εισοδηματικό.
– Εσύ δεν πιστεύεις ότι μπορεί να χτιστούν αλυσίδες ποιότητας και αξίας στο βαμβάκι;
– Θα σου πω γιατί επί υπουργίας ******* ήμασταν αυτοί που βάλαμε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά σαν συνεταιρισμός τα οποία τα συμφωνήσαμε με τους εκκοκκιστές και δεν τηρήθηκαν ποτέ. Τα είχαμε συμφωνήσει όλα. […] Από τότε, προσωπικά… Μιλάμε ότι εμείς παίρναμε παραγωγή 550 με 600 κιλά, δηλαδή σταμάτησα το βαμβάκι με τέτοια παραγωγή…
[…]
– Κατά κόρον στο χωριό βάζουν βαμβάκι. Το βαμβάκι είναι η κύρια καλλιέργεια. Μεγάλες παραγωγές. Πολύ καλή παραγωγή. Είναι της αποφύλλωσης. Μόνο αυτοί που δεν ασχολούνται καν και είναι ετεροεπαγγελματίες δεν κάνουν.
– Κι αν άλλαζε αυτό που μας είπες με τον έλεγχο από τα εκκοκκιστήρια, εσύ θα επέστρεφες στο βαμβάκι;
– Εννοείται. Γιατί θα σου πω ένα πράγμα. Όταν εγώ παίρνω 500 κιλά και μου κόβεις 10 λεπτά είναι 50 ευρώ στο στέμμα. Άρα στα 300 στρέμματα είναι 15.000 ευρώ. Αυτό προσδοκώ να πάρω, παραπάνω. Γιατί να μην πάρω; Σε μια καλλιέργεια που μεγαλώσαμε, μας έδωσε λεφτά. Από αυτό μεγαλώσαμε και από κει και πέρα μετά έγινε…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Μια αδικία που αναγνωρίζεται από παραγωγούς της περιοχής αφορά τον αυξανόμενο ανταγωνισμό που δέχεται η Γη Υψηλής Παραγωγικότητας (ΓΥΠ) από την εξάπλωση των φωτοβολταϊκών πάρκων. Μεγάλοι επενδυτές και εταιρείες προσεγγίζουν κατόχους αγροτεμαχίων με ιδιαίτερα δελεαστικές οικονομικές προτάσεις είτε για ενοικίαση είτε για πώληση της γης, προσφέροντας πολλαπλάσια τιμή σε σύγκριση με τα ποσά που δίνονται για γεωργική χρήση. Η οικονομική πίεση που δημιουργείται μέσα από αυτές τις πρακτικές ανατρέπει τους όρους πρόσβασης στη γη ιδίως για τους μικρούς και μεσαίους παραγωγούς. Οι ενοικιαστές αγροτικής γης, που μέχρι πρότινος καλλιεργούσαν με όρους που διασφάλιζαν επιπλέον εισόδημα σε ιδιοκτήτες (όπως συνταξιούχων αγροτών ή ετερεοεπαγγελματιών που δεν καλλιεργούν οι ίδιοι), βρίσκονται πλέον σε μειονεκτική θέση, καθώς οι ίδιοι ιδιοκτήτες τείνουν να προτιμούν τις πιο επικερδείς λύσεις που προσφέρουν οι εταιρείες φωτοβολταϊκών. Έτσι, πολλοί ενεργοί αγρότες χάνουν πρόσβαση σε παραγωγική γη, ενώ παρατηρούνται αυξήσεις στα ενοίκια σε επίπεδα δυσανάλογα με την οικονομική απόδοση της καλλιέργειας.
Παρά το γεγονός ότι η ΓΥΠ χαρακτηρίζεται θεσμικά ως μη ανανεώσιμος εθνικός πόρος ήδη από το 1983 (Ν. 1337/83), με κριτήρια που σχετίζονται με την εδαφική σύσταση, την αρδευσιμότητα, το μικροκλίμα, τις παραδοσιακές ή ειδικές καλλιέργειες, η εφαρμογή του πλαισίου προστασίας υπήρξε εξαιρετικά ατελής. Η απαίτηση για γεωγραφικό προσδιορισμό της ΓΥΠ θεσπίστηκε με τον Ν. 2945/2001, προβλέποντας αποκλειστική χρήση της για αγροτικούς σκοπούς. Ωστόσο, οι διοικητικές αδυναμίες (υποστελέχωση, έλλειψης σχετικής ειδημοσύνης) δεν επέτρεψαν την εφαρμογή της, με αποτέλεσμα οι περισσότερες Περιφέρειες να μην έχουν χαρτογραφήσει επισήμως τη ΓΥΠ. Αντί να ενισχυθεί η προστασία της, η νομοθεσία από το 2010 και εξής έκανε πιο ευέλικτη τη δυνατότητα εγκατάστασης φωτοβολταϊκών σε τέτοια εδάφη. Ο Ν. 3851/2010 διαφοροποίησε το πλαίσιο επιτρέποντας υπό προϋποθέσεις εγκαταστάσεις ΑΠΕ σε ΓΥΠ, ενώ ο Ν. 4203/2013 έθεσε προσωρινούς περιορισμούς. Το 2019, οι δυνατότητες εγκατάστασης επανήλθαν υπό προϋποθέσεις για μονάδες έως 1 MW και με όριο κάλυψης το 0,8% του συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά Περιφερειακή Ενότητα. Παρά τους περιορισμούς, η έλλειψη χαρτογράφησης της ΓΥΠ και η περιορισμένη διοικητική ικανότητα καθιστούν τον έλεγχο και την επιβολή δύσκολη, επιτρέποντας την εκμετάλλευση εύφορων εδαφών. Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατα δεδομένα (2022), έως 320.000 στρέμματα γης υψηλής παραγωγικότητας σε εθνικό επίπεδο ενδέχεται να δεσμευτούν για φωτοβολταϊκά.
Η εξέλιξη αυτή συνιστά μια καθαρά διανεμητική αδικία, καθώς η κατανομή της γης μεταβάλλεται ραγδαία προς όφελος άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων, περιορίζοντας τις δυνατότητες συνέχισης της γεωργικής δραστηριότητας, ιδίως από εκείνους που δεν έχουν ιδιόκτητη γη ή τα μέσα να ανταγωνιστούν τα προσφερόμενα ποσά. Η πίεση εντείνεται όταν φωτοβολταϊκά εγκαθίστανται σε κατεξοχήν παραγωγικά εδάφη, ενώ η αξιοποίηση οριακών ή φτωχότερων εκτάσεων (όπως ορεινών ή λιγότερο αποδοτικών εδαφών) δεν προκρίνεται, συνήθως λόγω υψηλότερου κόστους εγκατάστασης (έλλειψη υποδομών πρόσβασης, μεταφοράς ρεύματος, κτλ.). Με αυτόν τον τρόπο, φωτοβολταϊκές εγκαταστάσεις που προωθούνται χωρίς χωρικό σχεδιασμό λαμβάνουν χώρα εις βάρος της παραγωγικής γης και με ενδεχόμενο κίνδυνο περιβαλλοντικής υποβάθμισης στην περίπτωση που δεν ικανοποιούνται σχετικές χωροταξικές και περιβαλλοντικές προβλέψεις.
Σχετικές αναφορές:
– Νόμος 1337/1983: Επέκταση σχεδίων πόλεων, οικιστική ανάπτυξη και σχετικές ρυθμίσεις (ΦΕΚ Α’ 33/14.03.1983).
– Νόμος 2945/2001: Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και Αειφόρου Ανάπτυξης και άλλες διατάξεις (ΦΕΚ Α’ 223/05.10.2001).
– Υπουργική Απόφαση 49828/2008. (2008, 3 Δεκεμβρίου). Καθορισμός διαδικασιών εγκατάστασης φωτοβολταϊκών σταθμών (ΦΕΚ Β’ 2464/03.12.2008).
– Νόμος 3851/2010: Επιτάχυνση της ανάπτυξης των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και άλλες διατάξεις σε θέματα αρμοδιότητας του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΦΕΚ Α’ 85/04.06.2010).
– Υπουργική Απόφαση 168040/2010. (2010). Καθορισμός κριτηρίων με τα οποία διαβαθμίζεται η αγροτική γη σε ποιότητες και κατατάσσεται σε κατηγορίες παραγωγικότητας.
– Νόμος 4203/2013: Ρυθμίσεις θεμάτων Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και άλλες διατάξεις (ΦΕΚ Α’ 235/01.11.2013).
– Νόμος 4964/2022: Διατάξεις για την προστασία του περιβάλλοντος και την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης (ΦΕΚ Α’ 150/30.07.2022).
– Solomon. (21/6/2023). Γεωργική γη στη σκιά των ηλιακών πάνελ. Solomon. https://wearesolomon.com/el/mag/format-el/erevnes/georgiki-gi-sti-skia-ton-fotovoltaikon/
Αποσπασμα 1
«- Καταρχήν ξεκινάει λάθος από άλλο δεδομένο. Βρισκόμαστε σε έναν τόπο όπως είπα είναι γη της επαγγελίας. Από το μηδέν παράγεις συνάλλαγμα. Έρχεται μια τεράστια εταιρεία, ένας κολοσσός δίπλα σου και καταλαμβάνει με δελεαστική τιμή τη γη. 300 ευρώ ενοίκιο ή 2.500-3.000 ευρώ αγορά. Και καταλαμβάνει Α’ παραγωγικότητας χωράφια για να κάνει παραγωγή ενέργειας.
– Και ωθεί και τα ενοίκια και την αγορά των χωραφιών παράπλευρα σε αυτό το νούμερο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 2
«- Σε εσάς έχουν έρθει εταιρείες που αγοράζουν χωράφια για να φτιάξουν φωτοβολταϊκά;
– Υπάρχουν έντονες συζητήσεις, και στο δικό μου το χωριό ειδικά έκαναν και μια πρόταση για 25.000 στρέμματα φωτοβολταϊκά σε κρατική γη, και εδώ μου βρωμάει πολύ το πράγμα και με βάζει σε άλλες διαδικασίες και σε άλλες σκέψεις, με εξοργίζει όλο αυτό. Αν θα συμβεί κάτι τέτοιο εγώ δεν έχω καμία θέση εκεί, δεν έχω καμία δουλειά εκεί… Επίσης ενώ βρίσκαμε εύκολα χωράφια για να νοικιάσουμε και σε καλές τιμές για εμάς τους αγρότες, τώρα όλοι έχουν ανεβάσει τον πήχη και λένε θα το κάνω φωτοβολταϊκό, φέρνουν προσχήματα. Μέχρι πριν ξεκινήσουν τα φωτοβολταϊκά ήμασταν τα καλά παιδιά που τους βοηθάνε να επιβιώσουν, τους παλιούς συνταξιούχους, αυτοί που κάνουν κάποια άλλα επαγγέλματα και έχουν κάποια περιουσία στην περιοχή, ήμασταν τα καλά παιδιά που αξιοποιούμε τα χωράφια τους και έχουν κι αυτοί ένα έσοδο. Τώρα είμαστε τα κακά παιδιά που εκμεταλλευόμαστε αυτούς τους ταπεινούς συνταξιούχους γιατί στα φωτοβολταϊκά τους δίνουν περισσότερα λεφτά και εμείς τώρα είμαστε οι κακοί που κάποτε ήμασταν οι καλοί. Τι σου είπα προηγουμένως; Μειώνω συνεχώς εκτάσεις γιατί όλο αυτό είναι πολύ ψυχοφθόρο. Να κάθομαι να αποδείξω ότι αφού το έχεις το χωράφι άσε να το καλλιεργήσω για να υπάρχει κάτι καλό, και μην ποντάρεις στο φωτοβολταϊκό, και μην κοιτάς αν τα φωτοβολταϊκά δίνουν 100 και 200 ευρώ…
– Και 250…
– Ξέρω, ξέρω, 250 ενοίκιο και 2.500 αγορά. Και εμείς τα παίρναμε με 10, 20, 30 ευρώ το στρέμμα. Τώρα όμως είμαστε τα κακά παιδιά, μέχρι τώρα ήμασταν τα καλά που τους δίναμε εισόδημα.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Στην Θεσσαλία, οι αγρότες αντιμετωπίζουν σοβαρά εμπόδια στην εγκατάσταση μικρών φωτοβολταϊκών συστημάτων ακόμη και όταν αυτά προορίζονται αποκλειστικά για την κάλυψη των αρδευτικών αναγκών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η εξάρτηση από την άρδευση είναι δομική για βασικές καλλιέργειες της Θεσσαλίας όπως το βαμβάκι και το καλαμπόκι, και η αδυναμία υλοποίησης τέτοιων έργων αυξάνει την ενεργειακή εξάρτηση των αγροτών και εντείνει την οικονομική επισφάλεια. Σύμφωνα με στοιχεία του ΔΕΔΔΗΕ, ήδη από το 2022 οι περιοχές της Λάρισας και της Καρδίτσας παρουσίαζαν υπερκάλυψη αιτημάτων ισχύος, ενώ σήμερα το διαθέσιμο περιθώριο για νέες συνδέσεις αναφέρεται ως μηδενικό (Deddie.gr, 2024).
Παράλληλα, η κατάργηση της προτεραιότητας των αγροτών στις αιτήσεις σύνδεσης φωτοβολταϊκών (που ίσχυε μέχρι το 2019), και η ανεπαρκής κρατική στήριξη για εφαρμογές αυτοπαραγωγής με αποθήκευση (π.χ. Net Metering με μπαταρία), συντηρούν αυτό το διάχυτο αίσθημα αδικίας στις κοινότητες των αγροτών. Ο αποκλεισμός αυτός πλήττει τόσο τους μεμονωμένους αγρότες όσο και τα συλλογικά σχήματα όπως είναι οι ΤΟΕΒ, που επιδιώκουν να μειώσουν το ενεργειακό κόστος της άρδευσης, χωρίς πρόθεση εμπορικής εκμετάλλευσης της επιπλέον παραγόμενης ενέργειας.
Η κατάσταση αυτή, κατά μαρτυρίες αγροτών, βιώνεται ως διπλή αδικία: από τη μία πλευρά αδυνατούν να αξιοποιήσουν το δίκτυο για να μειώσουν το κόστος άρδευσης, και από την άλλη θεωρούν ότι έχουν ήδη πληρώσει το κόστος υποδομής του δικτύου μέχρι το αγροτεμάχιό τους με ίδια μέσα από τις προηγούμενες δεκαετίες. Πλέον, βλέπουν να αποκλείονται από τη χρήση αυτού του δικτύου, τη στιγμή που μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες ΑΠΕ αποκτούν άδεια για τη χρήση του ίδιου κορεσμένου δικτύου σε παρακείμενες εκτάσεις. Αυτή η κατάσταση συνιστά διανεμητική αδικία, αφού το υπάρχον θεσμικό και τεχνικό πλαίσιο στερεί από πολλούς αγρότες τη δυνατότητα ενεργειακής αυτονόμησης και μείωσης του κόστους άρδευσης.
Αποσπασμα 1
«- Για την ενέργεια αυτό που είπε ο ********. Το δίκτυο το πλήρωνε ο αγρότης 100-100 μέτρα για να φτάσει στη γεώτρησή του και τώρα έρχεται δίπλα από το τεμάχιό σου ένα μεγαθήριο, βάζει ένα φωτοβολταϊκό, πληρωμένο το δίκτυο από τον ********* κι όταν ζητάει ο ******** να βάλει φωτοβολταϊκό δεν έχει δίκτυο….
– Και όταν ζητάει 7 λεπτά την κιλοβατορα σου λέει το κράτος πέφτει έξω ο προϋπολογισμός…
– Δηλαδή ο ********* πλήρωσε το 1992, 1995 σημερινά λεφτά 100.000 ευρώ, 150.000 ευρώ για να αρδεύσει […] και μετά από 20 χρόνια με πληρωμένο δίκτυο ιδιωτικό, δεν μπορεί να πάρει άδεια λόγω αδυναμίας δικτύου. Να κάνει Net metering να συμψηφίσει την ενέργεια του…
– Να καταγράψετε κιόλας ότι καταργήθηκε η προτεραιότητα που είχε ο αγρότης το 2019 όταν ανέλαβε ο ********, κατήργησε την προτεραιότητα του αγρότη στα φωτοβολταϊκά. Το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν αυτό. Με το καλημέρα, αναλαμβάνει και λέει, οι εταιρείες παίρνουν προτεραιότητα, βασικά για λόγους δημοσίου συμφέροντος επειδή φτιάχνουν τα μεγάλα έργα. Ενεργειακές κοινότητες και αγρότες έχασαν την προτεραιότητα.
– Ό,τι εμπόδιο μπορούσε να βάλει σε μικρό παίχτη να κάνει φωτοβολταϊκό, το έκανε. Και στις ενεργειακές κοινότητες.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 2
«- Αντί να δώσει προτεραιότητα στους παραγωγούς να αυτονομηθούν με 3 στρέμματα, γιατί τόσο λίγη έκταση χρειάζεται για να αυτονομηθείς.
– Ας τους αφήσει να κάνουν παραγωγικά ρε παιδί μου άμα χρειάζεται η χώρα τόσο πολύ ρεύμα. Ας κάνουμε παραγωγικά και ας πληρωνόμαστε γι’ αυτό. Ως αύξηση στο αγροτικό εισόδημα.
– Για εξήγησε το αυτό για να το καταλάβω…
– Όπως οι αγρότες είχαν την δυνατότητα να κάνουν ένα φωτοβολταϊκό πώλησης ενέργειας, γιατί εφόσον αυτή τη στιγμή είναι τόσο μεγάλες οι ανάγκες της χώρας ή οι ευρωπαϊκές ανάγκες σε ρεύμα, γιατί δεν αφήνει εμάς τους ίδιους να το κάνουμε;
– Γιατί δεν υπάρχει δίκτυο.
– Αλλά το βασικό ξεκινάει ότι τα Net metering που αναφέραμε πριν, ούτε αυτά μας δίνουν γραμμή να κάνουμε. Δηλαδή εγώ ήμουν τυχερός έκανα ένα, το 2019. Και τώρα έκανα μια δεύτερη αίτηση γιατί τότε το δίκτυο δεν κάλυπτε τις πραγματικές ανάγκες των γεωτρήσεων που είχα, οπότε αναγκάστηκα βάσει δικτύου και δυνατότητας τα κάνω ένα μικρότερο. Οπότε τώρα που θέλω να κάνω ένα δεύτερο να συμπληρώσω, κόπηκα.
– Αφού είναι γεμάτο όλο το δίκτυο…
– Αυτό το καινούριο που βγήκε τώρα για τα φωτοβολταϊκά αλλά με μπαταρία;
– 30 εκατομμύρια είναι το κονδύλι. Βγαίνει με 50% επιδότηση νομίζω το οποίο άμα κάνεις τη διαίρεση αυτών σε γεώτρηση ανά παραγωγό, βγαίνει γύρω στις 1400 γεωτρήσεις, ******** πως το είχαμε κάνει;
– Κάπου τόσο το είχαμε βγάλει…
– Άρα μιλάμε μπροστά στις 47.000 που έχει η Θεσσαλία… Όχι ενεργές, για να είμαστε και δίκαιοι. 25.000 είναι περίπου οι ενέργειες, οι κανονικές. Άρα όπως καταλαβαίνεται είναι ένα ελάχιστο…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Αρκετοί αγρότες που έχουν στραφεί ή εξετάζουν τη μετάβαση στη βιολογική γεωργία εκφράζουν απογοήτευση για το γεγονός ότι στην Ελλάδα απουσιάζει μια οργανωμένη και σταθερή αγορά για την απορρόφηση συγκεκριμένων βιολογικών προϊόντων μεγάλης καλλιέργειας, όπως το σιτάρι ή τα κτηνοτροφικά φυτά (π.χ. τριφύλλι). Αν και συμμορφώνονται με τους κανόνες βιολογικής καλλιέργειας που συνεπάγεται και μείωση της παραγωγής, δεν ανταμείβονται ουσιαστικά από την πώληση του προϊόντος τους στην αγορά. Όπως αναφέρουν, ακόμη και όταν διαθέτουν πιστοποίηση βιολογικής παραγωγής, το προϊόν τους πωλείται ως συμβατικό ή σε τιμές που δεν αντικατοπτρίζουν την αυξημένη αξία του. Το μόνο όφελος είναι ενίοτε η διευκόλυνση της πώλησης λόγω της ύπαρξης του «χαρτιού» πιστοποίησης, χωρίς αυτό να μεταφράζεται σε οικονομικό κέρδος για τους ιδίους. Έτσι, για πολλούς αγρότες μεγάλων καλλιεργειών η βιολογική γεωργία καταλήγει να είναι μια καθαρά επιδοματική πρακτική: εφαρμόζεται μόνο για την ενίσχυση και όχι για την αξία που φέρει το ίδιο το προϊόν στην αγορά, υπονομεύοντας ενδεχομένως και την αξιοπιστία της ίδιας της αλυσίδας βιολογικών σιτηρών στην Ελλάδα. Αντίθετα, όπως αναφέρεται, σε χώρες όπως η Ιταλία, οι βιολογικές αλυσίδες είναι πιο ανεπτυγμένες και προσφέρουν καλύτερες τιμές και σταθερή απορρόφηση.
Αυτή η κατάσταση συνιστά μια διανεμητική αδικία: οι παραγωγοί βιολογικών σιτηρών και κτηνοτροφικών φυτών επωμίζονται το κόστος μιας πιο απαιτητικής παραγωγής, χωρίς να ανταμείβονται ανάλογα. Ακόμα και όταν έχουν την πρόθεση να τηρήσουν με αυστηρότητα τις βιολογικές πρακτικές, βλέπουν την προστιθέμενη αξία της δουλειάς τους να χάνεται, επειδή το σύστημα εμπορίας και διάθεσης των βιολογικών σιτηρών στην χώρα δεν έχει «στηθεί» με τρόπο που να τους στηρίζει.
Αποσπασμα 1
«- Πέρσι που ήμουν εδώ και ρωτούσα για το βιολογικό σιτάρι, αυτός που έκανε όντως βιολογικό, δεν είχε τιμή ως βιολογικό.
– Βιολογικό σιτάρι δεν υπάρχει. Αυτός πήγε να το κάνει από φιλοσοφία.
– Όχι το έκανε και για να πάρει την επιδότηση… Αλλά δεν είχε αγορά…
– Έχω έναν φίλο που έχει μια εταιρεία η οποία στήθηκε με βιολογικά. Αυτός ασχολείται μόνο με βιολογικά. Λοιπόν, και η αγορά του η κύρια είναι η Ιταλία. Οι Ιταλοί έχουν στηθεί και απορροφούν βιολογικά…
– Γιατί στην Ελλάδα δεν έχει αγορά βιολογικού σιταριού; Αφού στο ράφι φτάνει βιολογικό ψωμί, βιολογικό αλεύρι κτλ.;
[…]
– Ο Ιταλός, έχουν μια οικονομία που πέφτει το παραδάκι, έχουν φάει όλο το παραμύθι αυτό, ότι θα το πληρώσουν. Υπάρχουν άνθρωποι που θέλουν να πληρώσουν βιολογικό. Και στην Αθήνα, άμα πας σε 10 περιοχές έχει βιολογικό λέει, έχει, περάσει. Αλλά πόσοι είναι, 5-10% αυτό είναι. Γι’ αυτό λέμε ότι δεν έχει τραβήξει. Και οι Ιταλοί είναι στημένοι και δεν στέλνουν μόνο στην Ιταλία. Παίρνουν όλο το λάδι και το στέλνουν σε όλο τον κόσμο. Έχουν τα δίκτυα, τις εταιρείες.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Η αυστηροποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής φυτοπροστασίας, με βάση τον Κανονισμό (ΕΚ) 1107/2009, έχει οδηγήσει τα τελευταία χρόνια στην απόσυρση πολλών δραστικών ουσιών που χρησιμοποιούνταν ευρέως στη γεωργική παραγωγή. Η απαγόρευσή τους βασίστηκε σε τεκμηριωμένες ανησυχίες για την ανθρώπινη υγεία, την τοξικότητα στους επικονιαστές ή την περιβαλλοντική ρύπανση, όπως προκύπτει από τις αξιολογήσεις της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA). Ανάμεσα σε αυτές περιλαμβάνονται ουσίες κρίσιμες για βασικές καλλιέργειες, όπως το phosmet (εντομοκτόνο για σκουλήκι στο βαμβάκι), το glufosinate και το S-metolachlor (ζιζανιοκτόνα), καθώς και τα μυκητοκτόνα cyproconazole και mancozeb, που χρησιμοποιούνταν ευρέως σε σιτηρά. Οι απαγορεύσεις δραστικών ουσιών οδήγησε στην ανάγκη ανεύρεσης εναλλακτικών λύσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν εγκεκριμένα Εναλλακτικά Φυτοπροστατευτικά Προϊόντα, Βιολογικά Σκευάσματα, Ολοκληρωμένη Διαχείριση Εχθρών και Ασθενειών (IPM) και Προγράμματα Πολλαπλής Συμμόρφωσης. Από την άλλη μεριά, πολλοί παραγωγοί υποστηρίζουν ότι η απόσυρση αυτών των ουσιών οδήγησε σε αυξημένο κόστος και περιορισμένες εναλλακτικές, συχνά λιγότερο αποτελεσματικές. Επίσης, τονίζουν ότι σε τρίτες χώρες συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται σκευάσματα απαγορευμένα στην Ε.Ε., με αποτέλεσμα σημαντική διαφοροποίηση στο κόστος παραγωγής.
Αντίστοιχες ανησυχίες εκφράζονται και από τον Ελληνικό Σύνδεσμο Φυτοπροστασίας (ΕΣΥΦ) ο οποίος αποτελεί έναν από τους κύριους επιστημονικούς και επαγγελματικούς φορείς που εκπροσωπούν τον τομέα της φυτοπροστασίας στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύοντας εταιρείες που διακινούν τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα στην αγορά. Ο ΕΣΥΦ έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με τις απαγορεύσεις δραστικών ουσιών στην Ε.Ε., ιδιαίτερα όταν αυτές δεν συνοδεύονται από επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση ή δεν παρέχονται βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις για τους παραγωγούς. Επίσης, έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με την πρόταση Κανονισμού για την Ορθολογική Χρήση των Φυτοπροστατευτικών Προϊόντων (SUR) που στοχεύει στη μείωση της χρήσης και του κινδύνου των φυτοφαρμάκων κατά 50% έως το 2030.
Οι αγρότες περιγράφουν αυτή την κατάσταση ως μια μορφή διανεμητικής αδικίας που εκδηλώνεται με τη μορφή ελλείμματος ανταγωνιστικότητας σε σχέση με τις εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες. Όπως τονίζουν, ενώ οι ίδιοι υποχρεώνονται να χρησιμοποιούν πιο ήπια, ακριβότερα σκευάσματα, που συχνά δεν επαρκούν για την προστασία της καλλιέργειας, δεν απολαμβάνουν αντίστοιχη ενίσχυση ή προστασία από τον άνισο ανταγωνισμό, καθώς οι εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες επιτρέπονται χωρίς υποχρέωση εφαρμογής των κανονισμών της Ε.Ε.
Σχετικές αναφορές:
Ε.ΣΥ.Φ. (2022). Ενημερωτική έκδοση για το έργο του Ε.ΣΥ.Φ. (Τεύχος 18). https://esyf.gr/wp-content/uploads/2022/12/ESYF_NL18.pdf
Αποσπασμα 1
«- Και είχες πει και στην αρχή ότι υπήρχε πρόβλημα με τα αποσυρμένα.. με τις δραστικές ουσίες που αποσύρθηκαν και αντιμετωπίσατε και αυτό το ζήτημα.
– Τεράστιο ζήτημα. Τεράστιο.
– Λύθηκε αυτό ή παραμένει;
– Όχι. Είναι απαγορευμένα αυτά. Εν τω μεταξύ στις υπόλοιπες χώρες, Τουρκία και Ασιατικές χώρες είναι νόμιμα. Και σου λέει μετά ότι εσύ πρέπει να παράξεις προϊόν με βάση τα σκευάσματα… Ας πούμε στο φιστίκι, εμείς που έχουμε την ψύλλα, στην Τουρκία ψεκάζουν ΚΑΙ την ψύλλα με… πως το λένε αυτό το προφίλ, πως λέγεται αυτή η δραστική ουσία δε θυμάμαι, ένα φάρμακο, που στοιχίζει 5-6 ευρώ ο τόνος στην Τουρκία, εν τω μεταξύ ρίχνουν 30 τόνους… Άρα ο Τούρκος αν ρίξει 30 τόνους του στοιχίζει 3χ5, 150 ευρώ, κι εμείς εδώ το μόνο φάρμακο που έχουμε για την ψύλλα που είναι εγκεκριμένο, ένα καλό φάρμακο, έχει 90 ευρώ ο τόνος και ρίχνουμε 3χ9 27, δηλαδή 3,000 εμείς, 150 ευρώ ο Τούρκος… Και μετά κάνουμε εισαγωγή τούρκικο φιστίκι που τα ψεκάζουν αυτά… Δηλαδή, αυτό είναι ρατσιστικό αν μη τι άλλο…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Η κλιματική αλλαγή φαίνεται να επηρεάζει τις αλληλεπιδράσεις φυτών και παθογόνων, με βασικές συνέπειες την εμφάνιση ενισχυμένων ασθενειών και την ανάπτυξη ανθεκτικότητας στις χρησιμοποιούμενες δραστικές ουσίες. Σύμφωνα με πολλούς παραγωγούς, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση προσβολών στις καλλιέργειες και σε συνδυασμό με την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων μεθόδων αντιμετώπισης, καταγράφεται αύξηση του κόστους φυτοπροστασίας όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά συνολικά στην ΕΕ. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2023, το μέσο κόστος των φυτοπροστατευτικών προϊόντων αυξήθηκε κατά 9% σε σχέση με το προηγούμενο έτος, παρά τη μείωση του κόστους άλλων εισροών όπως τα λιπάσματα και τα καύσιμα. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι η βιομηχανία αγροχημικών δαπανά περίπου 300 εκατομμύρια ευρώ ετησίως για την προετοιμασία φακέλων έγκρισης και ανανέωσης δραστικών ουσιών, με το κόστος ανάπτυξης και απόδειξης της ασφάλειας μιας νέας δραστικής ουσίας να κυμαίνεται μεταξύ 200-250 εκατομμυρίων ευρώ.
Σε αυτό το πλαίσιο, η διανεμητική αδικία συνίσταται στη δυσανάλογη επιβάρυνση των παραγωγών με το κόστος της φυτοπροστασίας, την ώρα που το αγροτικό εισόδημα παραμένει συρρικνωμένο. Αν και οι ίδιοι οι αγρότες αναγνωρίζουν την ανάγκη περιορισμού της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, βρίσκονται αντιμέτωποι με ολοένα και εντονότερες φυτοπαθολογικές πιέσεις τις οποίες καλούνται να διαχειριστούν με ιδιαίτερα υψηλό κόστος, είτε μέσω συμβατικών φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων είτε μέσω ακριβότερων βιολογικών σκευασμάτων που προωθούνται στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής μετάβασης. Η κατάσταση αυτή εντείνει μια αίσθηση απογοήτευσης ως προς την οικονομική αλλά και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, καθώς οι αγρότες θεωρούν πως επωμίζονται το κόστος μιας περιβαλλοντικής πολιτικής, χωρίς να αποζημιώνονται επαρκώς μέσω των τιμών που λαμβάνουν για τα προϊόντα τους στην αγορά.
Σχετικές αναφορές:
Eurostat. (2024, 19 Ιανουαρίου). News release: Agricultural statistics – main results for 2023 [Press release]. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240119-1
European Commission. Evaluation report of Regulation (EC) No 1107/2009 on the placing of plant protection products on the market [Evaluation report].
Αποσπασμα 1
«- Όχι, είναι και το περιβάλλον. Το περιβάλλον έχει βρωμίσει πάρα πολύ. Έχουν ακριβύνει πάρα πολύ τα φάρμακα, γιατί υπάρχουν περιορισμοί λόγω του περιβάλλοντος, λόγω αυτού του γεγονότος από την Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει συρρικνωθεί το εισόδημα γιατί το κόστος παραγωγής έχει αυξηθεί πάρα πολύ, πάρα πολύ. Και είναι ένας κύκλος, στο οποίο εγώ τουλάχιστον αυτή τη στιγμή δεν βλέπω φως.
– Εγώ νομίζω ότι θα βγουν και βιολογικά φάρμακα γιατί προς τα εκεί πάει το πράγμα.
– Πόσο θα κοστίζουν όμως;
– Πέντε φορές παραπάνω.
– Το θέμα είναι το κόστος, και να μπορείς να το πάρεις εσύ απ’ την αγορά το κόστος. Δηλαδή, το να βγάλω είναι βιολογικό να βγάλω. Θα με συμφέρει εμένα οικονομικά να είμαι βιώσιμος; Θα το πληρώσει η αγορά;
– Πως παλεύεται όμως το ζήτημα του περιβάλλοντος αλλιώς;
– Δεν παλεύεται. Δεν παλεύεται.
– Ένα χάος είναι. Πρώτα απ’ όλα, δεν υπάρχει κανένα αισθητήριο και καμία αγωνία από πλευράς των καλλιεργητών
– Ευαισθησία τίποτα.
– Ευαισθησία, πιο σωστή λέξη. Δεν υπάρχει ευαισθησία για το θέμα αυτό. Πώς θα γίνει ούτε ξέρω.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Τα τελευταία χρόνια, η σταδιακή υποχώρηση του υδροφόρου ορίζοντα, αποτέλεσμα της υπεράντλησης υπόγειων υδάτων, σε συνδυασμό με τη συχνή εμφάνιση φαινομένων λειψυδρίας και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, έχουν οδηγήσει σε αισθητή μείωση της διαθεσιμότητας αρδευτικού νερού. Η εξέλιξη αυτή περιορίζει σημαντικά τη δυνατότητα των αγροτών να επιλέγουν δυναμικές ή υψηλής προστιθέμενης αξίας καλλιέργειες. Στη Λάρισα, πολλές περιοχές που παραδοσιακά εντάσσονταν σε ζώνες αρδευόμενης γεωργίας αντιμετωπίζουν σήμερα έντονες πιέσεις, είτε λόγω της υπεράντλησης είτε εξαιτίας της έλλειψης εκσυγχρονισμένων αρδευτικών υποδομών, γεγονός που αποδίδεται εν μέρει στη μη υλοποίηση των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής (ΣΔΛΑΠ). Ενδεικτικά, σε περιοχές όπως η Χάλκη και το Κιλελέρ, καταγράφονται σημαντικές δυσκολίες πρόσβασης των αγροτών σε αρδευτικό νερό. Επιπλέον, η έλλειψη επαρκούς αρδευτικού νερού έχει οδηγήσει σε μείωση των καλλιεργούμενων εκτάσεων, ιδιαίτερα για καλλιέργειες όπως το βαμβάκι. Οι αγρότες αυτών των περιοχών έχουν περιορισμένες επιλογές συγκριτικά με άλλες περιοχές και, ως εκ τούτου, έχουν οδηγηθεί αναγκαστικά είτε σε αναδιάρθρωση προς ξερικές καλλιέργειες, όπως η ρίγανη στην περιοχή του Κιλελέρ, είτε στην καλλιέργεια λιγότερο προσοδοφόρων καλλιεργειών, όπως είναι τα χειμερινά σιτηρά (κυρίως σιτάρι και κριθάρι). Πρόκειται δηλαδή για μια μορφή διανεμητικής αδικίας, καθώς οι συνέπειες της υποβάθμισης των υδάτινων πόρων δεν κατανέμονται ισότιμα ανάμεσα στις αγροτικές περιοχές.
Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, έχουν δρομολογηθεί έργα άρδευσης στην Θεσσαλία, με στόχο την εξασφάλιση αρδευτικού νερού. Τα ΣΔΛΑΠ Θεσσαλίας αντιμετωπίζουν το ζήτημα της άρδευσης μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της βιώσιμης κάλυψης του ελλείμματος υδατικών πόρων και της προστασίας από θαλάσσια εισχώρηση, με κύριες παρεμβάσεις που συνίστανται στη μείωση κατανάλωσης μέσω μείωσης απωλειών των δικτύων, εκσυγχρονισμού των υποδομών, εξορθολογισμού των μεθόδων άρδευσης, προώθηση μεθόδων υψηλής αρδευτικής αποδοτικότητας, παρακολούθηση παραμέτρων αλατότητας των υδάτων, διαχείριση των κρίσεων ξηρασίας και άνισης κατανομής.
Αποσπασμα 1
«- Τα σιτηρά τα βάζω γιατί δεν φτάνει το νερό από την πομόνα. Γι’ αυτό. Αλλιώς είχα κάνει μια σκέψη για να μπω στη ρίγανη αλλά είδα μετά ότι η ρίγανη έχει πολλά εργατικά και υπάρχει πρόβλημα με τα εργατικά χέρια και έμεινα απ’ έξω. Λέω, καλύτερα ας κάνω εκεί με το τριφυλλάκι που το ξέρω καλά, από το Α μέχρι το Ω.
– Άρα αν λυνόταν το ζήτημα του νερού, αμέσως θα κάνατε αναδιάρθρωση.
– Ε βέβαια, δεν υπάρχει περίπτωση. Μπορεί να τα έβαζα και όλα ποτιστικά.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Μια περίπτωση διανεμητικής αδικίας η οποία περνά απαρατήρητη από την πλειονότητα των αγροτών είναι η απουσία εξειδικευμένων ποικιλιών κατάλληλων για συστήματα βιολογικής γεωργίας. Παράλληλα, οι εταιρείες πολλαπλασιαστικού υλικού στην Ελλάδα δεν αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα της ανάπτυξης διαφοροποιημένων ποικιλιών, καθώς θεωρούν ότι η βιολογική γεωργία διαφοροποιείται από άλλα συστήματα μόνο ως προς τις καλλιεργητικές πρακτικές και όχι ως προς το φυτικό υλικό. Έτσι, περιορίζουν τη σχετική συζήτηση στην τήρηση του κανονισμού που απαιτεί η σποροπαραγωγή να γίνεται σε βιολογικές συνθήκες για δύο χρόνια.
Ωστόσο, η έρευνά μας ανέδειξε μια κρίσιμη, αλλά συχνά παραγνωρισμένη διάκριση: αυτή ανάμεσα στις «ποικιλίες για βιολογική γεωργία» και τις «βιολογικές ποικιλίες». Οι πρώτες είναι ποικιλίες που έχουν αναπτυχθεί για συμβατικά συστήματα καλλιέργειας και απλώς σποροπαράγονται σε βιολογικές συνθήκες, χωρίς κάποια ουσιαστική προσαρμογή στις ιδιαιτερότητες του βιολογικού τρόπου παραγωγής. Αντίθετα, οι βιολογικές ποικιλίες επιλέγονται και αναπτύσσονται εξαρχής για καλλιέργεια σε αποκλειστικά βιολογικό περιβάλλον, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες και τις προκλήσεις της βιολογικής γεωργίας. Ως αποτέλεσμα, η απουσία βιολογικών ποικιλιών μπορεί να συνεπάγεται χαμηλότερες αποδόσεις, αυξημένα καλλιεργητικά προβλήματα και τελικά, να υπονομεύει την αποτελεσματικότητα αλλά και την αξιοπιστία της ίδιας της βιολογικής παραγωγής. Αυτή η κατάσταση μπορεί να αδικεί τους παραγωγούς που θέλουν να επενδύσουν με συνέπεια στη βιολογική παραγωγή, και παράλληλα στερεί από τους καταναλωτές την πρόσβαση σε βιολογικά προϊόντα υψηλής ποιότητας.
Μια αρχή για την αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος στην Ελλάδα φαίνεται να έγινε το 2021 με την εισαγωγή του νέου ευρωπαϊκού κανονισμού για τη βιολογική σποροπαραγωγή. Σήμερα, μέσω ενός επταετούς προγραμματισμού ο οποίος βρίσκεται σε εξέλιξη, πρόκειται να επιλεγούν ποικιλίες και να καταρτιστούν νέα κριτήρια στα πρωτόκολλα ΔΟΣ (Διακριτότητα, Ομοιομορφία, Σταθερότητα) και ΚΑΧ (Καλλιεργητική Αξία και Χρήση) αποκλειστικά για «βιολογικές ποικιλίες». Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή η προσπάθεια υποστηρίζεται κυρίως από τα δημόσια ερευνητικά ινστιτούτα, καθώς και από οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, σε συνεργασία με διεθνείς φορείς, ερευνητικά ινστιτούτα του εξωτερικού και επιστημονικές εταιρείες γενετικής βελτίωσης φυτών.
Αποσπασμα 1
«- Η βιολογική γεωργία μπαίνει στο κομμάτι των ποικιλιών ως ζήτημα; Δηλαδή το αν η έλλειψη κατάλληλων ποικιλιών για χαμηλές εισροές ή βιολογική, αποτελούν κριτήρια στα προγράμματα βελτίωσης για να αναπτυχθούν ποικιλίες προσαρμοσμένες σε αυτά τα συστήματα;
– Οι ποικιλίες που κοιτάμε τώρα άνετα μπαίνουν και στην βιολογική.
– Είναι κοινές, αυτό λέμε…
– Ναι, δεν είναι… Δεν σημαίνει ότι το βιολογικό… Τι έχει παραπάνω; Το βιολογικό έχει τα ζιζάνια που δεν ψεκάζεται και τα έντομα. Τα έντομα, εντάξει, ρίχνεις κανά πύρεθρο, κάτι, το παλεύεις.
– Στις εισροές είναι διαφορά;
– Ναι, δεν διαφέρει στην κλιματική αντοχή με τη συμβατική. Να πεις ότι θα κάνω μία άλλη… Την ίδια, την ίδια, το ίδιο κλίμα, στην ίδια περιοχή μπαίνουν.
– Πάντως σε όλες οι ποικιλίες, ανεξαιρέτως βιολογικής ή συμβατικής, η τάση είναι στο να φτιάχνουμε ποικιλίες που να είναι παραγωγικές με λιγότερες εισροές;
– Εννοείται… Η τάση είναι να κάνουμε ποικιλίες και καινούργια γενετικά υλικά τα οποία να είναι επικαιροποιημένα στην εποχή μας. Είτε από κλιματικές συνθήκες είτε από το τι θέλει η βιομηχανία. Δεν είναι άντε γεια σας έφτιαξα ένα ποιοτικό προϊόν και… Αλλά όλα τα άλλα;»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο εταιρείας σποροπαραγωγής και ανάπτυξης πολλαπλασιαστικού υλικού)
Αν και η πλειονότητα των αγροτών εμφανίζεται ικανοποιημένη από τα αγρονομικά χαρακτηριστικά και τις αποδόσεις των ποικιλιών που διατίθενται στην εγχώρια αγορά, εντούτοις εκφράζεται συχνά δυσαρέσκεια σε ό,τι αφορά την ποιότητα του σπόρου συγκεκριμένων καλλιεργειών που προέρχεται από την εγχώρια σποροπαραγωγή. Η δυσαρέσκεια αφορά στις συνθήκες και στις πρακτικές υπό τις οποίες διεξάγεται η σποροπαραγωγή, οι οποίες θεωρούνται από παραγωγούς ανεπαρκώς ελεγχόμενες και υποβαθμισμένες, με αποτέλεσμα την κυκλοφορία στην αγορά σπόρων μειωμένης καθαρότητας και ποιότητας. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στον σπόρο Α αναπαραγωγής (R1) στο σιτάρι και στο βαμβάκι. Σε αυτές τις καλλιέργειες, αναφέρονται φαινόμενα ανάμιξης γενετικού υλικού μεταξύ διαφορετικών ποικιλιών εξαιτίας της μη τήρησης των απαιτούμενων αποστάσεων μεταξύ σποροπαραγωγικών αγροτεμαχίων, καθώς και εξαιτίας του πλημμελούς καθαρισμού των γεωργικών μηχανημάτων κατά τη συγκομιδή. Τέτοιες αστοχίες επηρεάζουν την καθαρότητα των σπόρων, υπονομεύοντας την ομοιομορφία και τις προβλέψιμες αποδόσεις των καλλιεργειών.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το φαινόμενο αυτό δεν παρατηρείται σε καλλιέργειες όπως η βιομηχανική τομάτα και το καλαμπόκι, όπου κυριαρχούν εισαγόμενα υβρίδια. Επιπλέον, ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν τα ψυχανθή και τα όσπρια, όπου επικρατούν γηγενής ποικιλίες του ΕΛΓΟ-Δήμητρα. Το Ινστιτούτο Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ-Δήμητρα, από το 2012 και έπειτα, φαίνεται να έχει επιτύχει έναν πιο αποτελεσματικό έλεγχο της σποροπαραγωγικής διαδικασίας μέσω ενός καινοτόμου μοντέλου διαγωνιστικών αναθέσεων, το οποίο επιτρέπει την επιλογή των συνεργαζόμενων σποροπαραγωγικών εταιρειών με αυστηρά ποιοτικά και τεχνικά κριτήρια.
Από την πλευρά τους, όπως είναι αναμενόμενο οι εταιρείες σποροπαραγωγής εκ θέσεως απορρίπτουν τις κριτικές των αγροτών ως προς αυτό το ζήτημα, αλλά ταυτόχρονα αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν και προβλήματα στην όλη διαδικασία από τη στιγμή που είναι αδύνατον η εταιρεία να ελέγξει πλήρως τις εργασίες που εφαρμόζει στο σπορόκεντρό του ο κάθε συνεργαζόμενος αγρότης. Επίσης, σημαντικό ρόλο στο πρόβλημα διαδραματίζει και η ανεπαρκής κρατική εποπτεία. Τα Τμήματα Αγροτικής Ανάπτυξης και Ελέγχων (ΤΑΑΕ – πρώην ΚΕΠΠΥΕΛ), τα οποία φέρουν την ευθύνη για την επίσημη εποπτεία της σποροπαραγωγής για λογαριασμό του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υποστελέχωσης και υποχρηματοδότησης, γεγονός που περιορίζει σημαντικά τη δυνατότητα διενέργειας ουσιαστικών ελέγχων και παρεμβάσεων σε περιπτώσεις παραβάσεων ή κακής πρακτικής.
Σε τελική ανάλυση, η ευθύνη για την υποβαθμισμένη ποιότητα σπόρων δεν μπορεί να αποδοθεί μονομερώς. Σε κάθε περίπτωση, το συγκεκριμένο πρόβλημα σχετίζεται άμεσα με την εταιρεία σποροπαραγωγής («υπάρχουν καλές και κακές εταιρείες», όπως αναφέρεται) ενώ μέρος της ευθύνης έχει και ο συνεργαζόμενος αγρότης της εταιρείας σποροπαραγωγής για τον βαθμό επιμέλειας που επιδεικνύει σε όλα τα στάδια της διαδικασίας.
Αποσπασμα 1
«-[…] Και γενικώς με τα σπόρια έχω παράπονο, ειδικά στα σιτηρά, ήταν πολύ μέτριος ο σπόρος.
– Αυτό αφορά γενικά την αγορά; Είναι μέτριος ο σπόρος στην Ελλάδα;
– Ναι, στην Ελλάδα. Παίρνεις μια ποικιλία και έχει άλλες δύο-τρεις μέσα… Δεν είναι ποτέ πολύ καθαρός, πολύ σωστός. Είναι μέτριος ο σπόρος. Και στα βαμβάκια είχαμε θέματα με τα σπόρια. Μερικοί οίκοι οι οποίοι κάνουν σποροπαραγωγές, δεν έχουν ποιοτικό σπόρο. Ας πούμε η ******* είναι ένας σπόρος που φυτρώνει πάρα πολύ δύσκολα. Έχει πολύ αδύναμη φυτρωτική ικανότητα. Βλαστική έχει, αλλά φυτρωτική δεν έχει. Και είχαμε διάφορα τέτοια προβλήματα. […] Με το σιτάρι που παίρνω από την ******* κάθε χρόνο είναι το ίδιο θέμα. Βάζεις μία ποικιλία μέσα, και βγαίνουν δυο-τρεις μέσα, μαζεμένες.
– Δεν ξέρω τι γίνεται. Εγώ μία χρονιά είχα σιτάρι σποροπαραγωγή από την ******* R0, κράτησα από αυτό τον σπόρο. Δεν είχε μέσα τίποτα. Κράτησα από αυτό το σπόρο και έσπειρα την επόμενη χρονιά και βγήκαν μέσα πέντε ποικιλίες.
– Εγώ R0 μία φορά είχα. Κράτησα κι εγώ. Δεν θυμάμαι τι έγινε μετά. R1 παίρνω συνήθως πιστοποιημένο και γίνεται ο κακός χαμός.
– Στο R1 γίνεται κακός χαμός. Βγάζεις και κριθάρια μέσα, ό,τι θες βγάζεις. Εγώ νομίζω δεν γίνεται σωστά η σποροπαραγωγή…
– Ίσως και το καθαριστήριο να μην έχει κάνει σωστή δουλειά.
– Δε νομίζω, δεν μπορείς να πας τώρα και να έχεις εδώ σποροπαραγωγή, είναι ένας δρόμος κι απ’ την άλλη μεριά να υπάρχει άλλη ποικιλία. Αυτό μόνο και μόνο που διασταυρώνονται αυτά η γονιμοποίηση που γίνεται. Γιατί η γύρη με τον αέρα κι αυτά, ας πούμε. Εδώ πρέπει να υπάρχουν νεκρές ζώνες που να μην μπορεί να γίνει. Έτσι νομίζω. Δεν ξέρω. Οι ειδικοί θα ξέρουν περισσότερο. […] Αλλά σου λέω η *******, μου λέει θες να βάλεις και σποροπαραγωγή να σου δώσω, μα μου δίνει σποροπαραγωγή για να πάρω τα 2-3 λεπτά παραπάνω, αλλά δίπλα είναι ο Γιώργος που έχει άλλη ποικιλία. Δεν είναι σποροπαραγωγή αυτή τώρα. Δεν είναι έτσι. Ενώ είναι σοβαρή εταιρεία και καλές ποικιλίες.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 2
«- Υπάρχουν προβλήματα στη σποροπαραγωγή; Μου έχουν επισημάνει πολλοί ότι δεν είναι καθαρός ο σπόρος…
– Ποιοι στο χουν πει; Παραγωγοί;
– Ναι…
– Υπάρχουν. Να μην παίρνουν από αυτόν που αγοράζαν τα προηγούμενα χρόνια. Να κοιτάνε εταιρείες οι οποίες κάνουν σωστή δουλειά…
– Μου έχουν αναφέρει ότι δεν γίνεται σωστά η σποροπαραγωγή… Είναι πολύ στενά οι γραμμές… Μπλέκονται ποικιλίες…
– Λοιπόν. Καταρχήν, η σποροπαραγωγή ξεκινάει από τον ίδιο τον παραγωγό. Έχει κι αυτός κάποιες υποχρεώσεις. Με τη σύμβαση που κάνουμε για να του δίνουμε τα 5 λεπτά παραπάνω που παίρνει πχ. στο σιτάρι ή στο κριθάρι, πρέπει να κάνει κι αυτός σωστή ζιζανιοκτονία, να έχει καθαρισμένη τη μηχανή όταν θα πάει να σπείρει, τα τηρεί, όλα αυτά; Ξεκινάει από εκεί η πρώτη φάση.
– Εσείς ελέγχετε;
– Εμείς ελέγχουμε, αλλά δεν μπορείς να πας στον κάθε παραγωγό τέτοιο…
– Δεν μπορεί να είσαι εκεί 24 ώρες…
– Ε ναι, είσαι καλά… Όταν εγώ έχω ένα όγκο 4.500 τόνων στα σιτηρά που θα διακινήσω, μπορώ να πάω να παρατηρώ σε κάθε χωράφι; Έχω εμπιστοσύνη σε αυτόν που θα το σπείρει. Είμαι όμως παρόν στον αλωνισμό. Δεν θα μου βάζεις από ό,τι να ‘ναι. Εκεί έχουμε άλλο πρόβλημα. Καθάρισες τη μηχανή; Δηλαδή δεν είναι ένας παράγοντας. Αλλά εμείς προσπαθούμε να κάνουμε την καλύτερη δουλειά. Υπάρχουν κάποιοι που δεν έχουν δικά τους μηχανήματα και βάζουν περιφερόμενα τα οποία δεν είναι και αξιόπιστα αυτά. Δεν κάνουν και καλή δουλειά. Αυτοί ενδεχομένως να έχουν προβλήματα. Είναι επιλογή του παραγωγού μετά ας βάλει… Να μην ξαναπάρει από αυτό που αν μια χρονιά πήρε του ******* το σπόρο και δεν έμεινε ικανοποιημένος να μην ξαναπάρει, να πάρει από αλλού, από άλλη εταιρία.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο εταιρείας σποροπαραγωγής και ανάπτυξης πολλαπλασιαστικού υλικού)
Αποσπασμα 3
«- Λέω ότι αυτό το οποίο κάνουμε εμείς οι ίδιοι… Καταρχήν δεν γίνεται σωστή σποροπαραγωγή. Πρέπει να υπάρχουν οι ζώνες οι οποίες θα είναι… περιμετρικά της καλλιέργειας να υπάρχουν… για να μην μπασταρδεύονται. Άραγε δεν ξέρω τι γίνεται και δεν ξέρω αν γίνεται, τι δουλειά γίνεται και πως ξεχωρίζουν και τον βαμβακόσπορο στα ίδια τα εκκοκκιστήρια.
– Εδώ το πιο βασικό είναι ότι ούτε την σπαρτική δεν ελέγχουν και αν πάμε και στις σποροπαραγωγές που γίνονται… γιατί έχει γίνει λίγο μπάτε σκύλοι αλέστε να το πω πιο απλά… Εδώ ο ίδιος που σπέρνει… Δεν ελέγχουν πολλοί αν έχει καθαρίσει η μηχανή από τον προηγούμενο σπόρο…»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Μια χαρακτηριστική περίπτωση δημιουργίας πολλαπλών αδικιών, με αφετηρία την επιλογή ποικιλίας σπόρου, αφορά το ρεβίθι. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, στην ελληνική παραγωγή έχει κυριαρχήσει ένας μεγαλόσπερμος, λευκός σπόρος προερχόμενος από το Μεξικό, ο οποίος προτιμάται από την αγορά κυρίως λόγω της ελκυστικής του εμφάνισης. Ωστόσο, η χρήση αυτού του σπόρου βασίζεται σε μια σημαντική παρανόηση: πρόκειται για σπόρο βρώσης (grain) και όχι για πιστοποιημένο σπόρο σποράς (seed). Με άλλα λόγια δεν πρόκειται για ποικιλία αλλά για μη πιστοποιημένο υλικό το οποίο δεν είναι εγγεγραμμένο σε κάποιον κατάλογο ποικιλιών και απλώς συσκευάζεται και πωλείται στους παραγωγούς ως σπόρος σποράς.
Η χρήση αυτού του σπόρου προκαλεί σοβαρές αδικίες σε τρία επίπεδα. Πρώτον, απέναντι στους καταναλωτές, οι οποίοι χωρίς να το γνωρίζουν καταναλώνουν ένα προϊόν έντονα επιβαρυμένο με φυτοφάρμακα. Ο μεξικάνικος σπόρος παρουσιάζει υψηλή ευαισθησία στις μυκητολογικές ασθένειες, ιδίως στην ασκοχύτωση, και απαιτεί 4 έως 6 ψεκασμούς ανά καλλιεργητική περίοδο για να διατηρηθεί σε παραγωγικό επίπεδο. Δεύτερον, πρόκειται για αδικία απέναντι στους ίδιους τους παραγωγούς. Παρότι πολλοί αγρότες αναγνωρίζουν την αξία των ελληνικών ποικιλιών—όπως η «Θήβα», η «Αμοργός» και η «Γαύδος»— που είναι ανθεκτικές στις ασθένειες και απαιτούν ελάχιστους ή καθόλου ψεκασμούς, οδηγούνται στην καλλιέργεια μεξικάνικου σπόρου. Κι αυτό γιατί οι ελληνικές ποικιλίες όντας μεσόσπερμες ή μικρόσπερμες και σκουρόχρωμες, δεν ανταποκρίνονται στις κυρίαρχες αισθητικές προτιμήσεις των καταναλωτών, με αποτέλεσμα να θεωρούνται εμπορικά λιγότερο ελκυστικές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να επιβαρύνονται με αυξημένα έξοδα καλλιέργειας, χωρίς να έχουν πρόσβαση σε αγορές που να ανταμείβουν την επιλογή πιο βιώσιμων ποικιλιών. Τέλος, γίνεται προφανές πως η συγκεκριμένη επιλογή έχει σοβαρό περιβαλλοντικό κόστος, καθώς οι εκτεταμένοι ψεκασμοί αυξάνουν σημαντικά τη χημική επιβάρυνση των αγροτικών οικοσυστημάτων. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο κυριαρχεί η έλλειψη ενημέρωσης και θεσμικής ρύθμισης, οδηγώντας σε πρακτικές που δεν ευνοούν ούτε τον αγρότη, ούτε τον καταναλωτή, ούτε το περιβάλλον.
Αποσπασμα 1
«- Πιο πολύ ασχολούμαστε με το ρεβίθι το Αμοργός, το μικρό, γιατί εκεί δε θέλει και πολλούς ψεκασμούς.
– Αυτό όμως βρίσκει ανταπόκριση στην αγορά; Γιατί μας λένε ότι υπάρχει μια δυσκολία, προτιμούν τα μεγαλόσπερμα.
– Έχουν 7 ψεκασμούς τα μεγαλόσπερμα…
– Ο καταναλωτής δεν το ξέρει… Για πείτε το λίγο αυτό…
– Το ρεβίθι που καλλιεργούμε είναι ελληνική ποικιλία, είναι εγκλιματισμένη στις συνθήκες τις δικές μας και άντε να ψεκάσεις μια φορά, και μπορείς να το ψεκάσεις και με σκευάσματα που είναι πιο φιλικά, ενώ το Μεξικάνικο δέχεται 7 ψεκασμούς βαρβάτους γιατί δεν μπορεί να εγκλιματιστεί….
– Αλλά στην αγορά δεν μπαίνει το μικρό….
– Η αγορά, το 70% θέλει το Μεξικάνικο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Αποσπασμα 2
«- Εσείς βάζετε Μεξικάνικο ρεβίθι;
– Ναι.
– Ναι. Αλλά και Θήβα και Αμοργός… Φέτος έχουμε περισσότερο Αμοργός.
– Γιατί όμως; Λόγω ότι έχει λιγότερα έξοδα;
– Δεν χρειάζεται τίποτα. Δε χρειάζεται κανέναν ψεκασμό.
– Έναν το πολύ ψεκασμό…
– Προτιμάει όμως η αγορά το Μεξικάνικο…
– Το κορυφαίο είναι αυτό… Το ότι η αγορά θέλει το χοντρό, το εμφανίσιμο, που έχει πέντε ψεκασμούς και δε θέλει το Αμοργός που έχει μηδέν.
– Έγινε καμία εκστρατεία με αυτό το προϊόν να ενημερωθεί η αγορά;
– Από τις εταιρείες δεν έχει γίνει…
– Εγώ όταν ξεκίνησα να συνεργάζομαι με αυτήν την εταιρεία την *******, που αυτή μου προώθησε το Αμοργός, μου είπε ότι ξέρεις τι… όταν ξεκινήσαμε τότε μου έλεγε πλαφόν στα στρέμματα του ρεβιθιού. Κάτσε λίγο. Εγώ θέλω να βάλω 300 στρέμματα ρεβίθι. Μου λέει δεν μπορώ να το σπρώξω. Δεν υπάρχει ζήτηση γι’ αυτό το μικρόσπερμο.
– Μάλιστα…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 3
«Θα σου πω τι γίνεται με το ρεβίθι. Το ρεβίθι είναι μια καλλιέργεια η οποία υποφέρει από μια στρεβλότητα αυτή τη στιγμή που υπάρχει στην αγορά και σε σχέση με τις καταναλωτικές συνήθειες. […] Δηλαδή, ενώ στην φακή ο Έλληνας καταναλωτής προτιμάει τη λεπτόσπερμη και όχι την πολύ πλατιά την Αμερικάνικη που λέμε, στο ρεβίθι συμβαίνει το αντίστροφο. Δηλαδή, πηγαίνουν και παίρνουν τα μεγάλα ρεβίθια και τα μέτρια ή τα μικρά, δεν τα προτιμάει ο καταναλωτής. Αυτή, λοιπόν, η στρέβλωση που υπάρχει. […] Η διαφορά ποια είναι τώρα. Αυτά, λοιπόν, τα μεγάλα ρεβίθια, εισήχθησαν εδώ στην Ελλάδα ως σπόροι προς κατανάλωση, προς βρώση, για φαγητό. Τις πήραν κάποιες εταιρείες και τις κάναν σπόρους σποράς. Από «Grains», που λέμε στα αγγλικά, έγιναν «Seeds», δηλαδή έγιναν σπόροι σποράς.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ερευνητή)
Αποσπασμα 4
«- Ελληνικό ρεβίθι δεν το παίρνουν οι έμποροι.
– Αυτό μας έλεγαν. Ενώ δεν θέλει πολλούς ψεκασμούς δεν έχει αγορά. Γιατί όλοι προτιμούν τα μεγάλα.
– Δεν το παίρνουνε. Τα μεσαία και τα μεγάλα προτιμούν. Πέρυσι είχαμε γύρω στα 40 στρέμματα. Κανένας έμπορος δεν το πήρε.
– Αυτό μπορεί να αλλάξει; Μπορεί να αρχίσουν να το συνηθίζουν οι καταναλωτές;
– Κοιτάξτε ο καταναλωτής είναι αδαής…
– Αυτό, δεν ξέρουνε ότι το ένα θέλει έναν ψεκασμό και το άλλο 6…
– Ο καταναλωτής είναι αδαής. Ανεκπαίδευτος. Οπότε…»
(Απόσπασμα από συνέντευξη με αγρότισσα της περιοχής Λάρισας)
Αποσπασμα 5
«- Ήθελα να σε ρωτήσω και για το όσπρια αν έχεις προβλήματα με τις ποικιλίες. Γιατί υπάρχουν πολλές ελληνικές ποικιλίες αλλά έχουν ζητήματα με το πώς έχουμε συνηθίσει να τρώμε πχ. το φασόλι, το ρεβίθι…
– Κυρίως το ρεβίθι, το Μεξικάνικο, επειδή είναι χοντρό. Και όντως το Αμοργός είναι πολύ ψιλό και το Θήβας είναι μέτριο. Αλλά άμα γίνει ένα marketing κι εκεί θα αλλάξει, αλλά θέλει ένα επιθετικό marketing στον καταναλωτή ότι το ένα γίνεται χωρίς τίποτα μόνο του, χωρίς φάρμακα, μηδέν, και μπορεί να γίνει 100% βιολογικό.
– Θεωρείς ότι οι ελληνικές ποικιλίες είναι πιο προσαρμοσμένες, πιο ανθεκτικές και πιο ποιοτικές επειδή έχουν φτιαχτεί εδώ;
– Αυτό, δεν είμαι γενετιστής, εγώ ξέρω ότι το Θήβας και το Αμοργός γίνεται χωρίς φάρμακα, μηδέν, μηδέν ψεκασμοί, είναι ανθεκτικό. Το Μεξικάνικο αν δεν το ψεκάσεις 6-7 φορές δεν γίνεται.
– Παραγωγή έχει;
– Ναι, εντάξει είναι πολύ ικανοποιητικές οι παραγωγές. Το όλο πρόβλημα είναι ότι δεν τραβάει τον καταναλωτή γιατί θέλει το μάτι. Τι θες να φας, τα φάρμακα ή το βιολογικό που μπορεί να γίνει μόνο του; Αλλά εκεί θες επιθετικό marketing, ποιος θα κάνει το επιθετικό marketing όταν παράγει έναν τόνο ρεβίθι;»
(Απόσπασμα από συνέντευξη με αγρότη της περιοχής Λάρισας)
Ένα από τα ζητήματα που συχνά αναδεικνύονται στο δημόσιο λόγο σχετικά με την ποιότητα των αγροτικών προϊόντων αφορά τον άνισο ανταγωνισμό του ελληνικού βαμβακιού στις διεθνείς αγορές. Η εν λόγω αδικία συνδέεται με το λεγόμενο πρόβλημα της «πανσπερμίας των ποικιλιών», το οποίο προβάλλεται από ορισμένους ειδικούς, αγρότες και εταιρείες πολλαπλασιαστικού υλικού. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η ταυτόχρονη καλλιέργεια πολλαπλών ποικιλιών δυσχεραίνει τον ποιοτικό έλεγχο, την ομοιομορφία και την τυποποίηση του προϊόντος. Από την άλλη, οι εταιρείες σπόρων φαίνεται να υιοθετούν αυτή τη θέση, καθώς εξυπηρετεί την προώθηση και την εμπορική κυκλοφορία των δικών τους ποικιλιών.
Εντούτοις, η ανησυχία αυτή φαίνεται να έχει τις ρίζες της στην εποχή λειτουργίας του Οργανισμού Βάμβακος, ο οποίος μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000 ρύθμιζε κεντρικά την παραγωγή και τη διάθεση των ποικιλιών μέσω ενός δημόσιου πλαισίου. Πριν την κατάργηση του Οργανισμού Βάμβακος η παραγωγή προέρχονταν κυρίως από δύο ποικιλίες –την Acala και τη Zeta-2– προσφέροντας πράγματι υψηλό βαθμό ομοιογένειας και τυποποίησης της ελληνικής παραγωγής.
Ωστόσο, σήμερα το λεγόμενο πρόβλημα πανσπερμίας φαίνεται να μην υφίσταται σε ουσιαστικό βαθμό, καθώς, παρότι κυκλοφορούν εκατοντάδες ποικιλίες στην αγορά, 5 από αυτές καταλαμβάνουν περίπου το 80% του συνόλου, ενώ οι υπόλοιπες 20 μοιράζονται το υπόλοιπο 20%. Η τάση αυτή υποδεικνύει ότι το επιχείρημα περί «πανσπερμίας» ενδέχεται να είναι υπερτονισμένο και ότι δεν συνιστά σοβαρό περιοριστικό παράγοντα για την ανταγωνιστικότητα του ελληνικού βαμβακιού, όπως υποστηρίζεται από ορισμένους δρώντες του αγροδιατροφικού τομέα.
Αποσπασμα 1
« – Θεωρείτε ότι μπορεί να αλλάξει κάτι, έχετε κάποια πρόταση;
– […] Να μην είναι τόσο ατελείωτες οι ποικιλίες αυτές. Να υπάρχουν συνεργασίες μεταξύ των εκκοκκιστών και των εταιρειών, και να υπάρχει και αυτό το πινάκιο τι θέλουν ακριβώς και οι εκκοκκιστές, για να είναι ανταγωνιστικό και το βάμβακι το ελληνικό στο εξωτερικό, το οποίο παλιά ήταν πολύ ανταγωνιστικό, και η πανσπερμία των ποικιλιών το υποβάθμισε. Είναι μια λύση αυτό.
– Έλα εδώ στο Ινστιτούτο, ποιες ποικιλίες είναι αυτές με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά; Μία, δύο, τρεις. Ωραία. Να μπορέσουμε να συνεννοηθούμε και να πούμε και ανά περιοχές να βάλουμε μία, δύο ποικιλίες με κοινά χαρακτηριστικά. Να μην υπάρχει αυτό που λέει και ο Κώστας, η πανσπερμία. Εκεί όμως πρέπει να σπάσουμε αυγά. […] Τα λέει, ο άνθρωπος τα ξαναλέει, πρέπει να έχεις μια ποσότητα, να έχεις όγκο, για να μπορέσεις να το διαχειριστείς. Τώρα να πάω εγώ να βάλω 200 στρέμματα και 500 ο Κώστας και να έρθει ο άλλος από εκεί, πηγαίνει και το μαζεύει με το striper εκείνος εκεί, τα μαζεύει όλα μέσα, κοτσάνια, καρύδια, διαολιά, τριβόλια και τα βάζει μέσα ο άνθρωπος να βγάλει ίνα, δεν βγάζει τίποτα. Δεν γίνεται.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Λάρισας)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σχεδόν το 80% του κόστους της παραγωγής αποτελεί το κόστος του ηλεκτρισμού. Η περιοχή των Φαρσάλων (ΤΟΕΒ Ενιπέας Φαρσάλων) στηρίζεται αποκλειστικά στην άρδευση των υπόγειων υδάτων, επομένως το κόστος της ηλεκτρικής ενέργειας είναι το σημαντικότερο κόστος των αρδευόμενων καλλιεργειών για τους παραγωγούς της περιοχής. Η συνέπεια αυτής της αδικίας έχει διπλή όψη. Από την μία πλευρά ως μία πρόσθετη επιβάρυνση των παραγωγών που τους αυξάνει το κόστος της καλλιέργειας συγκριτικά με άλλους αρδευτές που χρησιμοποιούν κλειστά δίκτυα ή επιφανειακά ύδατα ή ακόμα και κατάκλιση. Από την άλλη πλευρά, η αύξηση του κόστους άρδευσης οδηγεί σε αδυναμία κάποιων παραγωγών να εκπληρώσουν τις συμβατικές τους υποχρεώσεις και να καλύψουν το κόστους της άρδευσης στους οργανισμούς τους, με αποτέλεσμα να μεταφέρεται το χρέος αυτό ως «ζημιά» στους ΤΟΕΒ, που οδηγεί στην χειροτέρευση της οικονομικής τους ευρωστίας, αλλά και επηρεάζοντας τις κοινωνικές σχέσεις των ΔΣ του οργανισμού με τους παραγωγούς αυτούς στην τοπική κοινότητα τους. Ενώ ο Ενιπέας Φαρσάλων επιχείρησε να επιλύσει αυτό το ζήτημα με την δημιουργία φωτοβολταϊκών πάρκων που θα εξυπηρετούσαν αποκλειστικά τις ανάγκες των παραγωγών της περιοχής, το ζήτημα της χρηματοδότησης (δια εγγυητικών από Τράπεζες) στάθηκε το μεγαλύτερο πρόσκομμα για την υλοποίηση αυτής της ενέργειας σε συνδυασμό με την πεπερασμένη ικανότητα μεταφοράς των δικτύων ηλεκτρισμού της περιοχής, όπου είναι κατειλημμένα, από ιδιωτικές επενδύσεις παρόχων ηλεκτρισμού, που χρησιμοποιούν το υφιστάμενο πεπερασμένο δίκτυο.
Αποσπασμα 1
“300, 350 μέτρα, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι σε περίοδο, σε περιόδους ξηρασίας αντιμετωπίζουμε πρόβλημα με τη στάθμη στο νερό, κατεβαίνει κάτω, ένα άλλο πρόβλημα που έχουμε είναι ότι έχουμε πολύ υψηλό κόστος τα τελευταία χρόνια, μετά το τα τελευταία 4 χρόνια μετά τη ρήτρα αναπροσαρμογής στη ΔΕΗ, είναι πολύ μεγάλο το πρόβλημα…και ένα άλλο που ξεκινήσαμε το είχα ξεκινήσει το 13/14 για να κάνουν φωτοβολταϊκά πάρκα εδώ για την εξοικονόμηση, 2,5 εκατομμύρια ρεύμα τα δυόμιση εκατομμύρια θα μπορούσαμε να τα γλιτώσουμε, βρήκαμε μέρος μας παραχώρησε ο δήμος μέρος 35 στρέμματα για να κάνουμε, καμία τράπεζα δεν μας χρηματοδοτούσε”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Αποσπασμα 2
“το ξεκίνησα εγώ το 13-14 περίπου, βρήκαμε την έκθεση κάναμε τη μελέτη κάναμε αυτά, καμία τράπεζα δεν μας χρηματοδοτεί, γιατί πώς θα πάρει το χρήμα; η τράπεζα δεν της έφτανε μόνο το ρεύμα ήθελε και εγγύηση, και ήθελε τι; όλοι οι παραγωγοί να υπογράψουν πράγμα που δεν γίνεται, ή ήθελε το διοικητικό συμβούλιο να βάλει τα προσωπικά του περιουσιακά στοιχεία εκεί σαν εγγύηση, που είναι επίσης τρελό... είναι και το λάθος της πολιτείας ήταν εκεί που έπρεπε να δίνει προτεραιότητα στη ΔΕΥΑΛ στους ΤΟΕΒ και σε αυτά να κάνουν τσάμπα φωτοβολταϊκά πάρκα για να κερδίσουν από αυτά τα χρήματα, όχι να παίρνω εγώ ρεύμα, να παίρνω ανταποδοτικό ναι είναι αυτό το net metering…”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Η ανάγκη αμεσότητας με τους παραγωγούς νοηματοδοτήθηκε από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων μερών ως μια ενδεχομενική αδικία, στην περίπτωση απομάκρυνσης της διοίκησης από τα ΤΟΕΒ, σε μία πιθανή κεντρικοποιημένη οργάνωση του νέου φορέα διαχείρισης για τις αρδεύσεις (Ο.Δ.Υ.Θ.). Η διαμεσολάβηση των ΤΟΕΒ είναι κρίσιμος παράγοντας στην εξομάλυνση των σχέσεων των αρδευτών σε περίπτωση συγκρούσεων για την προτεραιότητα στην άρδευση, για την διαθεσιμότητα και διαμοιρασμό των διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και για την οργάνωση του κύκλου της άρδευσης. Υποστηρίχθηκε σε αυτό το πλαίσιο ότι ένα μεγάλο έλλειμα που θα μπορούσε να καλύψει ο νέος οργανισμός είναι αυτό της σχεδίασης και υλοποίησης νέων υποδομών που είναι κρίσιμες για την άρδευση, όπως κρίνεται κατά τόπους με βάση τις τοπικές ανάγκες της κάθε περιοχής.
Αποσπασμα 1
“τι να κάνει; Να μειώσει της ανισότητες, θα υπάρχουν δεν υπάρχει περίπτωση να μην υπάρχουν και πιστεύω ότι εκεί θα μπορούσε να εστιάσει ο φορέας για να μην υπάρχουν ανισότητες και να υπάρχει και σωστή λειτουργία. Να φέρει μια ισορροπία όλων των αρδευτών σε όλη τη Θεσσαλία…να δει τι ελλείψεις έχει η κάθε περιοχή να κάνει κάποιες μελέτες έτσι; να ρωτήσει εμάς να πούμε πως μπορεί να γίνει και να κάνει μελέτες ώστε να δημιουργηθούν οι συνθήκες μεταφοράς του νερού, των αγωγών των ελευθέρων των γεωτρήσεων τι μπορεί να κάνει ώστε να μειωθεί το κόστος.”
“Σίγουρα θέλουμε κάποιον να μας ελέγχει να του μεταφέρουμε τα προβλήματά μας, να τα υλοποιεί να έχει μηχανισμό να τα υλοποιεί, μηχανικούς ιστορίες, να προωθεί τις μελέτες, εμείς να του λέμε τι να κάνει, να έρχεται να μας ελέγχει οικονομικά, αλλά στην ουσία τι ; πρέπει να έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα και ελεγκτικό χαρακτήρα για μένα, να παραμείνουν οι ΤΟΕΒ, δεν μπορεί με τίποτα ένας όλη τη Θεσσαλία να μπορέσει να την ελέγξει.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Οι αγρότες της ΠΕ Λάρισας ισχυρίζονται ότι ο σχεδιασμός των οικολογικών σχημάτων είναι προβληματικός και σε πολλές περιπτώσεις μη υλοποιήσιμος. Συγκεκριμένα, αναφέρονται περιπτώσεις που η προβλεπόμενη διαδοχή των καλλιεργειών σε κάποιο οικολογικό σχήμα δε μπορεί να υλοποιηθεί διότι η περίοδος συγκομιδής της προηγούμενης καλλιέργειας έπεται της περιόδου σποράς της επόμενης. Με αυτό τον τρόπο συγκεκριμένα οικολογικά σχήματα καθίστανται μη υλοποιήσιμα και κατά συνέπεια οι αγρότες που τα επιλέγουν και δεν μπορούν να τα υλοποιήσουν, αποκλείονται από τις αντίστοιχες ενισχύσεις. Σαν αιτία του προβληματικού σχεδιασμού αναφέρεται ότι αυτός γίνεται από υπαλλήλους του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και πανεπιστημιακούς οι οποίοι έχουν τον ρόλο συμβούλων, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις τοπικές Διευθύνσεις Αγροτικής Ανάπτυξης οι οποίες έχουν συσσωρευμένη τοπική γνώση στο πεδίο και άρα θα μπορούσαν να συνεισφέρουν καίρια στην υλοποιησιμότητα των οικολογικών σχημάτων.
Ο σχεδιασμός των οικολογικών σχημάτων με μια διαδικασία «από τα πάνω» και με αποκλεισμό των ίδιων των παραγωγών ή των φορέων της τοπικής γνώσης συνιστά μια διαδικαστική αδικία. Η αδικία αυτή συνεπάγεται και διανεμητική αδικία γιατί ο κακός σχεδιασμός, που είναι υπεύθυνος για την μη υλοποιησιμότητα των οικολογικών σχημάτων, στερεί την δυνατότητα από τους αγρότες να αναπτυχθούν μέσα από αυτά ενώ σε περιπτώσεις τους αποκλείει από πρόσθετες ενισχύσεις.
Αποσπασμα 1
«- Γι αυτό ρώτησα, υπάρχουν σύμβουλοι στο χωράφι να καθοδηγούν;
– Γεωπόνος: Σύμβουλοι δεν υπάρχουν. Αλλά πέρα από τους συμβούλους λείπουν πιο βασικά. Ωραία είναι εδώ που τα λέμε αλλά πρέπει να ξέρουμε τι λέμε. Φέτος πρώτη χρονιά εφαρμόσανε eco-schemes. Για πείτε στον κ. ****** τι eco-scheme θα πάρει; Αφού το πρασίνισμα πέρσι ήταν στα 35 ευρώ, ποιο είναι το eco-scheme που θα πάρει;
– Αν πάρουμε 10, 12…
– Γεωπόνος: Το ένα αναιρεί το άλλο.
– Μόλις πήγαμε να τα βάλουμε τα πετούσε το σύστημα έξω όλα. Δεν έμπαιναν. Γιατί ήσουνα στη νιτρορύπανση…
– Ή ήταν κάποιοι στη βιολογική και πεταγόντουσαν όλα έξω.
– Τι επέλεξες εσύ;
– Τίποτα μόνο τα λιπάσματα βραδείας αποδέσμευσης μπήκαν και κάτι ακροφύσια στα μπεκ και εμείς έχουμε πληρωμένα GPS 15 και 17 χιλιάδες ευρώ στην αντιπροσωπία και δεν μπαίνουν μέσα… Γιατί δεν το έχουν φτιαγμένο το eco-scheme ακόμα για να μπουν.
– 2 από τα 17 δηλαδή…
– Ναι δεν μπορούσαμε να βάλουμε άλλα. Δεν έμπαιναν…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Στην Ελλάδα η εγχώρια γενετική βελτίωση των ποικιλιών γίνεται από τις σποροπαραγωγικές εταιρείες και από τα Ερευνητικά Ινστιτούτα του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ. Η συμμετοχή των αγροτών περιορίζεται στη χρήση των αγροτεμαχίων τους για σποροπαραγωγή, λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα την ανώτερη τιμή πώλησης του σπόρου ως σπόρου σποράς. Η θέση τους δηλαδή στην αλυσίδα παραγωγής σπόρων είναι αυτή του καλλιεργητή – πολλαπλασιαστή των ποικιλιών χωρίς να έχουν την παραμικρή συμμετοχή στη «διαμόρφωση» των ποικιλιών και φυσικά χωρίς κάποιο όφελος από στα δικαιώματα (royalties) των σπόρων που αναπαράγουν. Στη διαδικασία βελτίωσης των ποικιλιών η γνώση που θεωρείται κατάλληλη και έγκυρη είναι η επίσημη τεχνική γνώση των ειδικών γεωπόνων που εργάζονται είτε σε Πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα είτε στις σποροπαραγωγικές εταιρίες. Οι γνώση των αγροτών που μπορεί να είναι είτε τεχνική, είτε άρρητη δεν θεωρείται σχετική και δεν αναγνωρίζεται.
Πολλοί αγρότες στην ΠΕ Λάρισας αλλά και αλλού έχουν εκφράσει την πρόθεση να συμμετέχουν σε προγράμματα συμμετοχικής γενετικής βελτίωσης, ενώ υπάρχουν και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που αναπτύσσουν πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση. Οι αγρότες αυτοί και οι οργανώσεις έχουν σαν όραμα την ανάπτυξη προγραμμάτων γενετικής βελτίωσης όπου η γνώση τους θα λαμβάνεται υπόψη στην ίδια την «διαμόρφωση» των ποικιλιών. Οι αγρότες, δηλαδή, θα είναι κρίσιμοι παράγοντες στην ανάπτυξη των ποικιλιών ξεπερνώντας την διεκπεραιωτική συμμετοχή στην σποροπαραγωγή σαν πολλαπλασιαστές των ήδη διαμορφωμένων από άλλους ποικιλιών. Επίσης, οι αγρότες μέσα από μια τέτοια διαδικασία θα μπορούν να έχουν συμμετοχή και στα δικαιώματα των παραγόμενων ποικιλιών. Το όραμα της συμμετοχικής γενετικής βελτίωσης συνδέεται σε πολλές περιπτώσεις με το αίτημα για την ανάπτυξη βιολογικών καλλιεργειών και καλλιεργειών ανθεκτικών σε συνθήκες κλιματικής αλλαγής αφού στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των σχετικών πρωτοβουλιών είναι η δημιουργία ποικιλιών που θα είναι αποδοτικές σε συνθήκες έλλειψης νερού και μειωμένων εισροών.
Προς το παρόν όμως οι αγρότες είναι αποκλεισμένοι από τα προγράμματα γενετικής βελτίωσης. Ο αποκλεισμός αυτός είναι αποτέλεσμα μη αναγνώρισης της γνώσης και της εμπειρίας τους σαν σχετικές και κατάλληλες για την ανάπτυξη ποικιλιών. Αυτή τη στιγμή, πρακτικά κατάλληλη προς τούτο γνώση θεωρούνται από τους κυρίαρχους δρώντες μόνο η ακαδημαϊκή και εταιρική επιστημονική και τεχνική γνώση.
Αποσπασμα 1
« – […] Εννοείς, συμμετοχική βελτίωση, να είναι και αγρότες μέσα…
– Ναι, που έχουν δικά τους φυτώρια, κτλ.
– Το λέω γιατί το έχω ρωτήσει σε όλους… Οι αγρότες συμμετέχουν στην Ελλάδα κάπου;
– Όχι. Όχι. Άμα ρωτήσεις τώρα τα ινστιτούτα θα σου πουν ότι κάνουμε και εμείς συμμετοχική βελτίωση. Και η συμμετοχική βελτίωση είναι όπως την κάνουν οι εταιρείες. Το να έχουν το κτήμα του παραγωγού και να τους δίνουν έναν κατιτίς επειδή κάνουν σποροπαραγωγή εκεί. Δεν συμμετέχει ο παραγωγός στο τι ποικιλία θα είναι. Είναι άλλο πράγμα. Εκεί είναι μέσα ακόμα και στη διαχείριση. Δηλαδή, βγήκε η ποικιλία, την βγάλαμε, θα την βάλουμε στο εμπόριο είμαστε και παραγωγοί εδώ, πώς θα την διαχειριστούμε; Θα την πουλάμε; Θα έχει δικαιώματα; Ψηφίζουμε… Αποφασίζουν μόνοι τους τι θα κάνουν, σε τι τιμή, με ποιους θα συνεργαστούν, κτλ.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ερευνητή/εκπρόσωπο οργάνωσης της Κοινωνίας των Πολιτών)
Οι αγρότες της ΠΕ Λάρισας παρατηρούν ότι για να διασφαλιστεί ο ίδιος ο χαρακτήρας των βιολογικών καλλιεργειών σαν τέτοιος θα πρέπει αυτές να οριοθετηθούν ειδικές ζώνες βιολογικής γεωργίας. Οι ζώνες αυτές θα πρέπει με κάποιον τρόπο να περιχαρακώνονται από τις τυχόν γειτονικές συμβατικές καλλιέργειες. Αυτό είναι αναγκαίο για να μην επηρεάζονται οι βιολογικές καλλιέργειες και τα αντίστοιχα προϊόντα από τυχόν βλαπτικές για αυτά πρακτικές των γειτονικών συμβατικών καλλιεργειών. Οι αγρότες συμπληρώνουν ότι η ανάπτυξη των ειδικών ζωνών είναι αναγκαία για περιοχές όπως η Ελλάδα που κυριαρχεί ο μικρός και πολυτεμαχισμένος κλήρος. Σε διαφορετική περίπτωση μπαίνει σε κίνδυνο η ακεραιότητα της βιολογικής γεωργίας σαν εγχείρημα καθώς θα είναι ευάλωτη σε κατηγορίες ότι δεν διαφέρει ουσιαστικά από την συμβατική γεωργία.
Η ανάγκη της ανάπτυξης ζωνών καλλιέργειας δεν προβλέπεται με σαφήνεια από τους κοινοτικούς και εθνικούς κανονισμούς για την βιολογική γεωργία. Ακόμα και όταν η ανάγκη αυτή αναφέρεται δεν συνδέεται με το κίνδυνο επιμόλυνσης των βιολογικών καλλιεργειών από τις πρακτικές που εφαρμόζονται σε γειτονικές συμβατικές καλλιέργειες. Αν και από πλευράς ελληνικής κυβέρνησης πρόσφατα ξεκίνησε δειλά η συζήτηση για την οριοθέτηση ζωνών καλλιέργειας (Υπουργός ΥΠΑΑΤ, Δεκέμβριος 2024) μένει ακόμα να γίνουν πολλά μέχρι αυτή να καταλήξει σε απτά αποτελέσματα.
Η πολιτική της μη οριοθέτησης ειδικών ζωνών βιολογικής γεωργίας συνιστά αδικία μη αναγνώρισης εις βάρος των αγροτών που επιθυμούν να επενδύσουν στην βιολογική γεωργία και να ασκήσουν με συνέπεια το επάγγελμα του βιοκαλλιεργητή. Αυτό συμβαίνει γιατί η γειτνίαση των βιολογικών με τις συμβατικές καλλιέργειες δημιουργεί προϋποθέσεις ποιοτικής, συμβολικής και εμπορικής υποβάθμισης των πρώτων και άρα στην δημιουργία δυσμενέστερων όρων ανάπτυξης. Αδικία μη αναγνώρισης συνιστά επίσης και μη αναγνώριση της τοπικής γνώσης των ενδιαφερόμενων αγροτών σαν μια γνώση που μπορεί να ληφθεί υπόψη στην διαμόρφωση των κανονισμών της βιολογικής γεωργίας.
Αποσπασμα 1
«Να σας πω κάτι. Μπορεί να σας πάει ο ******* τώρα που έχει κάποια χωράφια στην ******. Η περιοχή είναι λόφος. Εκεί πέρα υπάρχουν βιολογικά κτήματα. Μπορεί να υπάρχει και στα 50 μέτρα από τον κ. ******** βιολογικό κτήμα, και ο ******* θα πάει αύριο να ψεκάσει ζιζανιοκτόνο στο χωράφι του. Δηλαδή δουλευόμαστε τώρα έτσι… Πάτε στην Αγγλία να δείτε που καλλιεργούνται οι βιολογικές περιοχές, κλειστές εκτάσεις τεράστιες. Τι κάνουμε εδώ; Να είμαστε στα χαρτιά. Στα χαρτιά μια χαρά είμαστε. Και αυτό, σωστά δεν το κάνουμε. Γιατί σας λέω εκείνοι θα έβγαζαν κι ένα εισόδημα και αυτόν εδώ θα τον άφηναν απρόσκοπτο να βγάζει το εισόδημά του βάζοντας κάποιους άλλους κανόνες. Πρέπει να μπουν κανόνες, δεν μπορείς να ρίχνεις αφειδώς ζιζανιοκτόνα και εντομοκτόνα. Να κάνουμε έλεγχο αλλά μην του λες μην παράγεις. Τι θα παράγει; Δηλαδή ωραία είναι τα κόστη. Μια χαρά τα βλέπουμε τα κόστη. Αυτοί οι άνθρωποι μέσα σε δύο χρόνια καλούνται να αλλάξουν εξοπλισμό πάλι. Δεν είναι μόνο τα κόστη. Εδώ είναι θέμα στρατηγικής, τι εφαρμόζεται….»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Μία από τις λιγότερο ορατές, αλλά δομικά σημαντικές αδικίες που αναδύονται από την εφαρμογή των γεωργικών πολιτικών, αφορά στην αδυναμία αναγνώρισης των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων εντός ακόμη και των κατεξοχήν παραγωγικών πεδινών περιοχών. Εντός μιας ευρύτερης περιοχής συνυπάρχουν διαφορετικά τοπικά οικοσυστήματα και αγροτικά τοπία: από πεδινές εκτάσεις υψηλής παραγωγικότητας έως λοφώδεις και μειονεκτικές περιοχές με δυσκολότερη πρόσβαση, μηχανική αδυναμία ή περιορισμένη αρδευσιμότητα. Οι αγρότες τονίζουν ότι οι πολιτικές αναδιαρθρώσεων και προώθησης καλλιεργειών ή καλλιεργητικών συστημάτων εφαρμόζονται με τρόπο οριζόντιο, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη κρίσιμες παραμέτρους όπως η διαφορά αρδευτικής δυνατότητας, η έκθεση σε κινδύνους διάβρωσης, ή η παραγωγική διαφοροποίηση μεταξύ περιοχών εντός του ίδιου κάμπου. Ακόμη και κανονισμοί με φαινομενικά ορθολογικό χαρακτήρα, όπως η απαγόρευση οργώματος σε αγροτεμάχια με κλίση άνω του 15%, φαίνεται να εφαρμόζονται χωρίς γεωγραφική προσαρμογή, οδηγώντας σε εφαρμογές που είτε δεν έχουν νόημα είτε δυσχεραίνουν αδικαιολόγητα τη γεωργική δραστηριότητα.
Η παραγνώριση αυτών των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων συνιστά μια μορφή αδικίας μη-αναγνώρισης, αφενός επειδή αγνοεί ή εξομοιώνει άνισες δυνατότητες και προκλήσεις μεταξύ περιοχών (π.χ. ξηρικές vs. ποτιστικές εκτάσεις), αφετέρου επειδή ακυρώνει στοιχεία που συγκροτούν την ταυτότητα και την τοπική γνώση των αγροτών. Για ορισμένους, αυτό μεταφράζεται σε περιορισμένη πρόσβαση σε επιδοτήσεις ή δυνατότητες ενίσχυσης, ενώ για άλλους σε απώλεια εν δυνάμει συγκριτικών πλεονεκτημάτων που συνδέονται με την ιδιαίτερη γεωμορφολογία, την τοπικότητα και τη «γνησιότητα» της παραγωγής τους — χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προβάλλονται, π.χ. μέσω σχημάτων πιστοποίησης, τοπικών αγορών ή διαφοροποιημένων συστημάτων γεωργίας (π.χ. αναγεννητική, βιολογική ή ολοκληρωμένη διαχείριση).
Οι αγρότες αντιλαμβάνονται την ανάγκη για καλλιεργητικές ζώνες ή για ειδικά καθεστώτα στήριξης που να αντανακλούν τις τοπικές δυνατότητες, π.χ. εφαρμογή βιολογικής γεωργίας σε λοφώδεις περιοχές με ζωοτροφές ή εφαρμογή αυστηρής ολοκληρωμένης διαχείρισης σε εντατικά αρδευόμενα αγροτεμάχια του κάμπου. Ωστόσο, τα ισχύοντα μέτρα δεν ανταποκρίνονται σε αυτή την ανάγκη.
Η απουσία ευελιξίας και συμμετοχικού σχεδιασμού εντείνει την αίσθηση ότι η πολιτική αγνοεί όχι μόνο τις υλικές συνθήκες της παραγωγής, αλλά και τη γνωσιακή εμπειρία των παραγωγών. Επίσης η δυνατότητα μετατροπής των τοπικών ιδιαιτεροτήτων σε παραγωγικά πλεονεκτήματα παραμένει ανεκμετάλλευτη. Έτσι, η αδικία αυτή δεν περιορίζεται στην κατανομή ενισχύσεων, αλλά αγγίζει βαθύτερα ζητήματα αναγνώρισης και ένταξης στον μετασχηματισμό του αγροδιατροφικού συστήματος.
Αποσπασμα 1
«- Ζώνες. Χθες μας είπαν ζώνες.
– Οι ζώνες, σας είπα πριν… εμείς εδώ στα Φάρσαλα έχουμε δύο περιοχές. Το πάνω τμήμα, το ρεβένι που λέμε εμείς, οι λόφοι κτλ., και το άλλο που είναι ο κάμπος. Είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Εκεί θα μπορούσαν να τρέξουν προγράμματα. Βιολογική θέλετε; Βεβαίως, κάνουμε ζωοτροφές. Τι θέλετε; Αναγεννητική; Αναγεννητική. Εδώ που είναι το παραγωγικό κομμάτι, τον βάζεις σε ένα σύστημα ολοκληρωμένης αυστηρό ή αναγεννητικής και παράγει ο άνθρωπος. Αυτή τη στιγμή…
– Πάνε και θέλουν σιτάρια στον κάμπο. Βρε άστα, δε τα θέλω, άσε να βάλω ποτιστική καλλιέργεια. Όχι, θα βάλεις και σιτάρια.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Μία μορφή αδικίας μη-αναγνώρισης που καταγράφεται συστηματικά από τους αγρότες αφορά το κανονιστικό και τεχνικό πλαίσιο της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης, ιδίως στις αροτραίες καλλιέργειες όπως τα σιτηρά και το βαμβάκι. Η εφαρμογή της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης φαίνεται να παρουσιάζει έντονα χαρακτηριστικά τυπικότητας και γραφειοκρατικοποίησης. Όπως καταδεικνύουν οι εμπειρίες των αγροτών, το σύστημα λειτουργεί σχεδόν αποκλειστικά «στα χαρτιά»: οι παραγωγοί καλούνται να συμπληρώνουν ημερολόγια, να συνεργάζονται με γεωπόνους και να διατηρούν αρχείο καλλιεργητικών φροντίδων, ωστόσο στην πράξη ούτε οι εφαρμοζόμενες πρακτικές διαφοροποιούνται, ούτε υφίσταται ουσιαστικός έλεγχος συμμόρφωσης.
Αυτή η δυναμική επιβεβαιώνεται και από την ευρύτερη ευρωπαϊκή εμπειρία. Σύμφωνα με την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2020), η εφαρμογή της Οδηγίας 2009/128/ΕΚ για τη βιώσιμη χρήση φυτοφαρμάκων παραμένει περιορισμένη, καθώς τα κράτη-μέλη δεν έχουν εισάγει ικανοποιητικούς ελέγχους, υποχρεωτικούς δείκτες συμμόρφωσης ή αποτελεσματικούς μηχανισμούς παρακολούθησης.
Εδώ πρόκειται για μια διπλή αδυναμία: οι αρμόδιοι φορείς εποπτείας δεν διενεργούν επαρκείς ή στοχευμένους ελέγχους, ενώ οι ίδιοι οι αγρότες, ελλείψει πίεσης ή κινήτρων, δεν μεταβάλλουν τις πρακτικές τους. Μάλιστα, για προϊόντα όπως το βαμβάκι, που δεν προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση, οι παραγωγοί επισημαίνουν ότι δεν υπάρχουν ούτε προσχήματα ελέγχου, γεγονός που εδραιώνει μια κατάσταση μη αναγνώρισης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης.
Αυτή η συνθήκη συνιστά αδικία μη-αναγνώρισης όχι μόνο εκ μέρους των διαμορφωτών πολιτικής και του μηχανισμού εφαρμογής, αλλά και εκ μέρους των ίδιων των αγροτών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το πραγματικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα των καλλιεργητικών πρακτικών να υποβαθμίζεται, ενώ την ίδια στιγμή να προβάλλεται μια συμμόρφωση που λειτουργεί άλλοτε ως προσχηματική, άλλοτε ως παραπλανητική. Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση αξιοποιείται ως εργαλείο εξασφάλισης επιδοτήσεων ή εμπορικής πιστοποίησης, χωρίς να οδηγεί σε κάποια περιβαλλοντική βελτίωση. Η συγκεκριμένη συνθήκη συνιστά επίσης και μια αδικία μη αναγνώρισης της επαγγελματικής ευθύνης των αγροτών που ενδέχεται να επιθυμούν ουσιαστική συμμόρφωση, αλλά λειτουργούν εντός ενός απονομιμοποιημένου πλαισίου εφαρμογής.
Σχετικές αναφορές:
Helepciuc, F. E., & Todor, A. (2021). Evaluating the effectiveness of the EU’s approach to the sustainable use of pesticides. PLoS ONE, 16(9), e0256719.
Pesticide Action Network Europe. EU pesticide reduction (Sustainable Use Regulation SUR). https://www.pan-europe.info/eu-legislation/eu-pesticide-reduction-sustainable-use-regulation-sur
Αποσπασμα 1
«- Ήθελα να το ρωτήσω κι αυτό. Πιστοποίηση σε ολοκληρωμένη κάνετε, ή βιολογική;
– Ολοκληρωμένη γίνεται μόνο στα χαρτιά.
– Θεωρητικά κάνεις όμως…
– Θεωρητικά κάνεις αλλά πως την κάνεις. Πρέπει να μπουν κανόνες, έτσι;
– Πήγαμε στην AGROTICA και τρομάξαμε από τους πιστοποιητικούς οργανισμούς που είχε.
– Πιστοποιητικοί οργανισμοί υπάρχουν. Πιστοποίηση ποιος κάνει και έλεγχο…
– Εγώ τρόμαξα από τα γραφεία. Τι γίνεται εδώ; Όλοι αυτοί κάνουν πιστοποιήσεις; Όλοι αυτοί δίνουν χαρτιά; Όλοι;»
(Απόσπασμα συνέντευξης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Το ζήτημα της ποιότητας του ελληνικού βάμβακος αποτελεί σημείο σύγκρουσης τεχνολογικών και οργανωτικών λογικών μεταξύ παραγωγών και εκκοκκιστών. Βαθύτερα, όμως, αντανακλά και μια πιο θεμελιώδη έλλειψη: την απουσία αναγνώρισης της ανάγκης των παραγωγών να προσανατολίσουν την παραγωγή τους σε προϊόντα υψηλότερης ποιότητας και προστιθέμενης αξίας.
Πολλοί παραγωγοί, αντιλαμβανόμενοι ότι η ανώτερη ποιότητα δεν επιβραβεύεται έμπρακτα, υιοθετούν τεχνολογίες που μεγιστοποιούν τη βραχυπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα εις βάρος της ποιότητας. Ενδεικτική είναι η ολοένα αυξανόμενη χρήση μηχανών τύπου stripper, οι οποίες σε αντίθεση με την κλασσική βαμβακοσυλλεκτική μηχανή (picker), αντί να συλλέγουν επιλεκτικά τον καρπό, απογυμνώνουν ολόκληρο το φυτό, οδηγώντας σε συγκομιδή μεγαλύτερης μάζας αλλά με υψηλή περιεκτικότητα σε ξένες ύλες. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν αποσκοπεί σε κερδοσκοπία μέσω βάρους—καθώς οι ξένες ύλες αφαιρούνται στην τιμολόγηση από το εκκοκκιστήριο—αλλά στην εξοικονόμηση κόστους, καθώς οι μηχανές stripper έχουν μικρότερα έξοδα λειτουργίας, μειώνοντας έτσι το συνολικό κόστος συγκομιδής έως και κατά 50%. Όμως, το αποτέλεσμα είναι η σημαντική υποβάθμιση του τελικού προϊόντος, με χαμηλότερη εκκοκκιστική απόδοση και υποδεέστερα ποιοτικά χαρακτηριστικά (υποβάθμιση χρώματος, κοντύτερη ίνα, υψηλό ποσοστό ξένων υλών). Το βάρος της ποιοτικής υποβάθμισης, ωστόσο, μετακυλίεται και στην εκκοκκιστική βιομηχανία, η οποία αντιμετωπίζει αυξημένα κόστη διαλογής και χαμηλότερη εμπορική αξία του προϊόντος.
Κατά συνέπεια, πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο η έλλειψη κινήτρων για την παραγωγή ποιοτικού βάμβακος, σε συνδυασμό με την απουσία θεσμικής και εμπορικής αναγνώρισης της προστιθέμενης αξίας του, οδηγεί σε πρακτικές που ενισχύουν τη χαμηλή ποιότητα και τη γενικότερη αδυναμία του κλάδου να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να διαφοροποιηθεί ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές.
Αποσπασμα 1
– Η αγορά όμως δεν αναγνωρίζει και ως αξία και την καλή παραγωγή…
– Δεν σε πληρώνουν δηλαδή…
– Δε θα σε πληρώνανε δηλαδή αν έβαζες άλλη ποικιλία;
– Και καλά ποιοτικά χαρακτηριστικά να έχει ένα βαμβάκι δεν θα στο πληρώσουν, θα στο αγοράσουν στην ίδια τιμή.
– Ο εκκοκκιστής…
– Ο εκκοκκιστής.
– Αλλά ο εκκοκκιστής μετά μπορεί να το αφήσει…
– Ο εκκοκκιστής πουλάει ό,τι θέλει…
– Άρα γι’ αυτό σας διαμαρτύρονται. Γιατί θέλουν να χτίσουν αυτοί την αξία…
– Εμάς αυτή τη στιγμή μας συμφέρει κάτι το οποίο θα βγάλει πολλή παραγωγή. Γιατί ούτως ή άλλως και στις δύο περιπτώσεις εμείς θα πληρωθούμε το ίδιο. Αν όμως έχουμε παράγει περισσότερο, θα πληρωθούμε και περισσότερο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότη της περιοχής Φαρσάλων)
Η κλιματική αλλαγή φαίνεται να επηρεάζει τις αλληλεπιδράσεις φυτών και παθογόνων, με βασικές συνέπειες την εμφάνιση ενισχυμένων ασθενειών και την ανάπτυξη ανθεκτικότητας στις χρησιμοποιούμενες δραστικές ουσίες. Σύμφωνα με πολλούς παραγωγούς, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση προσβολών στις καλλιέργειες και σε συνδυασμό με την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων μεθόδων αντιμετώπισης, καταγράφεται αύξηση του κόστους φυτοπροστασίας όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά συνολικά στην ΕΕ. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat για το 2023, το μέσο κόστος των φυτοπροστατευτικών προϊόντων αυξήθηκε κατά 9% σε σχέση με το προηγούμενο έτος, παρά τη μείωση του κόστους άλλων εισροών όπως τα λιπάσματα και τα καύσιμα. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι η βιομηχανία αγροχημικών δαπανά περίπου 300 εκατομμύρια ευρώ ετησίως για την προετοιμασία φακέλων έγκρισης και ανανέωσης δραστικών ουσιών, με το κόστος ανάπτυξης και απόδειξης της ασφάλειας μιας νέας δραστικής ουσίας να κυμαίνεται μεταξύ 200-250 εκατομμυρίων ευρώ.
Σε αυτό το πλαίσιο, η διανεμητική αδικία συνίσταται στη δυσανάλογη επιβάρυνση των παραγωγών με το κόστος της φυτοπροστασίας, την ώρα που το αγροτικό εισόδημα παραμένει συρρικνωμένο. Αν και οι ίδιοι οι αγρότες αναγνωρίζουν την ανάγκη περιορισμού της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, βρίσκονται αντιμέτωποι με ολοένα και εντονότερες φυτοπαθολογικές πιέσεις τις οποίες καλούνται να διαχειριστούν με ιδιαίτερα υψηλό κόστος, είτε μέσω συμβατικών φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων είτε μέσω ακριβότερων βιολογικών σκευασμάτων που προωθούνται στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής μετάβασης. Η κατάσταση αυτή εντείνει μια αίσθηση απογοήτευσης ως προς την οικονομική αλλά και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, καθώς οι αγρότες θεωρούν πως επωμίζονται το κόστος μιας περιβαλλοντικής πολιτικής, χωρίς να αποζημιώνονται επαρκώς μέσω των τιμών που λαμβάνουν για τα προϊόντα τους στην αγορά.
Σχετικές αναφορές:
Eurostat. (2024, 19 Ιανουαρίου). News release: Agricultural statistics – main results for 2023 [Press release]. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240119-1
European Commission. Evaluation report of Regulation (EC) No 1107/2009 on the placing of plant protection products on the market [Evaluation report].
Αποσπασμα 1
«- Εγώ θέλω να ρωτήσω, με την κλιματική αλλαγή και όλα αυτά, έχετε αντιμετωπίσει τα τελευταία χρόνια προβλήματα; Και με τις ποικιλίες και με τις καλλιέργειες γενικότερα.
– Προσπαθούμε να βάλουμε ποικιλίες πιο πρώιμες για να μπορέσουμε να μαζέψουμε πιο γρήγορα.
– Γεωπόνος: Έχουν αλλάξει τα στανταρντς με την κλιματική αλλαγή. Έχουν αλλάξει σε θέματα φυτοπροστασίας, μύκητες, έντομα, πράγματα που δεν υπήρχαν πριν από χρόνια. Τώρα υπάρχουν.
– Όπως; Ένα παράδειγμα…
– Γεωπόνος: Παλιά αν συζητούσαμε για μυζητικά που κάνανε ζημιά στο δέσιμο του καρυδιού, ήταν απειροελάχιστα, δεν το γνωρίζαμε. Μέχρι και το 2010 δεν υπήρχε θέμα πράσινου και ρόδινου λεπιδόπτερου. Απειροελάχιστα. Πλέον καλούνται να κάνουν 2 με 3 ψεκασμούς. Αυτό είναι κόστος, έτσι; Γιατί ακούγονται και διάφορα άλλα από την κοινότητα. Farm to fork, αναγεννητικές κτλ… Να μας πουν με τι τρόπο θα εφαρμοστούν. Τα ζιζάνια παλεύονται. Να μας πουν με τη φυτοπροστασία τι θα κάνουμε. Έρχονται καινούρια βιοκτόνα που είναι προσαρμοσμένα. Έχει σήμερα ο κ. ****** για κάθε ψεκασμό για λεπιδόπτερα, 5 με 6 ευρώ κόστος το στρέμμα. Ξέρετε πόσο θα του πάει με το καινούργιο; Κάνει αυτή τη στιγμή έρευνα η εταιρεία ********, κακώς αναφερόμαστε και σε ονόματα, δισεκατομμύρια προϋπολογισμοί για να κάνουν έρευνα. Θα του πουν 5-6 φορές πάνω… Πάρα πολύ ωραία ακούγονται. Κάνουμε αυτό, κάνουμε εκείνο. Γιατί δεν κάνουν ολοκληρωμένη; Που είναι μια αυστηρή διαδικασία..»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Μια χαρακτηριστική περίπτωση δημιουργίας πολλαπλών αδικιών, με αφετηρία την επιλογή ποικιλίας σπόρου, αφορά το ρεβίθι. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, στην ελληνική παραγωγή έχει κυριαρχήσει ένας μεγαλόσπερμος, λευκός σπόρος προερχόμενος από το Μεξικό, ο οποίος προτιμάται από την αγορά κυρίως λόγω της ελκυστικής του εμφάνισης. Ωστόσο, η χρήση αυτού του σπόρου βασίζεται σε μια σημαντική παρανόηση: πρόκειται για σπόρο βρώσης (grain) και όχι για πιστοποιημένο σπόρο σποράς (seed). Με άλλα λόγια δεν πρόκειται για ποικιλία αλλά για μη πιστοποιημένο υλικό το οποίο δεν είναι εγγεγραμμένο σε κάποιον κατάλογο ποικιλιών και απλώς συσκευάζεται και πωλείται στους παραγωγούς ως σπόρος σποράς.
Η χρήση αυτού του σπόρου προκαλεί σοβαρές αδικίες σε τρία επίπεδα. Πρώτον, απέναντι στους καταναλωτές, οι οποίοι χωρίς να το γνωρίζουν καταναλώνουν ένα προϊόν έντονα επιβαρυμένο με φυτοφάρμακα. Ο μεξικάνικος σπόρος παρουσιάζει υψηλή ευαισθησία στις μυκητολογικές ασθένειες, ιδίως στην ασκοχύτωση, και απαιτεί 4 έως 6 ψεκασμούς ανά καλλιεργητική περίοδο για να διατηρηθεί σε παραγωγικό επίπεδο. Δεύτερον, πρόκειται για αδικία απέναντι στους ίδιους τους παραγωγούς. Παρότι πολλοί αγρότες αναγνωρίζουν την αξία των ελληνικών ποικιλιών—όπως η «Θήβα», η «Αμοργός» και η «Γαύδος»— που είναι ανθεκτικές στις ασθένειες και απαιτούν ελάχιστους ή καθόλου ψεκασμούς, οδηγούνται στην καλλιέργεια μεξικάνικου σπόρου. Κι αυτό γιατί οι ελληνικές ποικιλίες όντας μεσόσπερμες ή μικρόσπερμες και σκουρόχρωμες, δεν ανταποκρίνονται στις κυρίαρχες αισθητικές προτιμήσεις των καταναλωτών, με αποτέλεσμα να θεωρούνται εμπορικά λιγότερο ελκυστικές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να επιβαρύνονται με αυξημένα έξοδα καλλιέργειας, χωρίς να έχουν πρόσβαση σε αγορές που να ανταμείβουν την επιλογή πιο βιώσιμων ποικιλιών. Τέλος, γίνεται προφανές πως η συγκεκριμένη επιλογή έχει σοβαρό περιβαλλοντικό κόστος, καθώς οι εκτεταμένοι ψεκασμοί αυξάνουν σημαντικά τη χημική επιβάρυνση των αγροτικών οικοσυστημάτων. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο κυριαρχεί η έλλειψη ενημέρωσης και θεσμικής ρύθμισης, οδηγώντας σε πρακτικές που δεν ευνοούν ούτε τον αγρότη, ούτε τον καταναλωτή, ούτε το περιβάλλον.
Αποσπασμα 1
«- Πιο πολύ ασχολούμαστε με το ρεβίθι το Αμοργός, το μικρό, γιατί εκεί δε θέλει και πολλούς ψεκασμούς.
– Αυτό όμως βρίσκει ανταπόκριση στην αγορά; Γιατί μας λένε ότι υπάρχει μια δυσκολία, προτιμούν τα μεγαλόσπερμα.
– Έχουν 7 ψεκασμούς τα μεγαλόσπερμα…
– Ο καταναλωτής δεν το ξέρει… Για πείτε το λίγο αυτό…
– Το ρεβίθι που καλλιεργούμε είναι ελληνική ποικιλία, είναι εγκλιματισμένη στις συνθήκες τις δικές μας και άντε να ψεκάσεις μια φορά, και μπορείς να το ψεκάσεις και με σκευάσματα που είναι πιο φιλικά, ενώ το Μεξικάνικο δέχεται 7 ψεκασμούς βαρβάτους γιατί δεν μπορεί να εγκλιματιστεί….
– Αλλά στην αγορά δεν μπαίνει το μικρό….
– Η αγορά, το 70% θέλει το Μεξικάνικο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Αποσπασμα 2
«Θα σου πω τι γίνεται με το ρεβίθι. Το ρεβίθι είναι μια καλλιέργεια η οποία υποφέρει από μια στρεβλότητα αυτή τη στιγμή που υπάρχει στην αγορά και σε σχέση με τις καταναλωτικές συνήθειες. […] Δηλαδή, ενώ στην φακή ο Έλληνας καταναλωτής προτιμάει τη λεπτόσπερμη και όχι την πολύ πλατιά την Αμερικάνικη που λέμε, στο ρεβίθι συμβαίνει το αντίστροφο. Δηλαδή, πηγαίνουν και παίρνουν τα μεγάλα ρεβίθια και τα μέτρια ή τα μικρά, δεν τα προτιμάει ο καταναλωτής. Αυτή, λοιπόν, η στρέβλωση που υπάρχει. […] Η διαφορά ποια είναι τώρα. Αυτά, λοιπόν, τα μεγάλα ρεβίθια, εισήχθησαν εδώ στην Ελλάδα ως σπόροι προς κατανάλωση, προς βρώση, για φαγητό. Τις πήραν κάποιες εταιρείες και τις κάναν σπόρους σποράς. Από «Grains», που λέμε στα αγγλικά, έγιναν «Seeds», δηλαδή έγιναν σπόροι σποράς.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με ερευνητή)
Ένα από τα ζητήματα που συχνά αναδεικνύονται στο δημόσιο λόγο σχετικά με την ποιότητα των αγροτικών προϊόντων αφορά τον άνισο ανταγωνισμό του ελληνικού βαμβακιού στις διεθνείς αγορές. Η εν λόγω αδικία συνδέεται με το λεγόμενο πρόβλημα της «πανσπερμίας των ποικιλιών», το οποίο προβάλλεται από ορισμένους ειδικούς, αγρότες και εταιρείες πολλαπλασιαστικού υλικού. Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι η ταυτόχρονη καλλιέργεια πολλαπλών ποικιλιών δυσχεραίνει τον ποιοτικό έλεγχο, την ομοιομορφία και την τυποποίηση του προϊόντος. Από την άλλη, οι εταιρείες σπόρων φαίνεται να υιοθετούν αυτή τη θέση, καθώς εξυπηρετεί την προώθηση και την εμπορική κυκλοφορία των δικών τους ποικιλιών.
Εντούτοις, η ανησυχία αυτή φαίνεται να έχει τις ρίζες της στην εποχή λειτουργίας του Οργανισμού Βάμβακος, ο οποίος μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000 ρύθμιζε κεντρικά την παραγωγή και τη διάθεση των ποικιλιών μέσω ενός δημόσιου πλαισίου. Πριν την κατάργηση του Οργανισμού Βάμβακος η παραγωγή προέρχονταν κυρίως από δύο ποικιλίες –την Acala και τη Zeta-2– προσφέροντας πράγματι υψηλό βαθμό ομοιογένειας και τυποποίησης της ελληνικής παραγωγής.
Ωστόσο, σήμερα το λεγόμενο πρόβλημα πανσπερμίας φαίνεται να μην υφίσταται σε ουσιαστικό βαθμό, καθώς, παρότι κυκλοφορούν εκατοντάδες ποικιλίες στην αγορά, 5 από αυτές καταλαμβάνουν περίπου το 80% του συνόλου, ενώ οι υπόλοιπες 20 μοιράζονται το υπόλοιπο 20%. Η τάση αυτή υποδεικνύει ότι το επιχείρημα περί «πανσπερμίας» ενδέχεται να είναι υπερτονισμένο και ότι δεν συνιστά σοβαρό περιοριστικό παράγοντα για την ανταγωνιστικότητα του ελληνικού βαμβακιού, όπως υποστηρίζεται από ορισμένους δρώντες του αγροδιατροφικού τομέα.
Αποσπασμα 1
« – Αλλά προβλήματα ως προς τις ποικιλίες έχετε αντιμετωπίσει;
– Όχι. Εδώ είναι πάρα πολλές οι ποικιλίες στο βαμβάκι. Απλά από μόνοι μας αρχίζουμε και.. είναι συγκεκριμένες οι περιοχές που βάζουν συγκεκριμένες ποικιλίες.
– Γεωπόνος: Βέβαια στο βαμβάκι είναι άλλη ιστορία και εκεί η ευθύνη είναι δικιά μας. Δεν μπορείς να έχεις 150 εγγεγραμμένες ποικιλίες. Γι’ αυτό φτάσαμε εκεί που φτάσαμε. Τι βαμβάκι παράγουμε με τόσες ποικιλίες; Ρωτήστε τα παιδιά πόσες ποικιλίες σπέρνουν στα 200 στρέμματα. Αν είναι κάτω από 3 και οι δύο, εμένα να με κρεμάσετε. Πόσες καλλιεργούσες ****** πέρυσι;
– Εγώ σχεδόν σε κάθε κομμάτι είχα κι άλλη.
– Εγώ ήμουν ο μόνος που δεν είχε…
– Γεωπόνος: Αν πάρετε δηλώσεις του ΟΣΔΕ δεν χρειάζεται κάποια μεγάλη έρευνα. Θα δείτε τον κύριο τάδε, τον κύριο τάδε. Θα καταλάβετε από μόνοι σας τι σας λέω. Φαίνεται τι καλλιεργεί ο καθένας.
– Σε έναν άξονα 300 στρεμμάτων…
– Γεωπόνος: Αυτό είναι πρόβλημα το οποίο κατέστρεψε στην κυριολεξία το βαμβάκι.
– Γιατί; Για πείτε μας…
– Γεωπόνος: Σε ένα δέμα, αν ξεκινήσετε κορυφή, παράμεσος, μέσος, ο επόμενος παράμεσος και κάτω θα έχετε τελείως διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Αυτό πλέον στη σημερινή εποχή, σου λέει, κύριε καλός είσαι αλλά είσαι τεταρτοπέμπτος, άρα η τιμή σου είναι αυτή.
– Γιατί στη βιομηχανία αυτό δεν μπορεί καν να αξιοποιηθεί…
– Γεωπόνος: Ναι. Τι να κάνει αυτός ο άνθρωπος; Τι νήμα να κάνει; Αυτά είναι πράγματα τα οποία δε λέγονται. Καλά είναι οι μειώσεις, όλα αυτά που ακούγονται κτλ. αλλά τι παράγεις, τι δίνεις;
– Άρα το θέμα της ποιότητας είναι…
– Γεωπόνος: Είναι πρωτεύον και δεν έχει λυθεί ποτέ.
– Και αυτή η πανσπερμία των πολλών ποικιλιών είναι θέμα των εταιρειών;
– Ή των γεωπόνων;
– Γεωπόνος: Ούτε των γεωπόνων είναι ούτε των εταιρειών. Είναι τι πολιτική χαράσσεις, είναι του Υπουργείου. Βάζεις κανόνες και το παιχνίδι πάει μέσω κανόνων. Έχεις ελεύθερη αγορά, βάζεις κανόνες. Δεν αποκλείεις αλλά βάζεις κανόνες. Βάζεις στάνταρντς. Άμα πας στην Αμερική, ελεύθερη οικονομία έχουν. Στο Τέξας που έχει και περιοχές – περιοχές, όπου η βαμβακοπαραγωγή είναι πέντε φορές όσο είναι η Ελλάδα, δεν ξεπερνάνε τις 2 ποικιλίες. Για ψάξτε το να δείτε. Γιατί; Αυτοί είναι κουτοί κι εμείς είμαστε έξυπνοι; Οι Αυστραλοί το ίδιο. Γιατί ασχολούμαστε με το πόσο κάνουμε. Τι πόσο; Καταρχήν δεν μας ενδιαφέρει τι προϊόν παράγεις, τι ανταγωνιστικότητα έχει αυτό το προϊόν; Τι στάνταρντς; Ωραία είναι όλα τα υπόλοιπα, αλλά τι παράγεις;
– Τι αντίκρισμα έχει στην αγορά αυτό που παράγεις…
– Γεωπόνος: Αυτά είναι στάνταρντς. Με αυτά κερδίζεις τις αγορές. Πηγαίντε ρωτήστε βιομηχάνους όταν κάνουν εξαγωγή τι προβλήματα αντιμετωπίζουν. Όχι ότι είναι άμοιροι ευθυνών έτσι… Τη μικρότερη ευθύνη την έχει ο κ. ****** και ο κ. ******, για να εξηγούμε και να μην παρεξηγούμε έτσι…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες της περιοχής Φαρσάλων)
Η πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και ευκαιρίες για επένδυση στο δίκτυο αποτελεί μια διανεμητική αδικία που χαρακτηρίζει τόσο τα μικρότερα σε έκταση ΤΟΕΒ, όσο και εκείνα που τα πάγια έξοδά τους, όπως το κόστος του ηλεκτρισμού, αφήνει λίγα περιθώρια για περεταίρω επενδύσεις στο δίκτυο από τα διαθέσιμα αποθεματικά του Οργανισμού. Οι επενδύσεις για την συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό του δικτύου είναι κομβικές ενέργειες για την διασφάλιση της σταθερότητας του δικτύου αλλά και για την εξοικονόμηση της κατανάλωσης του νερού. Η πιο σημαντική μετάβαση που πραγματοποιείται σήμερα είναι η μετάβαση σε κλειστά δίκτυα άρδευσης, για την μέγιστη δυνατή εξοικονόμηση του νερού στο δίκτυο διάθεσης, που είναι και το βασικότερο βήμα για την περεταίρω εξοικονόμηση της άρδευσης σε μία περιοχή όπου η στάγδην άρδευση στην τελική κατανάλωση αποτελεί την κυρίαρχη τεχνική ποτίσματος. Το οικονομικό σκέλος δηλαδή, το κόστος για την πραγματοποίηση της μετάβασης αυτής όμως αποτελεί ένα μεγάλο αγκάθι. Η πρόσβαση σε χρηματοδοτικά πλαίσια, απαιτεί την κατάρτιση τεχνικών μελετών και ένα πλήθος άλλων γραφειοκρατικών αναγκών που ξεπερνούν τις δυνατότητες αυτών των ΤΟΕΒ. Μία σημαντική αδικία για τους αρδευτές των Φαρσάλων είναι η έλλειψη σημαντικών υποδομών εκταμίευσης. Οι υποδομές αυτές θα μπορούσαν να θωρακίσουν την περιοχή τόσο ως προς τον αντιπλημμυρικό τους χαρακτήρα, αλλά και να προσφέρουν εναλλακτικούς τρόπους άρδευσης ώστε να αποφορτιστεί η περιοχή από την υπερκεκμετάλλευση των ήδη στα όρια εξάντλησης υπόγειων υδάτων. Αναγνωρίζεται από τους εκπροσώπους της περιοχής ότι αρκετά έργα που ανακοινώθηκαν από διάφορες κυβερνήσεις δεν προχώρησαν. Τα σημαντικότερα εκ των οποίων, που θα μπορούσαν να προσφέρουν πραγματικά λύσεις στα ζητήματα των αρδευτών της περιοχής είναι η ολοκλήρωση των φραγμάτων της Σκοπιάς και της Πύλης, στον σχεδιασμό και υλοποίηση των φραγμάτων σε Ναρθάκι (Λουτζιακόρεμα) και Δίλοφο (Κακλιτζόρεμα) καθώς και πλήθος συνοδών λιμνοδεξαμενών – ταμιευτήρων. Τα δύο παραπάνω φράγματα στο Ναρθάκι και Δίλοφο θα έχουν χωρητικότητα 711.000 και 1.700.000 κυβικών μέτρων νερού αντίστοιχα, και θα ανακουφίσουν την πίεση που ασκείτε αυτή τη στιγμή στην άρδευση της περιοχής. Επιπλέον το έργο εμπλουτισμού των δεξαμενών Υπέρειας – Ορφανών, το οποίο περιέχει 8 δεξαμενές για την επαρχία Φαρσάλων και τρεις για τον νομό Καρδίτσας, με παράλληλες υπογειοποιήσεις δικτύου 180.000 μέτρων ώστε να εξυπηρετήσει 50.000 στρέμματα στην επαρχία Φαρσάλων. Η υλοποίηση αυτών των υποδομών κρίνεται από τους εκπροσώπους της περιοχής ως μια βασική προϋπόθεση για να μην συνεχιστεί η εγκατάλειψη των χωραφιών των διαφόρων περιοχών.
Αποσπασμα 1
“εμείς εδώ, δηλαδή δεν έγινε ποτέ μέχρι τώρα, τώρα ξεκινάει, δηλαδή ή θα πνιγόμαστε ή θα καιγόμαστε, ένα από αυτά τα δύο με τις πλημμύρες δηλαδή το νερό που φεύγει δεν έγιναν έργα υποδομής για να μπορούν να κρατάνε το νερό το χειμώνα, δεν έγιναν φράγματα δεν έγιναν ταμιευτήρες… Η ερημοποίηση θα υπάρξει είναι σίγουρο αν δεν γίνουν κάποια αυτά τα έργα και αν δεν γίνουν γρήγορα θα υπάρχει.,, Δηλαδή εκτός το ότι κατεβαίνουμε στις γεωτρήσεις είπαμε ότι κατεβαίνουμε στο βάθος των γεωτρήσεων υπάρχει και το άλλο το κόστος αντικατάστασης, όποια γεώτρηση χαλάει δεν μπορεί εύκολα την εγκαταστήσει κανένας να την αντικαταστήσει κανένας δεν μπορεί έτσι δεν υπάρχει δυνατότητα οικονομική, πριν από 15 χρόνια ξέρω γω ανοίγαμε γεωτρήσεις γιατί έτσι.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Αποσπασμα 2
“κοίταξε εμείς δεν μπορούμε να έχουμε τέτοια πρόσβαση εδώ πέρα, δεν μπορεί να έχουμε, γιατί εμείς τι μπορεί να γίνει; αυτό το νερό που είναι είτε τα βρόχινα να νερά να μαζεύονται σε κάποιες περιοχές σε δεξαμενές είτε το χειμώνα που είναι πιο πάνω ο υδροφόρος ορίζοντας οι γεωτρήσεις να ρίχνουν σε κάποιες δεξαμενές μέσα όταν δεν υπάρχει έτσι; όταν είναι ξηρασία, να ρίχνουν εκεί να γεμίζουνε οι δεξαμενές και από εκεί να μπορούμε να το παίρνουμε το νερό, εμείς δεν έχουμε εδώ ούτε ποτάμι ούτε δηλαδή ο Ενιπέας να φανταστείς τώρα άμα πας δεν έχει νερό.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών και την γεωλογική σύσταση των εδαφών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Το μεγαλύτερο κόστος στην παραγωγή είναι η χρήση του ηλεκτρισμού που χρειάζεται για να λειτουργήσει μία γεώτρηση, καθώς στην περιοχή των Φαρσάλων είναι μια καθολική πρακτική άρδευσης με τις μέχρι σήμερα διαθέσιμες υποδομές. Οι αρδευτές της περιοχής αναγνωρίζουν ότι η συγκεκριμένη πρακτική (χρήση πομόνας) αυξάνει κατακόρυφα το κόστος παραγωγής , άρα μειώνει και το καθαρό εισόδημα των παραγωγών. Επειδή η άρδευση στηρίζεται αποκλειστικά στην χρήση γεωτρήσεων, οι δαπάνες για τον ηλεκτρισμό σε ετήσια βάση ανέρχονται κοντά στα 2-2,5 εκατομμύρια ευρώ, ένα κόστος που επωμίζονται οι αρδευτές των Φαρσάλων και επηρεάζει άμεσα την ανταγωνιστικότητά τους συγκριτικά με άλλες περιοχές με επιφανειακά ύδατα ή τεχνητές λίμνες-ταμιευτήρες, και αυξάνει κατακόρυφα το κόστος τους στην εκάστοτε αρδευτική καλλιέργεια. Δηλαδή το αρδευτικό τέλος συμπαρασύρετε από το κόστος του ηλεκτρισμού που μειώνει δραματικά τα περιθώρια κερδοφορίας των παραγωγών της περιοχής.
Αποσπασμα 1
“όλες τις 185-187 [γεωτρήσεις] συν τα 10 αντλιοστάσια. Τώρα πληρώνουμε 2,5 εκατομμύρια ρεύμα, τα 800 [που ήταν παλαιότερα το κόστος] έγιναν 2,5 εκατομμύρια. Δηλαδή το κόστος είναι πολύ μεγάλο, τα βάθη των γεωτρήσεων είναι πολύ μεγάλα δεν έχουμε επιφανειακά νερά, γινόμαστε ήδη μη ανταγωνιστικοί, παρ’ όλο που η επαρχία Φαρσάλων είναι από τους πιο έφορους κάμπους, τελικά τείνουμε να γίνουμε μη ανταγωνιστικοί… όταν ένα ΤΟΕΒ π.χ Ταυρωπός, Πηνειός, έχουν ελεύθερα από λίμνες και έχουν αρδευτικό τέλος στα 7-8 10€ το στρέμμα εμείς έχουμε, αυτή τη στιγμή έχουμε 71 ευρώ μέσο όρο, το κόστος.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων, είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Λάρισας, της πόλης των Φαρσάλων και του ΤΟΕΒ Ενιπεά Φαρσάλων, που εξυπηρετεί περίπου 6.800 αρδευτές από Φάρσαλα και κάποια κοντινά χωριά υπάρχει ζήτημα άρδευσης και είναι σοβαρό. Σε αντίθεση με τα υδρολογικά χαρακτηρίστηκα της Λάρισας, το ΤΟΕΒ Φαρσάλων δεν έχει πρόσβαση σε επιφανειακά ύδατα, καθώς η άρδευση εξυπηρετείτε αποκλειστικά με χρήση γεωτρήσεων δηλαδή με βάση την διαθεσιμότητα των υπόγειων υδροφορέων. Το ΤΟΕΒ διαχειρίζεται περίπου 187-197 ενεργές γεωτρήσεις, 11-12 αντλιοστάσια, ένα αρδευτικό δίκτυο περίπου 550 χλμ., και περίπου 1,5 εκατομμύριο μέτρα σε στραγγιστικά χαντάκια. Τα σημάδια της λειψυδρίας εμφανίζονται στην περιοχή, καθώς τα τελευταία 10 χρόνια η άντληση από τις γεωτρήσεις έχει επεκταθεί σε μεγάλα βάθος, από τα 100 έχει φτάσει στα 300, 350 μέτρα. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα κομβικό καθώς στην επαρχεία Φαρσάλων υπάρχουν αδειοδοτημένες 2.500 γεωτρήσεις. Κατά αυτήν την έννοια οι αρδευτές στα Φάρσαλα είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι σε περιόδους λειψυδρίας με χαμηλή στάθμη των υπόγειων υδάτων που είναι κρίσιμος παράγοντας της ανάπτυξης των καλλιεργειών και της παραγωγής του αγροτικού πληθυσμού της περιοχής. Οι συνθήκες αυτές έχουν οδηγήσει στην υιοθέτηση άνω του 95% του αγροτικού πληθυσμού σε στάγδην άρδευση για την εξοικονόμηση του νερού. Επίσης λόγω των κλιματολογικών συνθηκών της περιοχής η πλειοψηφία των καλλιεργειών έχει συγκροτηθεί σε συγκεκριμένες ζώνες αρδευόμενων καλλιεργειών με τις αντίστοιχες επενδύσεις στον απαραίτητο εξοπλισμό.
Αποσπασμα 1
“Εδώ τώρα αυτοί που έχουμε μείνει τουλάχιστον κάνουμε όλη εκθετική καλλιέργεια δηλαδή και καλλιέργειες αυτές που μπορούν να σου αποφέρουν κάποιο κέρδος, καταρχήν να σου πω κάτι εδώ σε μας το 99% είναι στάγδην άρδευση που δεν το βρίσκεις εύκολα το 99% των παραγωγών ποτίζουν στάγδην άρδευση, δηλαδή έχουμε οργανωθεί όλοι για αυτές τις καλλιέργειες, τα μηχανήματα που υπάρχουν είναι για αυτές τις καλλιέργειες”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Η ελλιπής ή περιορισμένη χρηματοδότηση αρδευτικών υποδομών από τους φορείς του δημοσίου, είναι μια αδικία αναγνώρισης από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ καθώς η επέκταση των διαθέσιμων μέσων για την ολοκλήρωση της άρδευσης τους επηρεάζει άμεσα τόσο στον σχεδιασμό όσο και στην λειτουργία της άρδευσης του καλοκαιρινούς μήνες. Η μετάβαση σε κλειστό δίκτυο άρδευσης αναγνωρίζεται ως πιο σημαντική επένδυση που θα λύσει τα περισσότερα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ΤΟΕΒ και ειδικότερα του Πηνειού που το μεγαλύτερο εύρος του δικτύου του στηρίζεται σε ανοιχτά κανάλια. Η μετάβαση σε κλειστό δίκτυο θα εξοικονομούσε σημαντικές ποσότητες του διαθέσιμου νερού για άρδευση, αφού σχεδόν θα εκμηδένιζε τις απώλειες κατά την μεταφορά, λόγω της βύθισης και της εξάτμισης που πραγματοποιείτε κυρίως στους πολύ θερμούς μήνες. Επιπλέον θα υπήρχε και η δυνατότητα για αποτελεσματικό έλεγχο και παρακολούθηση της κατανάλωσης που θα μείωνε φαινόμενα κατασπατάλησης και αλόγιστης χρήστης του. Υποστηρίζεται από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ Πηνειού, ότι ενώ ενδεχομένως το κλειστό δίκτυο είναι μια ρεαλιστική λύση, ως προς την υλοποίησή του για μικρές εκτάσεις δράσης, σε μεγάλο πεδίο εφαρμογής, όπως αυτό που δραστηριοποιείται ο ΤΟΕΒ Πηνειού, είναι σχετικά απίθανό να μπορέσει ο οργανισμός να υποστηρίξει αυτήν την μετάβαση με ίδια κεφάλαια ή με την μορφή δανεισμού από το τραπεζικό σύστημα (λόγω απαίτησης υψηλών εγγυήσεων). Επίσης η έλλειψη υλοποίησης σημαντικών έργων όπως η λειτουργία των φραγμάτων της Μεσοχώρας και της Συκιάς (και των συνοδών έργων) για την ενίσχυση του Πηνειού από τον Αχελώο, δυσχεραίνει τον προγραμματισμό για την αναζήτηση της απαραίτητων αποθεματικών για την άρδευση. Επίσης το φράγμα της Γυρτώνης, το οποίο είναι στη δικαιοδοσία του αρμόδιου Υπουργείου, δεν αποτελεί μέρος του προγραμματισμού της άρδευσης του ΤΟΕΒ, καθώς υπάρχει η δυνατότητα χρήσης του μόνο τρείς καλοκαιρινούς μήνες όπου στην πράξη λειτούργησε μόνο για την τελευταία διετία 2022-2024.
Αποσπασμα 1
“- κλειστό δίκτυο, για [να μειώσει] τις απώλειες του νερού και βύθισης και εξάτμισης και σπατάλης.
-θεωρείτε ότι το κλειστό δίκτυο ενδεχομένως θα μειώσει και τις ανισότητες;
-σίγουρα! Ή επίσης δίνει πάρα πολλές επιλογές εφαρμογής, θα μπορούσαν να μπούνε υδρομετρητές, ώστε να ξέρουμε ο καθένας τι νερό καταναλώνει, και άλλα τόσα. Αλλά τώρα σε ένα δίκτυο 200.000 στρεμμάτων με τόσους χιλιάδες αρδευτές, δεν ξέρω πως μπορεί να υλοποιηθεί. Εννοώ από κλοπές από παραβάσεις από-από… τα έχουμε και αυτά…”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Η ανάγκη αμεσότητας με τους παραγωγούς νοηματοδοτήθηκε από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων μερών ως μια ενδεχομενική αδικία, στην περίπτωση απομάκρυνσης της διοίκησης από τα ΤΟΕΒ, σε μία πιθανή κεντρικοποιημένη οργάνωση του νέου φορέα διαχείρισης για τις αρδεύσεις (Ο.Δ.Υ.Θ.). Η διαμεσολάβηση των ΤΟΕΒ είναι κρίσιμος παράγοντας στην εξομάλυνση των σχέσεων των αρδευτών σε περίπτωση συγκρούσεων για την προτεραιότητα στην άρδευση, για την διαθεσιμότητα και διαμοιρασμό των διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και για την οργάνωση του κύκλου της άρδευσης. Η αμεσότητα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων εντός της διοίκησης είναι καθοριστικής σημασίας για την ομαλή διεξαγωγή της διαχείρισης της άρδευσης την καλοκαιρινή περίοδο. Η συνθήκη αυτή είναι ιδιαίτερα κρίσιμη στις αρδευόμενες καλλιέργειες, διότι η οποιαδήποτε δυσλειτουργία του αρδευτικού συστήματος επηρεάζει άμεσα την παραγωγή ή ακόμα χειρότερα την επιβίωση της καλλιέργειας. Η καθυστέρηση επίλυσης ενός τεχνικού ή άλλη φύσης προβλήματος που δημιουργεί προσκόμματα στην άρδευση ισοδυναμεί με την καταστροφή της καλλιέργειας και την απώλεια του προσδοκώμενου εισοδήματος από τον παραγωγό, κάτι το οποίο δημιουργεί μεγάλη πίεση και απαιτεί ταχύτητα στην διαδικασία λήψης αποφάσεων για την επίλυση του ζητήματος.
Αποσπασμα 1
“αυτό νομίζω είναι το μεγάλο πλεονέκτημα των τοπικών οργανισμών, και όχι ενός ευρύτερου ενιαίου φορέα … η ευελιξία! Οι αποφάσεις και η άμεση υλοποίησή τους, δηλαδή τώρα. Δηλαδή εγώ το καλοκαίρι μπορεί να θέλω λίγο νερό, πολύ δεν μπορώ να περιμένω τι θα πει το διοικητικό συμβούλιο να αποφασίσει, θέλω να πάρω απόφαση τώρα, δηλαδή δεν μπορεί ο άλλος να καταστρέφετε και να του πω εγώ ότι θα έρθω Δευτέρα να αποφασίσουμε. Θα συνεδριάσουμε από Τετάρτη κτλ δεν γίνονται αυτά τα πράγματα. Αυτό βέβαια ενέχει και λάθη, εντάξει ποιος δεν κάνει λάθη πάνω στη δουλειά, αλλά και πλημμύρες έχουμε αντιμετωπίσει και ξηρασίες, η ευελιξία μας δίνει μεγάλο πλεονέκτημα, ότι κάτι μπορεί να γίνει τώρα... αυτό που θα χαθεί και έχουμε εμείς, είναι η ευελιξία. Η άμεση υλοποίηση των αποφάσεων και των γρήγορων αποφάσεων. Είτε είναι Σάββατο είτε είναι Κυριακή ειδικά”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού λόγω διαφοροποίησης πρακτικών άρδευσης, είναι μια διανεμητική αδικία καθώς δεν επηρεάζει μόνο την ανταγωνιστικότητα όλων των αρδευτών του ΤΟΕΒ μίας περιοχής σε σχέση με μία άλλη, αλλά ακόμα και με τα μέλη εντός ενός ΤΟΕΒ όπως του Πηνειού Λάρισας. Η οριζόντια τιμολογιακή πολιτική που ακολουθείτε εξομαλύνει τη διαφοροποίηση του κόστους άρδευσης στο ανοιχτό δίκτυο ανάμεσα στους αρδευτές, σε σχέση με το πόσες αντλήσεις από το δίκτυο (των ταμιευτήρων) χρειάζονται για να αποκτήσουν πρόσβαση οι διάφοροι γεωγραφικά προσδιοριζόμενοι αρδευτές, αλλά δεν προσφέρει κάποιο βαθμό εξοικονόμησης για το ίδιο το δίκτυο καθώς η τιμή είναι εξ αρχής προσδιορισμένη ανεξάρτητα της κατανάλωσης. Επιπλέον, οι χρήστες που εξυπηρετούν την άρδευσή τους με χρήση γεώτρησης είναι περισσότερο ευάλωτοι, καθώς καλούνται να πληρώσουν ξέχωρα την τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος που απαιτείται για την λειτουργία της γεώτρησης από το αρδευτικό τέλος, μια επιβάρυνση που δεν έχουν οι χρήστες του ανοιχτού δικτύου.
Αποσπασμα 1
“ (- την χρέωση πως την καθορίζετε;) οριζοντίως δυστυχώς για εμάς . . . στο ελεύθερο δίκτυο 13 ευρώ το στρέμμα, για τα εαρινά, ανεξαρτήτως νερού, εάν θα ρίξεις 10 ή θα ποτίσεις ή εγώ είμαι σπάταλος και θα ρίξω 14 το χρόνο θα πληρώσουν την ίδια τιμή, δυστυχώς...Είναι πάρα πολύ δύσκολο, είναι πάρα πολλά τα χωριά, πολλά τα κτήματα, τα οποία είναι δίπλα στο ποτάμι και το κόστος σε εμάς, είναι 3 ευρώ το στρέμμα, και πληρώνει αυτός ο άνθρωπος 13. Υπάρχουν κτήματα που είναι πολύ απομακρυσμένα, γίνεται μία άντληση για να πάει στο δίκτυο, γίνεται δεύτερη άντληση, εννοώ αντλήσεις δικές μας, με το οποίο βάζουμε το νερό μέσα σε έναν ταμιευτήρα μέσα, δεύτερο ρεύμα, το καλοκαίρι το βγάζουμε με τρίτο ρεύμα. Μας κοστίζει αυτός ο άνθρωπος 17 ευρώ, δηλαδή για αυτόν τον άνθρωπο ο οργανισμός μπαίνει μέσα, απλά εμείς βγάζουμε το κόστος συνολικά, δηλαδή μας κοστίζει 12.70 και μοιράζετε, που είναι άδικο.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Το Τ.Ο.Ε.Β. ΠΗΝΕΙΟΥ αποτελεί το μεγαλύτερο σε έκταση δράσης οργανισμό στην Λάρισα και ένα από τα μεγαλύτερα στην Θεσσαλία και στην Ελλάδα. Λόγω της μεγάλης γεωγραφικής έκτασης που καλύπτει εξυπηρετεί αρδευτές με διαφορετικές τεχνικές, δηλαδή το δίκτυο που χρησιμοποιεί εκτείνεται σε μεγάλο μέρος στο επιφανειακό αλλά και σε μικρότερο βαθμό σε υπόγειο (περίπου 50 γεωτρήσεις). Συνολικά εξυπηρετεί με έκταση περιμέτρου 145.000 στρεμμάτων, όπου σε περιπτώσεις φτάσει και τα 240.000 στρέμματα με την χρήση του ταμιευτήρα της Κάρλας. Η διαχείριση των επιφανειακών υδάτων, εκτείνεται σε δύο Περιφερειακές Ενότητες (πρώην νομοί), της Λάρισας μέχρι και της Μαγνησίας, μια γεωργική γη που εκτείνεται σε πάνω από 140 χωριά και πόλεις στη Λάρισα, το Βόλο, την Αγιά και το Βελεστίνο. Ο έλεγχος και η ασφάλεια της έκτασης του ανοιχτού δικτύου αποτελεί ζωτικής σημασίας για την διαφύλαξη της ποιότητας του νερού, που κινδυνεύει τόσο από βιομηχανικά λύματα, όσο και από κατασπατάληση από μη εγκεκριμένους αρδευτές (φαινόμενα free rider) που εκμεταλλεύονται τη διαθεσιμότητα του νερού παρανόμως με πρόχειρα αυτοσχέδια μη μόνιμα φράγματα επί του ποταμού Πηνειού. Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα που αντιμετωπίζει ευρύτερα η περιοχή εξυπηρέτησης του ΤΟΕΒ, είναι η λειψυδρία τους καλοκαιρινούς μήνες. Η άρδευση στο δίκτυο του Πηνειού πραγματοποιείτε με τη βοήθεια κατάλληλων αγωγών – αντλιοστασίων που κατευθύνουν το νερό με τσιμενταύλακες (κανάλια) σε αποστραγγιστικές / αρδευτικές τάφρους ή στα 12 τοπικά έργα ταμίευσης υδάτων. Τα αντλιοστάσια λειτουργούν όλο τον χρόνο εκτός του Οκτώβρη και Νοέμβρη με σκοπό του χειμερινούς μήνες την εκταμίευση και τους καλοκαιρινούς μήνες την χρήση του νερού κατά την αρδευτική περίοδο (15 Απριλίου – 15 Σεπτεμβρίου). Τα πολλαπλά αντλιοστάσια είναι κρίσιμα για την διαχείριση του δικτύου ως προς την κατεύθυνση της άρδευσης. Όμως προς το τέλος της αρδευτικής περιόδου, σε συνάρτηση με την συχνότητα των βροχοπτώσεων των προηγούμενων μηνών, το (εκταμιευμένο και τρεχούμενο) νερό δεν επαρκεί με αποτέλεσμα να απαιτείται ο δανεισμός ποσοτήτων από την Λίμνη Πλαστήρα, έτσι ώστε να συνεχιστεί ομαλά η άρδευση για όλους τους αρδευτές. Η εξάρτηση από το ανοιχτό δίκτυο (επιφανειακά ύδατα) του Πηνειού, είναι μια διανεμητική αδικία για τους αρδευτές της περιοχής καθώς σε συνδυασμό με φαινόμενα λειψυδρίας από την εξάτμιση τους πολύ θερμούς μήνες του καλοκαιριού, τους καθιστά ευάλωτους σε περιόδους εκτεταμένης ξηρασίας, όπου τόσο το θυρόφραγμα της Γυρτώνης, όσο και τα αποθεματικά της λίμνης Κάρλας δεν επαρκούν να καλύψουν τις ανάγκες, αποτέλεσμα την άμεση εξάρτηση από τα διαθέσιμα αποθέματα της Λίμνης Πλαστήρας και την μεταφορά τους από την Καρδίτσα.
Αποσπασμα 1
“Ισχύει ειδικά όταν υπάρχουν προσπάθειες το καλοκαίρι για να φέρουμε νερό από την Καρδίτσα από την Λίμνη Πλαστήρα κτλ υπάρχουν κάποιοι που το εκμεταλλεύονται κατευθείαν παρανόμως ... το καλοκαίρι έχουμε [ζητήματα διάθεσης νερού]… ευτυχώς, έχουμε πάρα πολύ νερό τελευταία και από την Περιφέρεια, από την λίμνη Πλαστήρα, που παίρνουμε ένα πολύ μεγάλο ποσό. Το δύσκολο είναι στις αρχές Αυγούστου έχουμε πολύ μεγάλη βοήθεια από εκεί.”.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σχεδόν το 80% του κόστους της παραγωγής αποτελεί το κόστος του ηλεκτρισμού. Η περιοχή διαχείρισης του ΤΟΕΒ Ταουσάνης στηρίζεται αποκλειστικά στην άρδευση των υπόγειων υδάτων, επομένως το κόστος της ηλεκτρικής ενέργειας είναι το σημαντικότερο κόστος των αρδευόμενων καλλιεργειών για τους παραγωγούς της περιοχής. Η συνέπεια αυτής της αδικίας έχει διπλή όψη. Από την μία πλευρά ως μία πρόσθετη επιβάρυνση των παραγωγών που τους αυξάνει το κόστος της καλλιέργειας συγκριτικά με άλλους αρδευτές που χρησιμοποιούν κλειστά δίκτυα ή επιφανειακά ύδατα ή ακόμα και κατάκλιση. Από την άλλη πλευρά, η αύξηση του κόστους άρδευσης οδηγεί σε αδυναμία κάποιων παραγωγών να εκπληρώσουν τις συμβατικές τους υποχρεώσεις και να καλύψουν το κόστους της άρδευσης στους οργανισμούς τους, με αποτέλεσμα να μεταφέρεται το χρέος αυτό ως «ζημιά» στους ΤΟΕΒ, που οδηγεί στην χειροτέρευση της οικονομικής τους ευρωστίας, αλλά και επηρεάζοντας τις κοινωνικές σχέσεις των ΔΣ του οργανισμού με τους παραγωγούς αυτούς στην τοπική κοινότητα τους. Όπως υποστηρίζεται από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ η εγκατάσταση και εκμετάλλευση ενός φωτοβολταϊκού πάρκου για την εξοικονόμηση της άρδευσης τους καλοκαιρινούς μήνες είναι η μόνη λύση για την μείωση του κόστους της παραγωγής, αλλά λόγω αδυναμίας να υποστηρίξουν με ιδία μέσα είναι απαραίτητη η συμβολή της Περιφέρειας και ευρύτερα της Πολιτείας για την υποστήριξη και υλοποίηση αυτής της υποδομής που θα συμβάλει στην ενεργειακή τους αυτονόμηση. Στο ίδιο πλαίσιο, σημειώνεται ότι μετά την ιδιωτικοποίηση έχει εκτραχυνθεί η εξυπηρέτηση από τη ΔΕΗ/ ΔΕΔΔΗΕ, καθώς πλέον τα συνεργεία αργούν πολύ περισσότερο να επισκευάσουν μια ζημία στο δίκτυο της διανομής, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να επιτευχθεί η άρδευση που είναι κρίσιμη για την επιβίωση της παραγωγής εντός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος.
Αποσπασμα 1
“-στην Καρδίτσα ας πούμε έτσι τώρα πότιζαν με 10€ και εδώ κάποιος ποτίζει με 90 δεν μπορεί να είναι ανταγωνιστικός[…]
– μία λύση που νομίζουμε εμείς είναι τα φωτοβολταϊκά αν μπορούσε να γίνει ένα πάρκο ας πούμε
– το πιο σημαντικό αυτό νομίζω
– αλλά εμείς δεν έχουμε τη δυνατότητα να το κάνουμε, έπρεπε να μπούμε μέσω Περιφέρειας, δεν σε βάζει η Περιφέρεια, ο Δήμος δεν σε βάζει, σαν ΤΟΕΒ εμείς μόνοι μας δεν γίνεται, αν είχε ένα φωτοβολταϊκό ο κάθε ΤΟΕΒ, θα έριχνε πολύ το κόστος παραγωγής.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Ένα σημαντικό ζήτημα που τέθηκε από τους εκπροσώπους, είναι ως προς την ισότιμη μεταχείριση των ΤΟΕΒ από την Πολιτεία, δηλαδή η συμπερίληψη. Η συμπερίληψη και η αναγνώριση των τοπικών αναγκών και μικρότερων σε έκταση και δυναμικότητας ΤΟΕΒ σε κρίσιμες αποφάσεις που αφορούν το μέλλον των αρδευτών μιας κοινότητας. Υπάρχει η αίσθηση ότι τα μεγαλύτερα σε γεωγραφική έκταση ΤΟΕΒ και εκείνα που βρίσκονται γεωγραφικά εγγύτερα στα κέντρα διοίκησης της πολιτικής εξουσίας, λαμβάνουν μια προνομιακή μεταχείριση, τόσο στην επίλυση των προβλημάτων τους, καθώς και προτεραιοποιούνται ως προς τις διάφορες αποφάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού, το ζήτημα των αποκαταστάσεων από τις πλημμύρες είναι μία σημαντική αδικία που δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στην άρδευση και στην επιβίωση των παραγωγών της κοινότητας. Συγκεκριμένα από τις 70 γεωτρήσεις οι 35 καταστραφήκαν, «πνιγήκαν μέχρι πάνω» όπως αναφέρουν οι εκπρόσωποι του ΤΟΕΒ που κατέγραψαν το πλήθος των ζημίων. Οι περισσότερες από αυτές, θέλουν ολική επιδιόρθωση από ηλεκτρομοτέρ, πίνακες και αντικατάσταση.
Αποσπασμα 1
“-μπορεί να γίνονται κάποιες διακρίσεις, τώρα αναλόγως..
– στην πολιτεία εντάξει, υπάρχει στην πολιτεία ναι.. εμείς έχουμε παράπονα, ναι
– ποια είναι αυτά;
– ότι κάποια ΤΟΕΒ, τα έχουν βοηθηθεί περισσότερο.. δεν μπορούμε να πούμε ποια
– δεν με ενδιαφέρει κιόλας αυτό.. από άποψη δηλαδή να του φτιάξει πιο γρήγορα τις ζημιές, ότι προτεραιοποιεί περισσότερο; Υπό ποια ακριβώς έννοια; Με τη ΔΕΗ;
– ίσως τους έχει βοηθήσει και οικονομικά, χωρίς να έχουν μπει σε πρόγραμμα, χωρίς τίποτα.. απλά κάποιος από τους ΤΟΕΒ, λόγω επειδή είναι πιο μεγάλοι ας πούμε υπήρχαν
– πιο μεγάλοι, πιο κοντά στο κέντρο ενδεχομένως
– ακριβώς, πιο ομαδοποιημένοι, πιο πολλές ψήφους, πιο μεγάλος
– ναι ναι καταλαβαίνω δεν είναι κάτι
– ναι αυτό το παράπονο εμείς το έχουμε
– αλλά πάμε γυρίζουμε και σελίδα και λέμε ότι δεν φταίει μόνο η πολιτεία μπορεί να φταίξουν και οι διοικήσεις των ΤΟΕΒ.
-αυτό να φέρουμε ένα παράδειγμα ότι ο δικός μας ΤΟΕΒ εδώ, ΤΟΕΒ Ταουσάνης, δεν εντάχθηκε στο ΠΑ 2020?
– ε ήταν η προηγούμενη διοίκηση δεν έκατσε
– 2020, είμαστε σχεδόν από τους μοναδικούς, η περιοχή έχει μείνει πολύ πίσω, ένα έργο ή κάτι χρηματοδότηση 2-3 εκατομμύρια ευρώ στην περιοχή και τα αντλιοστάσια θα είχαν εκσυγχρονιστεί”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Η ανάγκη αμεσότητας με τους παραγωγούς νοηματοδοτήθηκε από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων μερών ως μια ενδεχομενική αδικία, στην περίπτωση απομάκρυνσης της διοίκησης από τα ΤΟΕΒ, σε μία πιθανή κεντρικοποιημένη οργάνωση του νέου φορέα διαχείρισης για τις αρδεύσεις (Ο.Δ.Υ.Θ.). Η διαμεσολάβηση και η αμεσότητα των ΤΟΕΒ είναι κρίσιμος παράγοντας στην εξομάλυνση των σχέσεων των αρδευτών σε περίπτωση συγκρούσεων για την προτεραιότητα στην άρδευση, για την διαθεσιμότητα και διαμοιρασμό των διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και για την οργάνωση του κύκλου της άρδευσης. Υποστηρίχθηκε σε αυτό το πλαίσιο ότι ένα μεγάλο έλλειμα που θα μπορούσε να καλύψει ο νέος οργανισμός είναι αυτό της σχεδίασης και υλοποίησης νέων υποδομών που είναι κρίσιμες για την άρδευση, όπως κρίνεται κατά τόπους με βάση τις τοπικές ανάγκες της κάθε περιοχής. Αλλά όπως επισημάνθηκε από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ, δεν θα πρέπει να χαθεί η αμεσότητα με την οποία λειτουργεί σήμερα η άρδευση, καθώς είναι κρίσιμος παράγοντας για την ομαλή λειτουργία της παραγωγής. Επίσης επισημάνθηκε, ότι λόγω περιορισμένης αυτοματοποίησης στα δίκτυα, η ανθρώπινη παρουσία είναι απαραίτητη μέχρι να αυτοματοποιηθούν, καθώς είναι ο κρίσιμος παράγοντας που έχει την τοπική γνώση για τα τοπικά ζητήματα, αλλά και η αμεσότητα στην επίλυση των ζητημάτων.
Αποσπασμα 1
“- επιφυλάξεις υπάρχουν. Η επιφύλαξη είναι να μπορέσει να ανταπεξέλθει στο αρδευτικό κομμάτι
-ο φόβος μας είναι ότι εμείς τώρα δίνουμε τη λύση ας πούμε άμεσα.. επειδή ξέρουμε τους παραγωγούς εδώ; **** και βράζει και απόγευμα και βράδυ.. *** χάλασε η λάμπα 25, τηλέφωνο με αυτόν που συνεργαζόμαστε, πήγαινε βγάλτην και φτιάξτε. αυτό το κομμάτι μας φοβίζει λίγο αν είναι τόσο απρόσωπο ας πούμε και είναι μακριά από μας, ότι μήπως δεν το πετύχουμε αυτό.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Αποσπασμα 2
“αλλά νομίζω ότι πρέπει να υπάρχει εκπρόσωπος πέρα από το προσωπικό ανά ΤΟΕΒ, δηλαδή τώρα φέρνω παράδειγμα τον ΤΟΕΒ *** που έχει καλαμπόκι δεν μπορεί να έχει τα ίδια προβλήματα και μαζί να γνωρίζει κάποιος τι γίνεται εδώ.. και οι περιοχές δεν είναι τόσο εύκολες δεν είναι πλέον, αυτό που είπαμε, δεν είναι καταγεγραμμένα τα δίκτυα ηλεκτρονικά, να είσαι σε μία εφαρμογή για να το βλέπεις όλα, τώρα εδώ παίρνει ο άλλος τηλέφωνο, έσπασε ένα δίκτυο εκεί .. τώρα παίρνει τηλέφωνο σε μένα το απόγευμα γιατί εδώ γνωριζόμαστε προσωπικά όλοι εδώ πέρα κι άμα το αφήσεις έτσι, μένεις πίσω.. δεν ξέρω πως θα λειτουργήσει.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Η πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και ευκαιρίες για επένδυση στο δίκτυο αποτελεί μια διανεμητική αδικία που χαρακτηρίζει τόσο τα μικρότερα σε έκταση ΤΟΕΒ, όσο και εκείνα που τα πάγια έξοδά τους, όπως το κόστος του ηλεκτρισμού, αφήνει λίγα περιθώρια για περεταίρω επενδύσεις στο δίκτυο από τα διαθέσιμα αποθεματικά του Οργανισμού. Οι επενδύσεις για την συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό του δικτύου είναι κομβικές ενέργειες για την διασφάλιση της σταθερότητας του δικτύου αλλά και για την εξοικονόμηση της κατανάλωσης του νερού. Η πρόσβαση σε χρηματοδοτικά πλαίσια, απαιτεί την κατάρτιση τεχνικών μελετών και ένα πλήθος άλλων γραφειοκρατικών αναγκών που ξεπερνούν τις δυνατότητες αυτών των ΤΟΕΒ. Μία σημαντική αδικία για τους αρδευτές της Κοιλάδας και των εξυπηρετούμενων περιοχών είναι η έλλειψη σημαντικών υποδομών εκταμίευσης. Οι υποδομές αυτές θα μπορούσαν να θωρακίσουν την περιοχή τόσο ως προς τον αντιπλημμυρικό τους χαρακτήρα, αλλά και να προσφέρουν εναλλακτικούς τρόπους άρδευσης ώστε να αποφορτιστεί η περιοχή από την υπερκεκμετάλλευση των ήδη στα όρια εξάντλησης υπόγειων υδάτων.
Αποσπασμα 1
“– το θέμα είναι ότι δεν βοήθησε το κράτος, όχι μόνο ως προς την αποκατάσταση να δώσει λεφτά για τις ζημιές, μέχρι και εκεί που μπορούσε να παρέμβει για να παγώσει τόκους, για παράδειγμα στη ΔΕΗ, έχουν εξαγγείλει από τον Νοέμβριο ότι θα παγώσουν οι τόκοι δύο χρόνια και για πέντε χρόνια θα πάρει παράταση η εξόφληση του ρεύματος του 23’ και δεν το έχουν κάνει ακόμη.. μείναμε στις εξαγγελίες, μιλάμε με τη ΔΕΗ στην Αθήνα που αφορά τους μεγάλους πελάτες στους οποίους ανήκουν οι ΤΟΕΒ και μου λένε ότι δεν έχει βγει ακόμη. Οι τόκοι σε μας έρχονται κανονικά κάθε μήνα, δηλαδή δεν μπορούμε να πληρώνουμε, να χρωστάμε τώρα το ρεύμα της χρονιάς γιατί δεν έχουμε εισπράξει και να μου τοκίζεις και από πάνω ενώ είμαστε πληγείσα περιοχή..αυτό.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Στην Κοιλάδα το σύνολο των αρδευτών είναι αποκλειστικά με την χρήση γεώτρησης, Το μεγαλύτερο κόστος στην παραγωγή, περίπου το 80% είναι η χρήση του ηλεκτρισμού που χρειάζεται για να λειτουργήσει μία γεώτρηση. Οι αρδευτές της περιοχής αναγνωρίζουν ότι η συγκεκριμένη πρακτική (χρήση πομόνας) αυξάνει κατακόρυφα το κόστος παραγωγής, άρα μειώνει και το καθαρό εισόδημα των παραγωγών. Αυτό συμβαίνει επειδή αναγκάζονται να αρδεύουν από μεγάλο βάθος, λόγω σταδιακής πτώσης του υδροφόρου ορίζοντα της περιοχής. Η πτώση αυτή αυξάνει αφενός το κόστος άρδευσης σε ηλεκτρισμό και οφείλετε στην έλλειψη υποδομών αναπλήρωσης των υπόγειων υδάτων, δηλαδή τη σύνδεσή τους με ταμιευτήρες του Πηνειού. Δηλαδή το αρδευτικό τέλος συμπαρασύρεται από το κόστος του ηλεκτρισμού που μειώνει δραματικά τα περιθώρια κερδοφορίας των παραγωγών της περιοχής. Το αρδευτικό τέλος προσδιορίζεται ως κόστος ανά γεώτρηση βάση των στρεμμάτων που αρδεύονταν, ενώ το 2024 ακολουθήθηκε η πρακτική της χρονοχρέωσης (ηλεκτρονικές κάρτες), έπειτα από την εγκατάσταση συστήματος ηλεκτρονικής παρακολούθησης μαζί με την παρακολούθηση από υδρονομείς. Η διοίκηση του ΤΟΕΒ έχει καταφέρει να συμμετέχει σε χρηματοδοτούμενα προγράμματα για να εγκαταστήσουν αυτοματισμούς στο δίκτυό τους, οι οποίοι, όπως υπολογίζουν μπορούν να επιφέρουν μείωση στην κατανάλωση ρεύματος έως και 30% άλλα και οικονομία στο αρδευτικό νερό, όμως η αναπλήρωση των υπόγειων υδάτων παραμένει ένα κεντρικό ζήτημα που θα λύσει σοβαρές αδικίες που υφίστανται στο κόστος της άρδευσής της ευρύτερης περιοχής.
Αποσπασμα 1
«εμείς έχουμε μεγάλο κόστος ας πούμε στο ρεύμα… είναι κάποιες [γεωτρήσεις] που έχουνε 100 ευρώ, 90 ευρώ.. είμαστε από τους ακριβούς ΤΟΕΒ γιατί αρδεύουμε από βάθος, δεν έχουμε και πάρα πολύ νερό, δεν βγάζουν πολύ νερό οι γεωτρήσεις, οπότε ποτίζουν λίγα στρέμματα οπότε ανεβαίνει το κόστος ανά στρέμμα»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων [εξαντλημένοι υδροφόροι ορίζοντες, λειψυδρία], είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Λάρισας, το ΤΟΕΒ Ταουσάνης, που εξυπηρετεί περίπου 6.800 αρδευτές από Φάρσαλα και κάποια κοντινά χωριά υπάρχει ζήτημα άρδευσης και είναι σοβαρό. Στην Κοιλάδα, όπως και στους αρδευτές στην περιοχή Φαρσάλων, δεν υπάρχει πρόσβαση σε επιφανειακά ύδατα, καθώς η άρδευση εξυπηρετείτε αποκλειστικά με χρήση γεωτρήσεων δηλαδή με βάση την διαθεσιμότητα των υπόγειων υδροφορέων. Το ΤΟΕΒ διαχειρίζεται περίπου 70 ενεργές γεωτρήσεις, που αρδεύουν κατά προσέγγιση 10.000 στρέμματα. Τα σημάδια της λειψυδρίας εμφανίζονται στην περιοχή, καθώς τα τελευταία 10 χρόνια η άντληση από τις γεωτρήσεις έχει επεκταθεί σε μεγάλα βάθη, από τα 100 έχει φτάσει στα 250 μέτρα, με αποτέλεσμα από τα 22.500 στρέμμα που αρδεύονταν μέχρι τις αρχές του 2010, να έχουν μείνει μόνο τα μισά πλέον ποτιστικά και εξυπηρετούν χωριά του Δήμου Λάρισας (Κοιλάδα, Μάνδρα, Ραχούλα, Κουτσόχερο, Κάστρο, Τερψιθέα) και του Δήμου Κιλελέρ (Μαυροβούνι, Κραννώνας, Μεσοράχη). Επιπλέον η εκτεταμένη περίοδος ξηρασίας έχει περιορίσει τον κύκλο άρδευσης το πολύ μέχρι 7 ημέρες κάνοντας την άρδευση απαραίτητη σε αυτό το χρονικό διάστημα για την επιβίωση της σοδειάς.
Αποσπασμα 1
“γιατί υπάρχουν και ιδιότητες που υπάρχουν στις γεωτρήσεις.. δηλαδή οι γεωτρήσεις το 50% των ιδιωτών έχουν σταματήσει πλέον να βάζουν αρδευτικές καλλιέργειες λόγω κόστους παραγωγής οπότε δεν αντλούν νερό.. οι μεσαίες γεωργίες δηλαδή που υπάρχουν τώρα στο θεσσαλικό κάμπο, έχουν σταματήσει να λειτουργούν… αν συνέχιζε δηλαδή από το 90, 2005 να γινόταν αυτή η υπεράντληση τώρα δεν θα είχαμε νερό καν εμείς, στα δικά μας τα χωράφια στα χωριά θα είχαμε τελειώσει, (Δ.Σ.4ος ειδικά τα χωριά του δήμου Κυλλήνης) εμείς σωθήκαμε επειδή σταματήσανε το 50% των γεωτρήσεων να δουλεύουν.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Μια μορφή διαδικαστικής αδικίας που αναδεικνύεται από τις εμπειρίες των αγροτών αφορά την αναξιοπιστία του συστήματος ελέγχου της βιολογικής γεωργίας, ιδίως όταν εφαρμόζεται σε μεγάλες καλλιέργειες όπως τα σιτηρά και το βαμβάκι. Οι ίδιοι οι παραγωγοί αναφέρουν ότι η ένταξή τους σε βιολογικά προγράμματα πολλές φορές δεν συνοδεύεται από ουσιαστικές αλλαγές στις καλλιεργητικές πρακτικές, ούτε από εμπεριστατωμένους ελέγχους. Το βαμβάκι αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αφού οι ίδιοι οι παραγωγοί αναφέρουν ότι δεν υπάρχει η τεχνογνωσία που να καθιστά εφικτή την ουσιαστική εφαρμογή της βιολογικής καλλιέργειας. Στην πράξη, όπως τονίζουν, η βιολογική γεωργία ασκείται μόνο στα χαρτιά, ενώ ο κύριος λόγος συμμετοχής τους είναι η πρόσβαση στις επιδοτήσεις που συνεπάγεται η ένταξη στο καθεστώς.
Η κατάσταση αυτή συνιστά σοβαρή διαδικαστική αδικία εις βάρος των καταναλωτών, οι οποίοι παραπλανώνται ως προς την ποιότητα και τον τρόπο παραγωγής των βιολογικών προϊόντων, αλλά και των φορολογουμένων που χρηματοδοτούν μέσω των επιδοτήσεων ένα σύστημα μη αξιόπιστης συμμόρφωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, η βιολογική γεωργία, αντί να λειτουργεί ως εργαλείο βιώσιμης μετάβασης, εκφυλίζεται σε έναν τυπικό και συχνά προσχηματικό μηχανισμό επιδότησης.
Αποσπασμα 1
«- Απ το Γενάρη που δημοσιεύτηκε η ΚΑΠ μέχρι και τον Οκτώβρη που έκλεισε το σύστημα, δημιουργήθηκαν 5 νέοι πιστοποιητικοί οργανισμοί.
Ερ.: Στο ράφι όμως είναι βιολογικό…
– Στο ράφι είναι βιολογικό. Ξέρεις γιατί; Γιατί θα είναι φούσκα; να πεις ρε συ τι γίνεται εδώ;
– Να σε ρωτήσω κάτι. Μιλάμε για βιολογικά. Εδώ μεταφέρθηκε όλη η παραγωγή στην Ευρώπη αναγκαστικά πήγαν σε βιολογική. Όταν αρχίζει μετά από δύο χρόνια και αυξηθεί ο όγκος των βιολογικών προϊόντων, η ποσότητα θα πάνε οι τιμές κάτω. Γιατί; Γιατί κανένας από αυτούς τους μηχανισμούς εδώ τους τοπικούς δεν είναι συνδεδεμένος με τις αγορές, πως θα συνδεθεί αυτός που έχει ομάδα παραγωγών με την αγορά έξω;
– Καλά, κάνεις την εξής παραδοχή ότι θα είναι πραγματικά βιολογικά. Στα χαρτιά θα είναι.
Ερ.: Εσείς τι πιστοποιήσεις έχετε;
– Κυρίως βιολογική.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Οι αγρότες παρουσιάζουν μια εικόνα παντελούς απουσίας μιας κρατικής υπηρεσίας επιφορτισμένης με την εκπαίδευση, επιμόρφωση, ενημέρωση και συμβουλευτική των αγροτών. Μια τέτοια υπηρεσία θα τους παρείχε έγκυρες και αμερόληπτες συμβουλές για τα ζητήματα που τους απασχολούν καθημερινά στο χωράφι είτε αυτά αφορούν στις νέες καλλιέργειες, είτε στις καλλιεργητικές πρακτικές, όπως η ορθή λίπανση, η καταπολέμηση των ασθενειών, κλπ. Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών έδωσε σταδιακά την θέση της σε μια διαδικασία ad hoc ενημερώσεων και συμβουλών από ιδιώτες γεωπόνους οι οποίοι έχουν σαν κύρια ενασχόληση την εμπορία αγροεφοδίων. Έτσι οι συμβουλές που δίνει ο γεωπόνος είναι συνάρτηση των προϊόντων που θέλει να προωθήσει και συχνά έμμεσα εμπλέκεται σε αυτό και η εμπορική πολιτική των εταιριών ανάπτυξης ή εμπορίας αγροεφοδίων. Πολλοί αγρότες αναφέρουν ζημιές στην παραγωγή τους από αυτές τις πρακτικές. Ουσιαστικά εκφράζουν μια αδικία σχετικά με την έλλειψη αμερόληπτων συμβουλευτικών υπηρεσιών, συγκρίνοντας την παρούσα κατάσταση με το παρελθόν που οι συμβουλευτικές υπηρεσίες του κράτους διεξάγονταν κυρίως από τις δημόσιες Υπηρεσίες Γεωργικών Εφαρμογών.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 που ιδρύθηκε η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών του Υπουργείου Γεωργίας συνέβαλε καθοριστικά στην διάχυση της αγροτικής γνώσης και της καινοτομίας και τελικά στον εκμοντερνισμό της ελληνικής γεωργίας. Οι γεωπόνοι της συγκεκριμένης Υπηρεσίας είχαν συνεχή παρουσία στις αγροτικές περιοχές, έδιναν συμβουλές στο πεδίο και είχαν κερδίσει την εμπιστοσύνη του αγροτικού κόσμου. Από τη δεκαετία του 1990 και ιδιαίτερα μετά το 2000, η Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών άρχισε να αποδυναμώνεται σταδιακά λόγω μείωσης του, υποχρηματοδότησης και μεταφοράς αρμοδιοτήτων σε άλλους φορείς ή/και σε ιδιωτικούς συμβούλους. Δηλαδή, με την εγκαθίδρυση και ισχυροποίηση της ΚΑΠ και την αντίστοιχη αποδυνάμωση των εθνικών πολιτικών, η εν λόγω υπηρεσία σταδιακά απέκτησε γραφειοκρατικό ρόλο που ασχολούνταν κατά βάση με την διεκπεραίωση ζητημάτων σχετικών με τις κοινοτικές επιδοτήσεις. Επιπλέον, μετά το 2010 η υπηρεσία αυτή πέρασε στις αιρετές Περιφέρειες όπου οι γεωπόνοι από υπάλληλοι του Υπουργείου Γεωργίας έγιναν υπάλληλοι των Περιφερειών. Αποτέλεσμα αυτού, αποτέλεσε η κατάργηση ή συγχώνευση υπηρεσιών, περιλαμβανομένων των Γεωργικών Εφαρμογών. Αυτή η εξέλιξη επιδείνωσε περεταίρω την αποκοπή των γεωπόνων του Υπουργείου Γεωργίας από την εκπαίδευση και την συμβουλευτική των αγροτών και σηματοδότησε την οριστική αποχώρηση του κράτους από αυτήν. Σήμερα επίσημη υπηρεσία άτυπης γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης είναι ο ΟΓΕΕΚΑ Δήμητρα ο οποίος παρέχει προγράμματα γεωργικής εκπαίδευσης και κατάρτισης για αγρότες που είναι δικαιούχοι επιδοτήσεων της ΕΕ για προγράμματα Σχεδίων Βελτίωσης, Εγκατάστασης Νέων Γεωργών, κ.α.
Η αποχώρηση του κράτους από τη συμβουλευτική των αγροτών και ειδικά από την παρουσία στο χωράφι αποτελεί μια διαδικαστική αδικία. Το κράτος μέσα από μια σειρά αποφάσεων όπου η γνώμη και η γνώση των αγροτών δεν λήφθηκε υπόψη κατέληξε να στερεί τους αγρότες από γνωσιακούς πόρους κρίσιμους για την άσκηση του επαγγέλματός τους και εν τέλει να επιδεινώσει τους όρους παραγωγής και επιβίωσής τους.
Αποσπασμα 1
«Ξέρετε τί γίνεται. Παίζουν τα μεγάλα συμφέροντα και παίζουν και οι εταιρείες οι οποίες προσπαθούν να πουλήσουν τα προϊόντα τους. Όταν σε έναν γεωπόνο του δίνουν μπόνους για να πουλήσει και του λένε ότι κερδίζεις από αυτό, πως θα ανταγωνιστεί ο οποιοσδήποτε. Το εξαφανίζει. Μα εδώ παίζει και στα φάρμακα των ανθρώπων. Μπαίνουν οι εταιρείες μέσα και σου λένε, ξέρεις κάτι, προώθησε αυτό, πάρε κι αυτά, πήγαινε κι ένα ταξίδι στις Μαλδίβες. Κατάλαβες; Όχι τώρα στα φυτοφάρμακα και μάλιστα σε προϊόντα τα οποία…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Το ζήτημα της ποιότητας του ελληνικού βάμβακος αποτελεί σημείο σύγκρουσης τεχνολογικών και οργανωτικών λογικών μεταξύ παραγωγών και εκκοκκιστών. Βαθύτερα, όμως, αντανακλά και μια πιο θεμελιώδη έλλειψη: την απουσία αναγνώρισης της ανάγκης των παραγωγών να προσανατολίσουν την παραγωγή τους σε προϊόντα υψηλότερης ποιότητας και προστιθέμενης αξίας.
Πολλοί παραγωγοί, αντιλαμβανόμενοι ότι η ανώτερη ποιότητα δεν επιβραβεύεται έμπρακτα, υιοθετούν τεχνολογίες που μεγιστοποιούν τη βραχυπρόθεσμη οικονομική αποδοτικότητα εις βάρος της ποιότητας. Ενδεικτική είναι η ολοένα αυξανόμενη χρήση μηχανών τύπου stripper, οι οποίες σε αντίθεση με την κλασσική βαμβακοσυλλεκτική μηχανή (picker), αντί να συλλέγουν επιλεκτικά τον καρπό, απογυμνώνουν ολόκληρο το φυτό, οδηγώντας σε συγκομιδή μεγαλύτερης μάζας αλλά με υψηλή περιεκτικότητα σε ξένες ύλες. Η επιλογή αυτή, ωστόσο, δεν αποσκοπεί σε κερδοσκοπία μέσω βάρους—καθώς οι ξένες ύλες αφαιρούνται στην τιμολόγηση από το εκκοκκιστήριο—αλλά στην εξοικονόμηση κόστους, καθώς οι μηχανές stripper έχουν μικρότερα έξοδα λειτουργίας, μειώνοντας έτσι το συνολικό κόστος συγκομιδής έως και κατά 50%. Όμως, το αποτέλεσμα είναι η σημαντική υποβάθμιση του τελικού προϊόντος, με χαμηλότερη εκκοκκιστική απόδοση και υποδεέστερα ποιοτικά χαρακτηριστικά (υποβάθμιση χρώματος, κοντύτερη ίνα, υψηλό ποσοστό ξένων υλών). Το βάρος της ποιοτικής υποβάθμισης, ωστόσο, μετακυλίεται και στην εκκοκκιστική βιομηχανία, η οποία αντιμετωπίζει αυξημένα κόστη διαλογής και χαμηλότερη εμπορική αξία του προϊόντος.
Κατά συνέπεια, πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, στον οποίο η έλλειψη κινήτρων για την παραγωγή ποιοτικού βάμβακος, σε συνδυασμό με την απουσία θεσμικής και εμπορικής αναγνώρισης της προστιθέμενης αξίας του, οδηγεί σε πρακτικές που ενισχύουν τη χαμηλή ποιότητα και τη γενικότερη αδυναμία του κλάδου να αναβαθμιστεί ποιοτικά και να διαφοροποιηθεί ανταγωνιστικά στις διεθνείς αγορές.
Αποσπασμα 1
«- Πέρα από την ποσότητα, για την βελτίωση της ποιότητας, κάνατε κάτι σε επίπεδο πρακτικό, δηλαδή πειραματίζεστε, παρατηρείτε;
– Ατομικά γινόταν αυτό, δηλαδή ο *******, ο ********, εγώ σε συνεργασία με μία εταιρεία, παίρναμε κάποιες, από την Α εταιρεία, από τη Β εταιρεία, δοκιμάζαμε ποικιλίες, κάθε χρόνο γινόταν αυτό σε ένα ποσοστό της καλλιέργειας που είχαμε, ώστε να δούμε κάτι καινούριο, να βγάλουμε περισσότερα κιλά, αυτό μας ενδιέφερε, γιατί πουλάμε σύσπορο, μόνο στην Ελλάδα γίνεται αυτό… Λοιπόν, ταυτόχρονα όμως να έχει καλύτερη ποιότητα να είναι για τον επόμενο, αλλά αυτό δεν ένοιαζε τον παραγωγό, τα κιλά τον ένοιαζαν, αυτό πληρωνόταν και εκεί στόχευε. Απλά προσπαθούσε να συνδυάσει κι αυτό το κάτι για τον επόμενο, αν συνεργαζόταν με εταιρείες σποροπαραγωγής κατ ευθείαν.
– Η ποιότητα δεν πληρώνεται…
– Ποτέ δεν πληρωνόταν;
– Ποτέ. Η ποιότητα απλά συμπληρώνει, μετριάζει την κακή ποιότητα από το υπόλοιπο βαμβάκι που θα παραδώσει κάποιος, δηλαδή…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
« – Ξέρετε τι γίνεται; Το θέμα του βαμβακιού έχει τερματίσει. Δεν μπορείς να δώσεις άλλη παραγωγή.
– Καλή ή πολλή;
– Δεν μπορεί να δώσει περισσότερη.
– Άρα περισσότερο, άρα ποσότητα. Γιατί το καλή παραγωγή είναι και το ποιοτικό εδώ…
– Εμάς πάντα μας ενδιέφερε η ποσότητα. Το πόσο καλή ήταν ούτε καν μπορούσαμε να το γνωρίζουμε. Γιατί δεν γνωρίζαμε…
– Δεν ερχόταν κάποιος γεωπόνος από το εκκοκκιστήριο όταν στο φόρτωναν και να πει το βαμβάκι του ******* είναι σούπερ ας πούμε. Κανένας.
Ερ.: Ποιος είναι υπεύθυνος για να πει ότι αυτό το βαμβάκι είναι καλό ή κακό; Ο μεσάζοντας;
– Παλιά υπήρχε ο Οργανισμός Βάμβακος. Τώρα είναι το εκκοκκιστήριο το ίδιο.
[…]
– Γίνεται αλχημεία για να μην υπάρχει πρόβλημα. Το πρόβλημα όμως ξέρεις πιο είναι, το σημαντικότερο; Ότι ό,τι και να δώσεις στο βαμβάκι, βγάζει μία πίτα. Σε αυτήν την πίτα εμείς δικαιούμαστε το 5% αν πας καλά. Μερικοί πάνε καλά και παίρνουν το 5% και άλλοι δεν πάνε καλά και μπαίνουν μέσα και άλλα επιπλέον 10%.
– Εννοεί την πίτα του κέρδους…
– Και το επόμενο κομμάτι το μοιράζονται τα λιπάσματα, τα φάρμακα, όλοι οι υπόλοιποι…
– Το πρόβλημα πλέον… βλέπεις ότι λένε, ήμασταν παραγωγοί ή ότι δεν υπάρχει καθαρό κέρδος στο βαμβάκι. Περιμένεις είτε ένα πρόγραμμα να σου κάτσει, όπως τώρα με τη νιτρορύπανση στη Θεσσαλία εκτάκτως λόγω της καταστροφής ουσιαστικά »
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Η αυστηροποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής φυτοπροστασίας, με βάση τον Κανονισμό (ΕΚ) 1107/2009, έχει οδηγήσει τα τελευταία χρόνια στην απόσυρση πολλών δραστικών ουσιών που χρησιμοποιούνταν ευρέως στη γεωργική παραγωγή. Η απαγόρευσή τους βασίστηκε σε τεκμηριωμένες ανησυχίες για την ανθρώπινη υγεία, την τοξικότητα στους επικονιαστές ή την περιβαλλοντική ρύπανση, όπως προκύπτει από τις αξιολογήσεις της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA). Ανάμεσα σε αυτές περιλαμβάνονται ουσίες κρίσιμες για βασικές καλλιέργειες, όπως το phosmet (εντομοκτόνο για σκουλήκι στο βαμβάκι), το glufosinate και το S-metolachlor (ζιζανιοκτόνα), καθώς και τα μυκητοκτόνα cyproconazole και mancozeb, που χρησιμοποιούνταν ευρέως σε σιτηρά. Οι απαγορεύσεις δραστικών ουσιών οδήγησε στην ανάγκη ανεύρεσης εναλλακτικών λύσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν εγκεκριμένα Εναλλακτικά Φυτοπροστατευτικά Προϊόντα, Βιολογικά Σκευάσματα, Ολοκληρωμένη Διαχείριση Εχθρών και Ασθενειών (IPM) και Προγράμματα Πολλαπλής Συμμόρφωσης. Από την άλλη μεριά, πολλοί παραγωγοί υποστηρίζουν ότι η απόσυρση αυτών των ουσιών οδήγησε σε αυξημένο κόστος και περιορισμένες εναλλακτικές, συχνά λιγότερο αποτελεσματικές. Επίσης, τονίζουν ότι σε τρίτες χώρες συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται σκευάσματα απαγορευμένα στην Ε.Ε., με αποτέλεσμα σημαντική διαφοροποίηση στο κόστος παραγωγής.
Αντίστοιχες ανησυχίες εκφράζονται και από τον Ελληνικό Σύνδεσμο Φυτοπροστασίας (ΕΣΥΦ) ο οποίος αποτελεί έναν από τους κύριους επιστημονικούς και επαγγελματικούς φορείς που εκπροσωπούν τον τομέα της φυτοπροστασίας στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύοντας εταιρείες που διακινούν τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα στην αγορά. Ο ΕΣΥΦ έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με τις απαγορεύσεις δραστικών ουσιών στην Ε.Ε., ιδιαίτερα όταν αυτές δεν συνοδεύονται από επαρκή επιστημονική τεκμηρίωση ή δεν παρέχονται βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις για τους παραγωγούς. Επίσης, έχει εκφράσει επιφυλάξεις σχετικά με την πρόταση Κανονισμού για την Ορθολογική Χρήση των Φυτοπροστατευτικών Προϊόντων (SUR) που στοχεύει στη μείωση της χρήσης και του κινδύνου των φυτοφαρμάκων κατά 50% έως το 2030.
Οι αγρότες περιγράφουν αυτή την κατάσταση ως μια μορφή διανεμητικής αδικίας που εκδηλώνεται με τη μορφή ελλείμματος ανταγωνιστικότητας σε σχέση με τις εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες. Όπως τονίζουν, ενώ οι ίδιοι υποχρεώνονται να χρησιμοποιούν πιο ήπια, ακριβότερα σκευάσματα, που συχνά δεν επαρκούν για την προστασία της καλλιέργειας, δεν απολαμβάνουν αντίστοιχη ενίσχυση ή προστασία από τον άνισο ανταγωνισμό, καθώς οι εισαγωγές προϊόντων από τρίτες χώρες επιτρέπονται χωρίς υποχρέωση εφαρμογής των κανονισμών της Ε.Ε.
Σχετικές αναφορές:
Ε.ΣΥ.Φ. (2022). Ενημερωτική έκδοση για το έργο του Ε.ΣΥ.Φ. (Τεύχος 18). https://esyf.gr/wp-content/uploads/2022/12/ESYF_NL18.pdf
Αποσπασμα 1
«Ερ.: Εσύ αυτό που παράγεις θα το έδινες στα παιδιά σου;
– Το δίνω.
– Αφού το δίνει στο ζώο του…
– Αφού το δίνεις έτσι κι αλλιώς. Δεν μπορεί να ξέρει κανένας, από την τροφική αλυσίδα να βγει εκτός. Δε πας να παίρνεις και να τρως ό,τι θες. Αέρα μόνο. Και αέρα να αναπνέεις έχεις πρόβλημα. Δεν υπάρχει. Κατ’ αρχήν το λάθος ξέρετε ποιο είναι τώρα; Ότι βάλανε στην Ευρώπη ρομαντικά κόμματα, πράσινοι, κίτρινοι και τέτοια οι οποίοι αποσκοπούν σε κάποια άλλα πράγματα και κοιτάνε μόνο την Ευρώπη να είναι πράσινη και εισάγουμε ό,τι βρίσκουμε από έξω μέσα στην Ευρώπη, τα οποία είναι ανεξέλεγκτα, ψεκασμένα. Απαγορεύουν σε εμάς να τα χρησιμοποιούμε, ζιζανιοκτόνα και τα φέρνουμε εμείς…
– Άρα δεν είναι οι ρομαντικοί οικολόγοι. Είναι απλά τα μεγάλα συμφέροντα και το αγροδιατροφικό σύμπλεγμα. Το μεγάλο green deal. Το μεγάλο green deal είναι η Ευρώπη να έχει πράσινα αλλά αδασμολόγητα να φέρνουμε από τον Καναδά, από Τυνησία, απ το Περού, από οπουδήποτε και ας έχουν ό,τι έχουν εκεί μέσα…
– Τώρα φέρνουμε ας πούμε με την Ουκρανία σιτηρά. Γι’ αυτό έφτασε η τιμή των σιτηρών εδώ…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«Για να γίνει πράσινη μετάβαση, έπρεπε να απαγορευτούν οι εισαγωγές προϊόντων που παράγει η Ευρωπαϊκή Ένωση από τρίτες χώρες. Εκτός αν το ισοζύγιο ήταν αρνητικό και μέχρι εκείνου του ορίου. Τέλος. Εδώ γίνεται πάρτι…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Πολλοί αγρότες αναγκάζονται να εγκαταλείψουν παραδοσιακές αρδευόμενες καλλιέργειες της περιοχής, όπως το βαμβάκι και το καλαμπόκι, εξαιτίας του υπερβολικού κόστους άρδευσης και της συστηματικής υποτίμησης των τιμών. Όπως προκύπτει από τις αφηγήσεις, παρότι το νερό είναι διαθέσιμο, το κόστος άρδευσης για το βαμβάκι μπορεί να φτάσει έως και τα 40 ευρώ ανά στρέμμα, ενώ για το καλαμπόκι ξεπερνά τα 65 ευρώ με αποτέλεσμα η καλλιέργεια καθίσταται οικονομικά μη βιώσιμη. Έτσι, οι αγρότες στρέφονται πλέον σε εναλλακτικές, λιγότερο απαιτητικές σε νερό ή καλύτερα αμειβόμενες καλλιέργειες, όπως η ρίγανη και η μηδική. Η επιλογή αυτή δεν είναι αποτέλεσμα στρατηγικής ή περιβαλλοντικής συνείδησης, αλλά αναγκαστικής προσαρμογής σε συνθήκες που τους ωθούν σε μια αυθόρμητη αναδιάρθρωση των καλλιεργειών.
Πρόκειται επομένως για μια μορφή διανεμητικής αδικίας, όπου οι αγρότες περιοχών με μειονεκτικές (λόγω κόστους) υδατικές συνθήκες και ασθενέστερη διαπραγματευτική ισχύ στις αγορές προϊόντων επιβαρύνονται δυσανάλογα, χωρίς η πολιτική να λαμβάνει υπόψη τη γεωγραφική διαφοροποίηση των κόστους–οφέλους για κάθε καλλιέργεια.
Αποσπασμα 1
«Ερ.: Με ποιόν τόπο επιλέξατε ρίγανη; Και τι αντικατέστησε η ρίγανη;
– Αντικατέστησε βαμβάκια.
Ερ.: Άρα δεν είχατε νερά; Γιατί ο ******* είχε πει ότι έχει πρόβλημα με τα νερά.
Ερ.: Όχι έχω αρκετά νερά. Εγώ δηλαδή είμαι κάτω από την Εθνική και αντικατέστησα βαμβάκια. Δεν έμεινε τίποτα από το προϊόν. Είναι βασικό αυτό. Το βαμβάκι όσο κι αν κάποιοι το θέλουν, η μόνη περίπτωση να μείνει κάτι, είναι να είσαι στην Καρδίτσα, που δεν έχεις κόστος ποτίσματος. Κόστος 6-8 ευρώ, τέτοια πράγματα.
Ερ.: Εσείς τί κόστος έχετε;
– Εγώ έχω στα 40 ευρώ σε βαμβάκι…
Ερ.: Α καλά είστε σε σύγκριση με τον κάμπο…
ΦΛ: Ναι, σε καλαμπόκι είμαι γύρω στα 65 -67 ευρώ και στις μηδικές…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
– Καλλιεργώ ζωοτροφές, μηδική, σιτάρια, κριθάρια. Από πρόπερσι σταμάτησα να καλλιεργώ και καλαμπόκι. Καλλιεργούσε ο πατέρας μου βαμβάκι 60 χρόνια. Το 2014 σταμάτησα και εγώ να καλλιεργώ βαμβάκι. Για όλα τα γνωστά προβλήματα που είπε και ο ******* πριν…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Απόσπασμα 3
«- Αρά γιατί έχεις τόσο ακριβό νερό ενώ είναι τόσο ψηλά;
– Γιατί ποτίζονται αρκετά στρέμματα, δηλαδή ας πούμε έχω 200-220 στρέμματα.
– Όταν μιλάμε τώρα για μηδική σε συνδυασμό με καλαμπόκι, κόβουμε και ώρες από κάτι για να μπορέσουμε να ποτίσουμε τα στρέμματα όλα, να βγει. Δηλαδή, θα περιορίσω τις ώρες μου για να καταφέρω να κάνω τον κύκλο.
Ερ.: Α δηλαδή κόβεις από άλλο χωράφι, αυτό εννοείς…
– Ναι, ας πούμε θα περιορίσω τις ώρες μου σε μια καλλιέργεια για να καταφέρω να κάνω τον κύκλο.
Ερ.: Με σταγόνες;
– Όταν ήταν βαμβάκι ή καλαμπόκι ήταν με σταγόνες αποκλειστικά και η ρίγανη ίσως είναι και με σταγόνες φέτος
Ερ.: Κάτσε λίγο. Δεν μας απάντησες γιατί ρίγανη.
– Ως τώρα έβαζα και καλαμπόκι, όλα τα χρόνια από το ΄98 συνέχεια κάθε χρόνο. Φέτος απογοητεύτηκα από την τιμή. Είχα τρομερή παραγωγή, αλλά η τιμή είναι τζίφος.
Ερ.: Στο καλαμπόκι;
– Ναι
Ερ.: Στο βαμβάκι τι έχει αλλάξει;
– ‘Έχουν μεγάλο κόστος, θέλουμε 300 ευρώ. »
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Η υποχρεωτική χρήση ενός ποσοστού ή και εξολοκλήρου πιστοποιημένου σπόρου συνδέεται πρωτίστως με την καταβολή της συνδεδεμένης ενίσχυσης και, σε δεύτερο βαθμό, με τις απαιτήσεις πιστοποίησης συγκεκριμένων καλλιεργητικών συστημάτων. Ως ζήτημα που ενδέχεται να προκαλέσει ανισότητες, αναδεικνύεται κυρίως στην περίπτωση των σιτηρών και ιδίως όταν οι καλλιέργειες δεν εντάσσονται σε καθεστώς συμβολαιακής γεωργίας. Δηλαδή, δεν εκφράζεται δυσαρέσκεια από παραγωγούς σιταριού ή κριθαριού που συνεργάζονται με τη βιομηχανία ζυμαρικών ή ζυθοποιίας, αντίστοιχα, και οι οποίοι ούτως ή άλλως δεσμεύονται να χρησιμοποιούν αποκλειστικά πιστοποιημένο σπόρο. Το ίδιο ισχύει και για την περίπτωση των οσπρίων/ψυχανθών που καλλιεργούνται συμβολαιακά, υπό παρόμοιο πλαίσιο. Στις υπόλοιπες αροτραίες καλλιέργειες, για διαφορετικούς λόγους, το ζήτημα της χρήσης πιστοποιημένου σπόρου δεν φαίνεται να αναγνωρίζεται από τους παραγωγούς ως πηγή αδικίας. Στο βαμβάκι, για παράδειγμα, η τεχνική αδυναμία επαναχρησιμοποίησης του σπόρου καθιστά αυτονόητη την εξάρτηση από εμπορικό πολλαπλασιαστικό υλικό. Στη βιομηχανική ντομάτα κυριαρχεί η συμβολαιακή γεωργία με τη χρήση υβριδίων που επιλέγονται από τις μεταποιητικές επιχειρήσεις. Ομοίως, στο καλαμπόκι, οι παραγωγοί εμφανίζονται ικανοποιημένοι από τις αποδόσεις των υβριδίων και δεν αμφισβητούν το καθεστώς χρήσης τους.
Ωστόσο, η έρευνα μας καταγράφει μια γεωγραφικά εντοπισμένη διανεμητική αδικία σχετικά με την χρήση πιστοποιημένου σπόρου σιταριού. Στη Μαγνησία, και συγκεκριμένα στον κάμπο του Αλμυρού, οι αγρότες υπογραμμίζουν ότι το κόστος αγοράς πιστοποιημένου σπόρου δεν καλύπτεται από τις αποδόσεις της περιοχής. Η γεωγραφική διάσταση της αδικίας είναι κρίσιμη. Στην περιοχή της Λάρισας, οι αποδόσεις των χωραφιών είναι σημαντικά υψηλότερες, καθιστώντας πιο εύκολη την κάλυψη του κόστους του πιστοποιημένου σπόρου μέσω της συνδεδεμένης ενίσχυσης. Αντιθέτως, στον κάμπο του Αλμυρού, όπου οι αποδόσεις είναι χαμηλότερες, η χρήση πιστοποιημένου σπόρου θεωρείται συχνά ασύμφορη. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται μια εκτεταμένη πρακτική διατήρησης και επανασποράς σπόρου από προηγούμενες χρονιές με σκοπό τη μείωση του κόστους παραγωγής, πρακτική που όμως αποκλείει τους παραγωγούς από τη συνδεδεμένη ενίσχυση. Επίσης, ορισμένοι παραγωγοί της περιοχής εκφράζουν ενστάσεις για την υποχρεωτικότητα υψηλών ποσοστών πιστοποιημένου σπόρου, αποδίδοντας τη σχετική ρύθμιση στην επιρροή των σποροπαραγωγικών εταιρειών. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρθηκε, «η χρήση 3 κιλών πιστοποιημένου σπόρου θεωρείται επαρκής για τη διατήρηση της καθαρότητας της ποικιλίας».
Από τη στιγμή που τα σιτηρά αποτελούν σε περιπτώσεις μια «αναγκαστική» επιλογή για τους παραγωγούς, πρόκειται για μια περίπτωση διανεμητικής αδικίας, όπου η πολιτική ρύθμιση διανέμει άνισα τα βάρη της συμμόρφωσης, αδιαφορώντας για τις άνισες δυνατότητες κάλυψης αυτών των βαρών. Το αποτέλεσμα είναι η αναπαραγωγή και ενίσχυση υφιστάμενων ανισοτήτων μεταξύ περιοχών με διαφορετικό παραγωγικό δυναμικό και οικονομικές δυνατότητες εκμετάλλευσης.
Αποσπασμα 1
«Ερ.: Δεν σας υποχρεώνουν να έχετε καρτελάκι; [σ.σ. αποδεικτικό αγοράς πιστοποιημένου σπόρου]
– Μόνο στις συνδεδεμένες. Το καρτελάκι λειτουργεί στο στάρι εδώ και πολλά χρόνια, και πολύ πρόσφατα στο κριθάρι και στο μαλακό σιτάρι. Το βαμβάκι και το καλαμπόκι… εξυπακούεται. Άλλωστε είναι υβρίδια και δύσκολα βρίσκεις ποικιλία. Κανένας δε θα πάει να χρησιμοποιήσει μαλλιαρό σπόρο στο βαμβάκι ας πούμε. Δηλαδή χρειάζεται επεξεργασία. Δεν είναι θέμα. Αλλά στα σιτηρά, ας πούμε, επειδή ακριβώς είναι ποικιλίες, αναπαράγονται. Ο καθένας κρατάει για 2-3 χρόνια. Εντάξει, δεν το τραβάνε απ’ τα μαλλιά όπως κάποτε που το κρατούσαν για 6 χρόνια και αδυνατούσε τελείως…
Ερ.: Συγνώμη. Εμένα στη Λάρισα μου λένε ότι 17 κιλά κάθε χρόνο πιστοποιημένος σπόρος υποχρεωτικά στο σιτάρι…
– Το υποχρεωτικά ξεκινάει γιατί θέλει να πάρει τη συνδεδεμένη.
– Από την απόφαση του Υπουργείου ξεκινάει αυτό…
– Θα καλλιεργήσει κάποιος χωρίς συνδεδεμένη ειδικά στο σιτάρι;
– Ναι γιατί όχι; Εγώ του χρόνου από τον σωρό θα το σπείρω όλο…
– Σιγά τη συνδεδεμένη…
Ερ.: Γιατί;
– Γιατί να χρεώνομαι στον γεωπόνο… Αυτό που θα εισπράξεις θα είναι λιγότερο από αυτό που πλήρωσες για τον σπόρο…
– Γιατί άμα βάλεις το κόστος δεν βγαίνει. Και σε επίπεδο παραγωγής ο σπόρος που αναπαράγεται από φετινό πιστοποιημένο για 2 χρόνια είναι καλά.
– Ο Α’ αναπαραγωγής σπόρος φέτος είχε 1,60 συν ΦΠΑ… Το οποίο μπορούμε να αναπαραγάγουμε και εμείς και να έχουμε ένα ασφαλές σπόρο και να πάρουν και οι υπόλοιποι όλο το υπόλοιπο και να κάνουν όλη την…
Ερ: Και να πάρεις και τη συνδεδεμένη;
– Εννοείται, αλλά μπαίνεις και με τον Β’ αναπαραγωγής. Άλλα για να κάνεις την σποροπαραγωγή ο Α’ αναπαραγωγής σπόρος κάνει 1,60 συν ΦΠΑ. Λοιπόν, πόσο έχει το σιτάρι; 28 το συμβόλαιο, αν δεν έχεις συμβόλαιο και βγεις στην αγορά μπορεί να πας και 25. Δε βγαίνει με καμία δύναμη δηλαδή.
– Αν μιλήσουμε σε επίπεδο παραγωγής…
Ερ.: Αν καταλαβαίνω καλά, ο παραγωγός που θα βάλει σιτάρι μπορεί να επιλέξει να μην μπει στη συνδεδεμένη. Και ο λόγος που θα αποφασίσει να μην μπει είναι επειδή θέλει να κρατήσει σπόρο. Αυτό το ακούμε πρώτη φορά…
– Αφού δε βγαίνει. Τι να κάνει;
Ερ.: Στον ******* που έχουν συμβολαιακή με τον ******** δεν μας το είπαν αυτό. Και τους λένε αυτές τις ποικιλίες, να βάλουν συγκεκριμένα κτλ.
– Πας συντεταγμένα όμως για παραγωγή και για προϊόν. Αν δεν πας γι’ αυτό το πράγμα τι θα σου μείνει… Δεν πας μόνο για τη συνδεδεμένη. Τι σου είπα πριν; Έχεις συμβόλαιο και ξέρεις 28 λεπτά, αλλά και πάλι δε βγαίνεις με αυτό.
– Νταξει όλοι έχουν χόμπι…
– Αλλά όταν πάμε εμείς στα 400 κιλά σιτάρι και στη Λάρισα πάνε στα 600. Έχει άλλο τζίρο…
– Και έχει άλλο ειδικό βάρος.
– Εγώ δεν ελπίζω σε καθαρό εισόδημα. Πάω να πάρω από τα προγράμματα και τις παράπλευρες δράσεις οπότε για ποιο λόγο να το κάνω; Εδώ έχουμε τη διαφορά και στο πόσο δυνατά χωράφια έχουμε και τι έχουμε ταβάνι.
– Εδώ δεν μπορείς να πιάσεις τις παραγωγές της Λάρισας…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«- Η ουσία όμως από αυτό που πρέπει να κρατήσουμε δεν είναι το καρτελάκι, είναι ότι σε χωράφια μεσαία έως φτωχά που έχει ο Αλμυρός αξίζει κάποιος εάν έχει δικό του καθαρό σπόρο, να βάλει τον δικό του σπόρο και να μην τον αγοράσει πιστοποιημένο. Γιατί η προστιθέμενη αξία που έρχεται, για τα σιτηρά, από τον πιστοποιημένο σπόρο, δεν είναι κανένα σοβαρό ποσό. Αυτό προσπαθώ να σας πω.
– Το ακούμε πρώτη φορά στον Αλμυρό αυτό. Σε όλη την υπόλοιπη Θεσσαλία που κάνω την ίδια ερώτηση, μου λένε ότι προτιμούμε να πάρουμε πιστοποιημένο σπόρο. Το κόστος δεν είναι πολύ μεγάλο σε σχέση με τις υπόλοιπες εισροές και μου εξασφαλίζει καθαρότητα, παραγωγικότητα, είναι απολυμασμένος από μυκητιάσεις κτλ. Αυτά μου απαντάνε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης αγροτών στην περιοχή του Αλμυρού Μαγνησίας)
Τα Μεγάλα Καλύβια είναι δημοτική ενότητα του Δήμου Τρικκαίων, ανάμεσα στα Τρίκαλα και την Καρδίτσα. Το χωριό των Μεγάλων Καλυβίων προέκυψε μετά από τη συνένωση των οικισμών Καβούρες (ή Καβούρι), Καλύβια, Καλύβια Μεσιακά, Καλύβια Φτέρι, Κυραζώη, Λογγαράκος, Πασχαλιόρι και Μαρμαράς, η οποία πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 1800. Ο μόνιμος πληθυσμός δεν ξεπερνά τους 1.598 κατοίκους (καταγραφή 2021), σε μία έκταση 29.000 στρεμμάτων. Σήμερα, οι καλλιέργειες των παραγωγών απλώνονται σε 24.646,4 στρέμματα (ΕΛΣΤΑΤ, 2020), με κυριότερες το βαμβάκι και το καλαμπόκι. Το σιτάρι συνήθως καλλιεργείται τους χειμερινούς μήνες, στο πλαίσιο της αμειψισποράς, και συλλέγεται τους πρώτους μήνες του καλοκαιριού. Στην περιοχή παρατηρείται επίσης ενασχόληση με την καλλιέργεια κηπευτικών και πατάτας. Τα Μεγάλα Καλύβια διαθέτουν ΤΟΕΒ με 34 πομόνες.
Η κύρια ασχολία των κατοίκων των Μεγάλων Καλυβίων ήταν διαχρονικά η γεωργία και η κτηνοτροφία. Η σχέση του πληθυσμού με τη γη, πέρα από την καλλιέργεια, εκδηλώνεται και μέσα από τη μακρόχρονη συμμετοχή τους στους αγώνες για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών της Δυτικής Θεσσαλίας. Η περιοχή, που παλαιότερα αποτελούσε μέρος των τσιφλικιών του Αλή Πασά, πέρασε, μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα, στα χέρια Ελλήνων κεφαλαιούχων από το εξωτερικό, χωρίς ουσιαστική αλλαγή για τους ντόπιους αγρότες. Παρότι ο πληθυσμός αυξήθηκε, καθώς από το 1862 έως το 1884 εγκαταστάθηκαν στα Μεγάλα Καλύβια 85 οικογένειες, οι κάτοικοι παρέμειναν κολίγοι κάτω από το ίδιο εκμεταλλευτικό καθεστώς. Πρωτεργάτες του αγώνα για τη διανομή της γης υπήρξαν οι βουλευτές Στέφανος Κωνσταντίνου, Παναγιώτης Καραλής και Γεώργιος Σπυρόπουλος. Το 1906, ο Σπυρόπουλος, μαζί με τον ιατρό Φώτιο Παπανικολάου, ίδρυσαν τον Γεωργικό Σύνδεσμο Τρικάλων, ενισχύοντας την οργάνωση των αγροτών. Παρά τις εξώσεις και τις διώξεις, οι αγώνες συνεχίστηκαν και οι διεκδικήσεις οδήγησαν στη δημιουργία του Συνεταιρισμού Εξαγοράς Γαιών της Λαζαρίνας το 1919. Ο συνεταιρισμός ήταν περιορισμένης ευθύνης, αλλά αποτέλεσε προάγγελο των Γεωργικών Πιστωτικών Συνεταιρισμών που ιδρύθηκαν στα περισσότερα χωριά μετά το 1930. Η διανομή των αγροκτημάτων των Μεγάλων Καλυβίων στους κατοίκους ολοκληρώθηκε μετά το 1922, δικαιώνοντας τους πολυετείς αγώνες της τοπικής αγροτικής κοινωνίας (Χιώτης, 2005). Σημαντική υπήρξε επίσης η κινητοποίηση των τοπικών αγροτών το 1969, όταν αντιστάθηκαν στη δέσμευση έκτασης 820 στρεμμάτων της Κοινότητάς τους από τη Χούντα των Συνταγματαρχών, με σκοπό την ίδρυση της βιομηχανίας ΕΛΒΙΚ (Ελληνική Βιομηχανία Κρέατος). Αυτή η κινητοποίηση αποτέλεσε την πρώτη μαζική αντίσταση κατά του καθεστώτος και προκάλεσε εντύπωση στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Η Καρδίτσα είναι η πρωτεύουσα της Π.Ε. Καρδίτσας, βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του θεσσαλικού κάμπου και έχει πληθυσμό σχεδόν 40.000 κατοίκους (απογραφή 2021). Αποτελεί διοικητικό, εμπορικό και γεωργικό κέντρο της νοτιοδυτικής Θεσσαλίας, με τις αροτραίες καλλιέργειες να καταλαμβάνουν 130.251,2 στρέμματα, με τα αμπέλια να αποτελούν επίσης σημαντικές καλλιέργειες (1.190,2 στρέμματα) (ΕΛΣΤΑΤ, 2021). Το βαμβάκι να είναι η βασική καλλιέργεια της περιοχής, γύρω από την οποία έχει αναπτυχθεί ένα εκτεταμένο δίκτυο εκκοκκιστηρίων και μεταποιητικών μονάδων. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις είναι κατά κύριο λόγο αρδευόμενες, αξιοποιώντας το αρδευτικό δίκτυο της Λίμνης Πλαστήρα, καθώς οι παραγωγοί της περιοχής είναι οι πρώτοι κατά σειρά νόμιμοι δικαιούχοι άρδευσης από τη λίμνη. Το καλαμπόκι αποτελεί μία ακόμη διαδεδομένη επιλογή για τους παραγωγούς της Καρδίτσας, όπως επίσης και τα σιτηρά, κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες. Εκτός από τη μηδική και άλλα κτηνοτροφικά φυτά, σε πολύ μικρότερη έκταση καλλιεργούνται κηπευτικά και καπνικά προϊόντα. Κατά τη δεκαετία του 1960, η εκκίνηση της λειτουργίας του υδροηλεκτρικού σταθμού της λίμνης Πλαστήρα αποτέλεσε σταθμό για την περιοχή, και η επέκταση του αρδευτικού δικτύου τις επόμενες δεκαετίες κατάφερε να ενδυναμώσει την τοπική αγροτική οικονομία, καθώς μεγάλες εκτάσεις μετατράπηκαν σε ποτιστικές και δυναμικές καλλιέργειες.
Η αγροτική παραγωγή και η κτηνοτροφία αποτέλεσαν θεμελιώδη στοιχεία της ταυτότητας της Καρδίτσας, καθώς η πόλη αναπτύχθηκε ιστορικά ως εμπορικός κόμβος. Το σημείο όπου βρίσκεται σήμερα η πόλη λειτουργούσε ως τόπος συνάντησης για κατοίκους των ορεινών χωριών των Αγράφων, οι οποίοι κατέβαιναν στην Καρδίτσα για να πουλήσουν ή να ανταλλάξουν τα προϊόντα τους.
Η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Καρδίτσας (ιδρυθείσα το 1928 ως Ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών Καρδίτσας) αποτελεί την κυρίαρχη συνεταιριστική οντότητα της περιοχής. Η ιστορία της ξεκινά από τον Πεδινό Γεωργικό Σύνδεσμο Καρδίτσας, που ιδρύθηκε το 1909 με στόχο την οργάνωση των αγροτών και τον συντονισμό των κινητοποιήσεών τους. Η Ένωση είναι από τους παλαιότερους συνεταιρισμούς στη Θεσσαλία και είχε έντονη δράση, ιδίως κατά την περίοδο 1950–1980, επενδύοντας σε υποδομές και υπηρεσίες για τη συγκέντρωση και διακίνηση σιταριού, βαμβακιού και κρασιού. Το 1973 ιδρύθηκε το πρώτο εμφιαλωτήριο κρασιού του συνεταιρισμού.
Σήμερα, η Ένωση αριθμεί 164 μέλη, με κύρια βιομηχανική δραστηριότητα την εμφιάλωση κρασιού που παράγεται από περίπου 9.000 στρέμματα αμπελώνων, τα οποία καλλιεργούνται από τα μέλη της.
Ο Δήμος Αλμυρού είναι μία κωμόπολη της Π.Ε. Μαγνησίας, με πληθυσμό 7.244 κατοίκους (ΕΛΣΤΑΤ, 2021), και χαρακτηρίζεται από έντονη γεωργική δραστηριότητα. Οι κυριότερες καλλιέργειες στον Δήμο καλύπτουν συνολικά περίπου 322.500 στρέμματα, με ιδιαίτερη έμφαση στα σιτηρά (135.214 στρ.), τους ελαιώνες για την παραγωγή ελαιολάδου (66.815 στρ.) και το βαμβάκι (30.330 στρ.). Ακολουθούν οι ζωοτροφές, όπως η μηδική και τα ψυχανθή (26.819 στρ.), ο αραβόσιτος (6.320 στρ.), τα κηπευτικά (7.615 στρ.), οι αμπελώνες (505 στρ.) και τα αρωματικά φυτά (1.471 στρ.). Το εύρος και η ποικιλομορφία των καλλιεργειών αποτυπώνουν τη δυναμική αγροτική φυσιογνωμία της περιοχής και την κεντρική σημασία της πρωτογενούς παραγωγής στην τοπική οικονομία.
Η κτηνοτροφία, αν και δευτερεύουσα σε σχέση με τη γεωργία, διατηρεί σημαντική παρουσία, με περίπου 75.000 αιγοπρόβατα και 13.000 βοοειδή, κυρίως σε ορεινές περιοχές όπως η Ανάβρα και ο Πλάτανος. Ο Αλμυρός κατέχει εξέχουσα θέση στην ιστορία του ελληνικού συνεταιριστικού κινήματος, καθώς το 1900 ιδρύθηκε εκεί ο πρώτος σύγχρονος αγροτικός συνεταιρισμός της χώρας: ο «Μετοχικός Γεωργικός Σύλλογος Αλμυρού». Η πρωτοβουλία αυτή προήλθε από τη συνεργασία του γεωπόνου Δημήτρη Γρηγοριάδη, διευθυντή της Γεωργικής Σχολής Κασσαβέτειας, και του δασκάλου Νικόλαου Μιχόπουλου, ο οποίος υλοποίησε το όραμα στην πράξη. Ο συνεταιρισμός αποτέλεσε πρότυπο για όλη τη χώρα, σηματοδοτώντας την απαρχή του οργανωμένου συνεταιριστικού κινήματος. Η λειτουργία του στηρίχθηκε σε αρχές όπως η ισότιμη συμμετοχή και η αλληλοβοήθεια, προσφέροντας στους αγρότες πρόσβαση σε πιστώσεις και μέσα παραγωγής.
Ο πρωτογενής τομέας παραμένει ζωτικής σημασίας για την περιοχή, ήδη από την προϊστορική εποχή, όπως μαρτυρούν αρχαιολογικά ευρήματα στην αρχαία πόλη Άλος. Στο ίδιο πνεύμα, ο Δήμος Αλμυρού στοχεύει στη θέσπιση ΠΟΠ προϊόντων (όπως τα αρωματικά φυτά και το αγουρέλαιο Πτελεού). Σύμφωνα με το Σχέδιο Δράσης Αειφόρου Ενέργειας (2015), η γεωργοκτηνοτροφική δραστηριότητα ευθύνεται ετησίως για κατανάλωση 85.126,1 MWh ενέργειας και εκπομπές 49.188,7 τόνων CO₂.
Η Χάλκη και το Κιλελέρ αποτελούν δύο χαρακτηριστικές αγροτικές περιοχές του θεσσαλικού κάμπου, με μακρά ιστορική παρουσία και κεντρικό ρόλο στην αγροτική παραγωγή της Περιφερειακής Ενότητας Λάρισας. Η γεωμορφολογία, η πρόσβαση σε αρδευτικά δίκτυα και η ύπαρξη ενεργών αγροτικών συνεταιρισμών έχουν διαμορφώσει διαχρονικά τον χαρακτήρα αυτών των περιοχών ως κατ’ εξοχήν γεωργικών και παραγωγικών.
Η Χάλκη, ενταγμένη στη Δημοτική Ενότητα Πλατυκάμπου του Δήμου Κιλελέρ, είναι ένας από τους μεγαλύτερους οικισμούς της ευρύτερης περιοχής, με πληθυσμό 1.557 κατοίκους (ΕΛΣΤΑΤ). Παλιότερα ήταν γνωστή ως Μαϊμούλι (που σημαίνει “απλωταριά”, δηλαδή απλωτός κάμπος στα τούρκικα). Οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις εδώ βασίζονται κυρίως σε αροτραίες καλλιέργειες, με το σκληρό σιτάρι να κατέχει εξέχουσα θέση. Η τιμή πώλησης του προϊόντος μέσω συνεταιριστικών διαύλων (όπως είναι ο Γεωργικός Συνεταιρισμός Χάλκης) φτάνει και τα 0,42 €/κιλό, ενώ στο αγροτικό τοπίο της Χάλκης καλλιεργούνται επίσης καλαμπόκι, βαμβάκι, κριθάρι, φιστίκια, ρίγανη και βρώμη. Η περιοχή περιβάλλεται από μικρούς ποταμούς και αρδευτικά δίκτυα, όπως αυτά που τροφοδοτούνται από την υδρογεωργική ζώνη της Καρδίτσας, προσφέροντας επάρκεια νερού στις καλλιέργειες. Παράλληλα, γίνονται επενδύσεις σε έργα ενίσχυσης του υδροφόρου ορίζοντα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την υλοποίηση έργου τεχνητού εμπλουτισμού το 2022, που εξυπηρετεί περισσότερα από 600.000 στρέμματα γεωργικής γης.
Το Κιλελέρ είναι μικρότερος σε έκταση οικισμός, καθώς έχει 383 κατοίκους (ΕΛΣΤΑΤ, 2021), ενώ το ιδιαίτερο όνομα φαίνεται να προέρχεται ετυμολογικά από την λέξη göl (γκιολ), που σημαίνει λίμνη, λάκκος, έλος, υποδεικνύοντας τη μορφολογία της περιοχής. Το Κιλελέρ είναι ιστορικά γνωστό από την αιματηρή αγροτική εξέγερση της 6ης Μαρτίου 1910, όταν η εξέγερση των κολίγων ενάντια στα προνόμια των τσιφλικάδων έφτασε στην κορύφωση της. Λόγω αυτού του γεγονότος, το χωριό φέρει μια συμβολική αλλά και ουσιαστική βαρύτητα για τον αγροτικό χώρο της Θεσσαλίας, γι αυτό και έδωσε το όνομά του στον ομώνυμο Δήμο.
Συνολικά, στον Δήμο Κιλελέρ καταγράφονται 409.215,9 στρέμματα αροτραίων καλλιεργειών (ΕΛΣΤΑΤ, 2020), ενώ αυξημένη φαίνεται και η τάση καλλιέργειας δένδρων, με 13.682,7 στρέμματα (ΕΛΣΤΑΤ, 2020). Ειδικότερα, στην περιοχή καλλιεργούνται εκτεταμένα βαμβάκι, σιτηρά, καλαμπόκι, ντομάτα, ελαιοκράμβη, ρίγανη και άλλες δυναμικές καλλιέργειες. Η παρουσία ισχυρών συνεταιριστικών σχημάτων, όπως ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Κιλελέρ και ο γειτονικός Συνεταιρισμός Πλατυκάμπου, διευκολύνει τη συλλογική εμπορία προϊόντων, ενώ στην περιοχή καλλιεργείται και το ΠΟΠ Σκόρδο Πλατυκάμπου, με την εμπορική ονομασία eNtopio. Οι ανάγκες άρδευσης καλύπτονται από αρδευτικά δίκτυα του Πηνειού και ταμιευτήρες, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη επενδύσεις για έργα υποστήριξης του υδροφόρου ορίζοντα και της πλημμυρικής ασφάλειας.
Κοινό στοιχείο και των δύο περιοχών αποτελεί η προτεραιότητα που δίνεται στη βαμβακοκαλλιέργεια και στα σιτηρά, η έντονη παρουσία αγροτικών συνεταιρισμών και η σύνδεση της παραγωγής με την τοπική ταυτότητα και την εξαγωγική δραστηριότητα. Η συμμετοχή των παραγωγών σε οργανωμένα σχήματα, η αξιοποίηση αρδευτικών έργων και η εστίαση σε πιστοποιήσεις ποιότητας καθιστούν τη Χάλκη και το Κιλελέρ ζωντανά παραδείγματα γεωργικής συνέχειας αλλά και καινοτομίας στον ελληνικό αγροδιατροφικό χώρο.
Τα Φάρσαλα είναι μία κωμόπολη νοτιοδυτικά της Λάρισας και ανήκει στην ΠΕ Λάρισας. Θεωρούνται κέντρο της επικράτειας των αρχαίων Μυρμιδόνες, της πολεμικής φυλής από την οποία προερχόταν ο μυθικός Αχιλλέας. Όπως το βασίλειό των Μυρμιδόνων εκτεινόταν από τα Φάρσαλα, τον Σπερχειό ως τη Μελιταία και τη Φθία, έτσι και τα Φάρσαλα κατέχουν κομβική θέση προς τον θεσσαλικό κάμπο. Επί Τουρκοκρατίας η πόλη ονομάζονταν Τσατάλτζα, που σημαίνει σταυροδρόμι, υποδηλώνοντας την στρατηγική της τοποθεσία, και γνώρισε εμπορική άνθηση, η οποία συνεχίστηκε και μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα, το 1881. Χαρακτηριστικά αξιοθέατα της πόλης είναι τα κονάκια, οικίες που βρισκόταν στο κέντρο των τσιφλικιών. Μέχρι σήμερα σώζονται εντυπωσιακά δείγματα σπιτιών που ανήκαν στους νέους αγοραστές των κτημάτων. Με την άφιξη των Ελλήνων αστών, η αρχιτεκτονική των κονακιών εμπλουτίστηκε με στοιχεία του νεοκλασικισμού, αντανακλώντας το πνεύμα και τις φιλοδοξίες της νέας ελληνικής κοινωνίας.
Σήμερα η πόλη αριθμεί 9.774 κατοίκους (καταγραφή 2021) και αποτελεί διοικητικό και οικονομικό κέντρο της επαρχίας των Φαρσάλων. Οι κάτοικοι της περιοχής απασχολούνται στο μεγαλύτερο ποσοστό τους κυρίως με την γεωργία και δευτερεύοντος με την κτηνοτροφία αλλά και με μονάδες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων. Ως αγροτική κωμόπολη τα Φάρσαλα, έχει μια μεγάλη ποικιλία τοπικά παραγόμενων προϊόντων, με πιο γνωστό τον περίφημο Χαλβά Φαρσάλων. Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη αναλυτική γεωργική μελέτη, στην περιοχή καλλιεργούνται 253.492,6 στρέμματα αροτραίων εκτάσεων (ΕΛΣΤΑΤ, 2020), από τις οποίες ξεχωρίζουν το βαμβάκι, το καλαμπόκι και το σιτάρι για την παραγωγή ζυμαρικών. Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται αύξηση στην καλλιέργεια οσπρίων. Συγκεκριμένα η φακή Φαρσάλων χαρακτηρίζεται για την ποιότητα της λόγω του κλίματος της περιοχής. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται και αυξητική τάση στην υιοθέτηση καλλιέργειας φασολιού και ρεβιθιού, μια προσπάθεια που προωθείται από συνεταιριστικά σχήματα της περιοχής όπως ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Επαρχίας Φαρσάλων, “Ενιπέας” (έτος ίδρυσης 2017), ο οποίος αριθμεί 90 μέλη, με βασικό προϊόν εμπορίας τα όσπρια, τα σιτηρά και τα δημητριακά. Τα Φάρσαλα είναι από τις πρώτες περιοχές της Θεσσαλίας που υιοθέτησαν της στάγδην άρδευση σε ποσοστό άνω του 95% των αρδευόμενων καλλιεργειών με την αξιοποίηση υπόγειων υδάτων. Στην ευρύτερη περιοχή παρατηρούνται υψηλές διαφορές στην θερμοκρασία μεταξύ χειμώνα και καλοκαιριού, με ψυχρούς χειμώνες και ζεστά, ξηρά καλοκαίρια. Τα έντονα φαινόμενα ξηρασίας φαίνεται να έχουν επηρεάσει τον υδροφόρο ορίζοντα της περιοχής που έχει υποχωρήσει σημαντικά με αποτέλεσμα οι αποδόσεις των καλλιεργειών να μειώνονται δραματικά.
Η Ζαγορά είναι ένας ιστορικός ορεινός οικισμός του Πηλίου, με πληθυσμό 1.981 (ΕΛΣΤΑΤ, 2021). Η περιοχή διαθέτει ισχυρή αγροτική ταυτότητα και είναι γνωστή κυρίως για την παραγωγή μήλων και άλλων φρούτων. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ (2020), η περιοχή διαθέτει 7.312,4 στρέμματα δενδρωδών καλλιεργειών, γεγονός που την καθιστά έναν από τους σημαντικότερους πυρήνες δενδροκαλλιέργειας στο Πήλιο.
Ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Ζαγοράς Πηλίου, γνωστός και από το εμπορικό σήμα ZAGORIN, αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους και πλέον επιτυχημένους συνεταιρισμούς στην Ελλάδα. Ιδρύθηκε το 1916 από 199 Ζαγοριανούς, με στόχο την οργανωμένη εμπορία των τοπικών αγροτικών προϊόντων. Αρχικά, ο συνεταιρισμός επικεντρώθηκε στην εμπορία προϊόντων όπως πατάτες, κάστανα και καρύδια. Ωστόσο, με την πάροδο των ετών, το μήλο αναδείχθηκε ως το κύριο προϊόν του. Το μήλο Ζαγοράς απέκτησε το 1996 την αναγνώριση Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1107/96), καθιστώντας το ένα από τα πρώτα μήλα στην Ευρώπη με αυτή τη διάκριση.
Ο Συνεταιρισμός υπήρξε πρωτοπόρος στην υιοθέτηση πρακτικών όπως η επικόλληση ετικέτας στα προϊόντα του, με το χαρακτηριστικό αυτοκόλλητο “ZAGORIN” να αποτελεί σήμα κατατεθέν της ποιότητας των μήλων Ζαγοράς. Η πρακτική εκπόνησης του εμπορικού σήματος ξεκίνησε το 1986, όταν ο συνεταιρισμός εισήλθε σε νέα φάση οργανωμένης εμπορικής δραστηριότητας, και υλοποιήθηκε το 1996, με την τοποθέτηση αυτοκόλλητων σε όλα τα μήλα.
Σήμερα, ο Συνεταιρισμός αριθμεί περίπου 800 μέλη και διαχειρίζεται 12.000 στρέμματα γης. Εκτός από μήλα, παράγει και άλλα προϊόντα όπως κάστανα, αχλάδια, ακτινίδια και φράουλες. Το 2024, ο Συνεταιρισμός κατέγραψε σημαντική ανάκαμψη στην παραγωγή μήλων, η οποία αυξήθηκε κατά περίπου 20% σε σύγκριση με το 2023, φτάνοντας τους 15.000 τόνους. Η προηγούμενη χρονιά είχε επηρεαστεί αρνητικά από την κακοκαιρία Daniel, με την παραγωγή να περιορίζεται σε 9.500–10.000 τόνους. Το κύριο προϊόν του είναι τα μήλα και ξεπερνά το 90% του συνολικού όγκου παραγωγής, ενώ τα μήλα ΠΟΠ αποτελούν το 95% της παραγωγής μήλων. Αντίστοιχα, ανοδική ήταν και η πορεία του τζίρου, ο οποίος το 2024 ανήλθε σε περίπου 20 εκατομμύρια ευρώ, παρουσιάζοντας αύξηση σε σχέση με τα 18,5 εκατομμύρια ευρώ του 2023. Οι τόνοι μήλων αποθηκεύονται σε σύγχρονες εγκαταστάσεις με ψυκτικούς χώρους χωρητικότητας 55.000 m³, εξοπλισμένους με θαλάμους ελεγχόμενης ατμόσφαιρας. Η εμπορική δραστηριότητα περιλαμβάνει την κάλυψη των αναγκών της ελληνικής αγοράς, κυρίως μέσα από τη διάθεση των προϊόντων σε αλυσίδες σούπερ μάρκετ και στις λαχαναγορές του Ρέντη και της Θεσσαλονίκης, αλλά και την εξαγωγή σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ασίας και της Αφρικής (Αίγυπτος, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Ισραήλ).
Ο Συνεταιρισμός έχει επενδύσει στην ποιότητα μέσω της υιοθέτησης της μεθόδου “Ολοκληρωμένης Διαχείρισης”, διασφαλίζοντας ότι τα προϊόντα του είναι φιλικά προς το περιβάλλον και ασφαλή για τον καταναλωτή από τις αρχές της δεκαετίας του 2000. Το 2017 έγινε άνοιγμα προς την παραγωγή βιολογικών μήλων, η οποία παραμένει περιορισμένη, και εκπονήθηκε το αντίστοιχο σήμα. Το 2016, με αφορμή τα 100 χρόνια λειτουργίας του, ο Συνεταιρισμός παρουσίασε το πρώτο επετειακό προϊόν, το πετιμέζι από ΠΟΠ φιρίκια Πηλίου, επεκτείνοντας τη δραστηριότητά του και στον τομέα της μεταποίησης.
Η επιτυχία του Συνεταιρισμού έχει συμβάλει σημαντικά στην τοπική οικονομία, απασχολώντας μόνιμα 55 άτομα, αριθμός που αυξάνεται σε περιόδους αιχμής. Η δέσμευση των μελών του να παραδίδουν το σύνολο της παραγωγής τους στον συνεταιρισμό, σύμφωνα με το καταστατικό, έχει ενισχύσει τη συλλογική προσπάθεια και την εμπορική επιτυχία.
Ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Ζαγοράς συνεχίζει να αποτελεί πρότυπο συνεταιριστικής οργάνωσης, συνδυάζοντας την παράδοση με την καινοτομία και συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας και οικονομίας. Το θετικό του αποτύπωμα έχει αποτυπωθεί και μέσα από την εγγραφή του στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού (2018).
Η Λυρή είναι ένα μικρό χωριό στην περιοχή του Προμυρίου, στο Νότιο Πήλιο, και αποτελεί έδρα του Συνεταιρισμού Σηπιάς. Ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Νοτίου Πηλίου – Σηπιάς ιδρύθηκε το 2012 και εδρεύει στη Λυρή Προμυρίου Σηπιάδος στο Πήλιο. Ο Συνεταιρισμός κατέχει πλέον τον τίτλο του πρωτοβάθμιου συνεταιρισμού και έχει στην κατοχή του ένα ελαιοτριβείο τριών φάσεων, το οποίο εξυπηρετεί τις τριγύρω περιοχές (Λαύκο, Προμύρι). Ο συνεταιρισμός αποτελείται από περίπου 30 άτομα. Η βασική ποικιλία είναι η Αμφίσσης και παράγει ελαιόλαδο αλλά και επιτραπέζιες ελιές. Το συνολικό τονάζ φτάνει τους 200 τόνους, ενώ μπορεί να αυξηθεί. Συνολικά, η περιοχή του Νοτίου Πηλίου έχει 34.496,6 στρέμματα ελαιόδεντρα, με τα 32.107,2 να καλλιεργούνται με σκοπό την ελαιοποίηση και τα 2.389,4 για την παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς, και από το σύνολο των στρεμμάτων των δενδρωδών καλλιεργειών, που υπολογίζεται στα 36.937 στρέμματα, μόλις τα 4.839,7 αρδεύονται (ΕΛΣΤΑΤ, 2020).
Ο συνεταιρισμός έχει κάνει προσπάθειες να τυποποίησης ελαιολάδου υπό την επωνυμία “Θέτις-Thetis”. Η σύνδεση της ονομασίας με την τοποθεσία βασίζεται στην αρχαία ελληνική μυθολογία, καθώς ο γάμος της ημίθεης κόρης του Νηρέα με τον θνητό Πηλέα φέρεται να έγινε στο Πήλιο. Εκεί, σε μία προσπάθειά της να ξεφύγει από τον Δία, μετατράπηκε σε σουπιά και έπεσε στη θάλασσα. Αυτή η μεταμόρφωση αποτέλεσε αφορμή ώστε να ονομαστεί το ακρωτήριο του Νοτίου Πηλίου “Ακρωτήριο Σηπιάδος”, κι έπειτα να δώσει το όνομα του και στον ομώνυμο Δήμο, που το 2011 ενσωματώθηκε στο Δήμο Νοτίου Πηλίου. Το σύνορο του Δήμου Σηπιάδος με τον Δήμο ήταν το χωριό Χόρτο, το επίνειο της Αργαλαστής που γνώρισε άνθηση κατά τον μεσοπόλεμο, όταν λειτουργούσε ως διαμετακομιστικό κέντρο για την ελιά του Νότιου Πηλίου, η οποία εμπορευόταν από θαλάσσης. Συνεπώς, η αγροτική δραστηριότητα, και ειδικότερα η έμφαση στην ελιά, μετράει τουλάχιστον έναν αιώνα.
Η τυποποίηση εξαιρετικού παρθένου ελαιόλαδου από τον συνεταιρισμό είναι ιδιαίτερα περιορισμένη, κι έχουν γίνει προσπάθειες για ανάδειξη του, μέσα από τη συμμετοχή σε διεθνείς εκθέσεις. Επίσης περιορισμένη είναι και η παραγωγή αγουρελαίου. Ωστόσο, το ελαιοτριβείο λειτουργεί και ιδιωτικά, εξυπηρετώντας τοπικούς παραγωγούς, οι οποίοι εμφυαλώνουν και τυποποιούν τις δικές τους ετικέτες, με σκοπό κυρίως την εξαγωγή.
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος για αγροτική χρήση από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή τους αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία αναγνώρισης που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Σχεδόν το 80% του κόστους της παραγωγής αποτελεί το κόστος του ηλεκτρισμού. Η περιοχή διαχείρισης του ΤΟΕΒ Μ. Καλυβίων στηρίζεται στην άρδευση των υπόγειων υδάτων, επομένως το κόστος της ηλεκτρικής ενέργειας είναι το σημαντικότερο κόστος των αρδευόμενων καλλιεργειών για τους παραγωγούς της περιοχής. Οι εκπρόσωποι της περιοχής διαπιστώνουν μεγάλο έλλειμα στην τιμολογιακή πολιτική της Πολιτείας, ως προς την χρήση του αγροτικού ρεύματος, ειδικά σε ΤΟΕΒ που βρίσκονται σε καθεστώς αποπληρωμής χρεών προς τον πάροχο του ηλεκτρισμού. Επιπλέον η χρηματιστηριακή αξία του ρεύματος αποτελεί μεγάλο εμπόδιο στην άρδευση καθώς πρέπει συνεχώς να παρακολουθείτε. Όπως παρατηρούν τα πανωτόκια (τόκος, που δεν έχει αποπληρωθεί και κεφαλαιοποιείται, με αποτέλεσμα να ξανατοκίζεται), δημιουργούν καθεστώς οικονομικού στραγγαλισμού για τα ΤΟΕΒ, και πλήττουν έναν κυρίαρχο παραγωγικό τομέα όπως η γεωργία. Επιπλέον όπως επισημαίνουν, η δημιουργία ενός φωτοβολταϊκού πάρκου, θα ήταν διπλής σημασίας για τα ΤΟΕΒ που βρίσκονται σε οικονομικό αδιέξοδο, διότι από την μία πλευρά θα μπορούσαν να μειώσουν το κόστος του ηλεκτρισμού που απαιτείται από την άρδευση, και επιπλέον θα μπορούσαν σταδιακά να χρησιμοποιήσουν το περισσευούμενο ρεύμα εκτός αρδευτικής περιόδου για την αποπληρωμή του χρέους τους.
Αποσπασμα 1
“Το μόνο θέμα με το πότισμα το πολύ σοβαρό τώρα είναι το ρεύμα, όπως είπαμε και τον κύριο *** δεν γίνεται μία γεώτρηση να έχει 1.500€ να πάρουμε από το πότισμα, 940€ το ρεύμα και να έρχεται και 850€ πάνωτόκια από ***. Δηλαδή κάτι γίνεται λάθος σε όλο αυτό, αλλά οι γεωτρήσεις ως νερό που είπατε έγινε αυτή η παρασπονδία που είπαμε για να πάρουν όλοι”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Αποσπασμα 2
“-πολλά ΤΟΕΒ βάζουν το ζήτημα της αυτοκατανάλωσης
– το είπα και εγώ εδώ και δύο χρόνια δίνω αγώνα, λοιπόν προσπαθούμε να κάνουμε μία μελέτη γιατί ο δήμος μας δίνει χώρο να βάλουμε φωτοβολταϊκά, τι θα έκανα λοιπόν; Δεν θα πλήρωνα **** 50-70.000, έχει 8.000 η δεκάρα άμα φτιάξουμε, και θα έφτιαχνα 10 δεκάρες και άντε μετά και του χρόνου. Και μετά που θα έφτανε το χρέος από 500 σε 700 θα έλεγα παιδιά ελάτε εδώ, πάρτε τα 100, τι χρωστάμε και θα άρχιζε να γίνεται να γυρίσει από την άλλη μεριά. Απλά δεν έχει χρόνο κανένας να ασχοληθεί σοβαρά με φωτοβολταϊκά, γιατί φοβούνται όλοι, ούτε θα ασχοληθεί κανένας, γιατί τους ζητάς ρε παιδί μου, βρε μετρητά να φτιάξουμε μία εικοσάρα εδώ”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Η πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και ευκαιρίες για επένδυση στο δίκτυο αποτελεί μια διανεμητική αδικία που χαρακτηρίζει τόσο τα μικρότερα σε έκταση ΤΟΕΒ, όσο και εκείνα που τα πάγια έξοδά τους, όπως το κόστος του ηλεκτρισμού, αφήνει λίγα περιθώρια για περεταίρω επενδύσεις στο δίκτυο από τα διαθέσιμα αποθεματικά του Οργανισμού. Οι επενδύσεις για την συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό του δικτύου είναι κομβικές ενέργειες για την διασφάλιση της σταθερότητας του δικτύου αλλά και για την εξοικονόμηση της κατανάλωσης του νερού. Αλλά αυτό προϋποθέτει την ορθολογική και διαφανή διαχείριση των οικονομικών του ΤΟΕΒ, που όπως παρατηρούν ορισμένοι εκπρόσωποι αυτό αποτελεί μεγάλο πρόβλημα για τις μικρές κοινωνίες, όπου οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι κυρίαρχες στην διαχείριση της άρδευσης. Όταν συσσωρεύονται τα χρέη του οργανισμού, λόγω κακοδιαχείρισης των οικονομικών του οργανισμού, αυτό αντανακλάτε και στην ευελιξία των επενδύσεων που μπορεί να κάνει ο οργανισμός, με αποτέλεσμα να γιγαντώνονται οι τοπικές αδικίες που δημιουργήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια, τόσο ως προς την ποιότητα της άρδευσης όσο και ως προς την πρόσβαση σε αυτή.
Αποσπασμα 1
“και έδινε άδεια σε όλους τους φίλους του, και ξεκίνησε στο χωριό και έχουν γεμίσει όλοι [γεώτρηση] και τώρα ο οργανισμός από 400.000 έσοδα, έχει 80.000 και τώρα ποτίζουνε
-στους φίλους του, όμως αυτό σημαίνει όμως ότι κάποιοι μένανε από έξω;
– βεβαίως ακριβώς, απλά ο άνθρωπος έκανε αυτή την παράβαση, που η αλήθεια είναι ότι τώρα με ανάγκασε με ένα χαρτί που ήρθε προχθές να πιέσω εδώ σαν προϊστάμενη υπηρεσία, να μου στείλει χαρτί πού να απαγορεύει ότι όποιος χρωστάει στο οργανισμό, ενώ το έγραφε το καταστατικό δεν το τηρούσανε ποτέ, και σήμερα ενημέρωση είχαμε, πάτε και κάντε διακανονισμό το ρεύμα κτλ. δεν μπορεί ο άλλος να χρωστάει 15.000€ και να είναι και *** στον οργανισμό, έτσι δεν είναι;
-κάπως προβληματικό
– αντιδεοντολογικό, μόνο πρόβλημα, λοιπόν έφτασε τώρα ο οργανισμός να έχουμε 80-85.000 έσοδα, 700.000 έξοδα, όταν έχει 80 έσοδα και τα έξοδα παραπάνω; Είσαι εκτεθειμένος
– πείτε μου λίγο για την κατάσταση που επικρατούσε, από ότι καταλαβαίνω ήταν κάτι πολύ αδιαφανές που ήταν όλα κεντρικοποιημένο στο πρόεδρο
– οι μικρές κοινωνίες το έχουνε αυτό.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Στην Κοιλάδα το σύνολο των αρδευτών είναι αποκλειστικά με την χρήση γεώτρησης, Το μεγαλύτερο κόστος στην παραγωγή, περίπου το 80% είναι η χρήση του ηλεκτρισμού που χρειάζεται για να λειτουργήσει μία γεώτρηση. Οι αρδευτές της περιοχής αναγνωρίζουν ότι η συγκεκριμένη πρακτική (χρήση πομόνας) αυξάνει κατακόρυφα το κόστος παραγωγής, άρα μειώνει και το καθαρό εισόδημα των παραγωγών. Όπως ανέφεραν οι εκπρόσωποι της περιοχής των Τρικάλων το κόστος συνολικά της άρδευσης φέρνει δημιουργεί αναστάτωση και ενστάσεις στην κοινότητά τους, γιατί με τις διαθέσιμες τεχνικές επιλογές το νερό δεν επαρκούσε και αποτελεί πολύτιμο και ακριβό αγαθό και χρειάζεται μια σημαντική μεταρρύθμιση της τιμολογιακής πολιτικής που ακολουθήθηκε ώστε να μειώσουν την αδικία που υφίστανται, με την υπογειοποίηση του δικτύου καθώς και την εισαγωγή Inverter στον εξοπλισμό. Όπως επισημάνθηκε από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ, η αλλαγή της πρακτικής άρδευσης από μικροεκτοξευτήρες (μπέκ) σε συστήματα καταιονισμού με αυτοπροωθούμενο εκτοξευτήρα (καρούλια), συντέλεσε τόσο στην εξάντληση και κατασπατάληση του υδροφόρου ορίζοντα από τις διαφυγές του περισσευούμενου νερού από το χωράφι, αλλά και την σταδιακή καταστροφή του δικτύου λόγω της πίεσης που δημιουργούσε το καρούλι. Η μετάβαση σε κλειστά δίκτυα υποστηριζόμενα από προγραμματιστές-ρυθμιστές στροφών (Inverters) αντλιών, θα λύσει την σημαντική διανεμητική αδικία που υφίστανται λόγω του πεπερασμένου δικτύου τους.
Αποσπασμα 1
“Να μιλήσουμε για την υποδομή, ως μοτέρ πριν βγούμε έξω να ποτίσουμε έπρεπε να έχουμε καλύτερη διαχείριση, γιατί αν έχεις inventer 20 μπεκ ζητάει ο *** στρέμμα να πάει 25, γιατί όταν έχεις Inventer πάνω δουλεύει και σου ελέγχει τη ροή… υπάρχουν στις γεωτρήσεις που λιγόστεψέ το νερό πάρα πολύ, εμάς είχε 20, τώρα βγάζει 11-12 με το ζόρι, και του τιμολόγιο βγαίνει με βάση το τότε μπεκ, και αυτό είναι πρόβλημα, οπότε υπάρχει θέμα και είναι πανάκριβο το νερό, για αυτό θέλει όλες οι γεωτρήσεις να συνδεθούν να γίνουν με υπογειοποίηση, κλειστό δίκτυο.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Αποσπασμα 2
“ναι αυτό 20-16 και έφευγε το νερό, και η γεώτρηση με 60 μπέκ έφτασε ο άλλος να ποτίζει σήμερα με 12 μπεκ, και μοτέρ δεν μπορείς να αλλάξεις γιατί το νερό εδώ σήμερα διοχετεύονται εκτός χωραφιού, χάνεται… γιατί όταν οι γεωτρήσεις που σε μας ήταν πολλές με 65 μπεκ το νερό, πολύ νερό, δεν σκέφτηκαν οι ιθύνοντες τότε εδώ, να βάλουν ένα inverter γιατί ο άλλο δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει 65, μπορούσε να έχει 15, μόλις έφτανε η πίεση εκεί θα πότιζε όσο χρειαζόταν. Τώρα πια χανόταν όλο το νερό, ο ένας πότιζε με 20, ο άλλο 5, ο άλλος άνοιγε σπάγανε οι σωλήνες και δεν έμενε τίποτα.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Σε πολλές γεωργικές περιοχές, η έλλειψη νερού στο αρδευτικό δίκτυο εντείνεται ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, κι αυτό που συναντάμε στην περιοχή των Μεγάλων Καλυβιών της ΠΕ Τρικάλων στο δυτικό τμήμα του θεσσαλικού κάμπου, ως μια διανεμητική αδικία. Μέχρι και το 1977 οι αρδευτές της περιοχής, χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά τον Πάμισο και τον Πηνειό για τις αρδευτικές τους ανάγκες, αλλά με τα εκτεταμένα κρατικά προγράμματα επέκτασης των γεωτρήσεων, οδηγήθηκαν στην εκμετάλλευση των υπόγειων νερών. Το ΤΟΕΒ Μεγάλων Καλυβίων που εξυπηρετεί την περιοχή, μία έκταση 22.600 στρεμμάτων, με το αρδευτικό του δίκτυο να εξυπηρετείται από 34 γεωτρήσεις. Ο μη επαρκής εμπλουτισμός και αναπλήρωση του υπόγειου υδροφορέα της περιοχής από παράλληλα έργα εκταμίευσης, όχι μόνο εξάντλησε τα αποθέματα των παραποτάμων του Πηνειού, αλλά με τον καιρό οδήγησε τις γεωτρήσεις σε πολύ μεγάλα βάθη. Η εκτεταμένη περίοδος ξηρασίας, οι κατά καιρούς ανομβρίες εντείναν το φαινόμενο της λειψυδρίας με αποτέλεσμα να υπάρχει σοβαρό αρδευτικό έλλειμα στην περιοχή. Ενδεικτικό αυτής της κατάστασης είναι ότι από 10 μέτρα που εκτεινόταν το σκέλος της γεώτρησης για την εκμετάλλευση των υπόγειων υδάτων, σήμερα αντλούν από τα 130-200 μέτρα.
Αποσπασμα 1
“Πριν από τις γεωτρήσεις ποτίζαμε από τα κανάλια από τον ποταμό. Τα παραποτάμια, από το 77 όταν γίναν οι γεωτρήσεις, δεν υπήρχε νερό το τραβούσαν οι γεωτρήσεις…έχουμε τα προβλήματα είναι ότι υπάρχουν περιοχές, είναι μια περιοχή στο χωριό μου για παράδειγμα που χτυπάνε να βρούνε νερό η οποία χτυπάνε να βρουν νερό στα 10, 20, 30 μέτρα και δεν μπορούμε να βρούμε και οι γεωτρήσεις δύο, από 70 μπέκ που είχανε πριν 30 – 40 χρόνια τώρα έχουν 10 ή καθόλου. ναι και οι δύο είναι εκεί που γκρεμιστήκαν κιόλας μία στα Αμπέλια.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Η ανάγκη αμεσότητας με τους παραγωγούς νοηματοδοτήθηκε από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων μερών ως μια ενδεχομενική αδικία, στην περίπτωση απομάκρυνσης της διοίκησης από τα ΤΟΕΒ, σε μία πιθανή κεντρικοποιημένη οργάνωση του νέου φορέα διαχείρισης για τις αρδεύσεις (Ο.Δ.Υ.Θ.). Η διαμεσολάβηση και η αμεσότητα των ΤΟΕΒ είναι κρίσιμος παράγοντας στην εξομάλυνση των σχέσεων των αρδευτών σε περίπτωση συγκρούσεων για την προτεραιότητα στην άρδευση, για την διαθεσιμότητα και διαμοιρασμό των διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και για την οργάνωση του κύκλου της άρδευσης. Επισημάνθηκε από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ, δεν θα πρέπει να χαθεί η αμεσότητα με την οποία λειτουργεί σήμερα η άρδευση, καθώς είναι κρίσιμος παράγοντας για την ομαλή λειτουργία της παραγωγής, ειδικά σε περιόδους εκτεταμένης ξηρασίας, όπου υπάρχει άμεση ανάγκη για άρδευση εκτός κύκλου. Σε μία πιθανή ενοποίηση των ΤΟΕΒ κάτω από μία ενιαία διοίκηση, θα υπάρξει το ζήτημα της ανισότητας, καθώς ένα χαρακτηριστικό κοινό που εκφράστηκε από τους εκπροσώπους ήταν ότι οι αρδευτικές ανάγκες έπρεπε να εξυπηρετούνται άμεσα ειδικά όταν δημιουργείται το πρόβλημα, καθώς το χρονικό διάστημα που παραμένει είναι κρίσιμο για να μην χαθεί η παραγωγή και κατά επέκταση πληγεί το εισόδημα των αρδευτών που έχουν το πρόβλημα.
Αποσπασμα 1
“-ή σε εσένα άλλο πρόβλημα κάηκε ένα μοτέρ..μας κάηκε πέρσι Σάββατο, Σάββατο.. έχω πάλι (- απόθεμα;) όχι .. έχω πάλι σύμβαση με άνθρωπο με γερανό, έρχεται κατευθείαν βγάζουμε το μοτέρ το έβαλα εγώ στο αγροτικό Χαλκηδόνα καινούργιο μοτέρ
– δίνει αυτός ένα μοτέρ για να κάνω τη δουλειά μου…
– δεν κάθομαι να κάνω τη διαδικασία της προκήρυξης, το κάνω ανάθεση κατευθείαν
– θα το τοποθετήσει ο γερανός μ’ αυτόν που έχουμε σύμβαση, το τεχνικό, που ασχολείται με αυτά τα πράγματα, απλά τα πράγματα να κάνουμε το δουλειά μας και σε τέσσερις-πέντε, 7 μέρες, 8, θα σου πει *** έλα να πάρεις…
– η καινούργια διαχειριστική αρχή δεν μπορεί να το κάνει αυτό.. αν δηλαδή με καεί ένα μοτέρ εμένα;
– θα πάρεις το πρωτόκολλο
– θα το βγάλει στις εφημερίδες, θα περιμένουμε να γίνουν τρεις προσφορές…
– αυτή η ευελιξία θα χαθεί, αν πάει προς τα εκεί.. ακόμα είναι ρευστά, δεν υπάρχει.
– δεν περιμένει η καλλιέργεια
– δεν περιμένει η καλλιέργεια, άντε να καθυστερήσουμε 2 μέρες έτσι; Έτσι είναι λες και χάσουμε 2 νερά εμείς
– γιατί το βαμβάκι στην πρώτη καρποφορία θέλει νερό”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Ένα σημαντικό ζήτημα που τέθηκε από τους εκπροσώπους, είναι ως προς την ισότιμη μεταχείριση των ΤΟΕΒ από την Πολιτεία, δηλαδή η συμπερίληψη. Η συμπερίληψη και η αναγνώριση των τοπικών αναγκών και μικρότερων σε έκταση και δυναμικότητας ΤΟΕΒ σε κρίσιμες αποφάσεις που αφορούν το μέλλον των αρδευτών μιας κοινότητας. Υπάρχει η αίσθηση ότι τα μεγαλύτερα σε γεωγραφική έκταση ΤΟΕΒ και εκείνα που βρίσκονται γεωγραφικά εγγύτερα στα κέντρα διοίκησης της πολιτικής εξουσίας, λαμβάνουν μια προνομιακή μεταχείριση, τόσο στην επίλυση των προβλημάτων τους, καθώς και προτεραιοποιούνται ως προς τις διάφορες αποφάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αδικίας, είναι ότι ενώ υπάρχει θεσμικά και λειτουργικά το ΤΟΕΒ Λίμνης Κάρλας, εκτελεστικά δεν έχει καμία αρμοδιότητα και συμμετοχή στις αποφάσεις για την διαχείριση της λίμνης, ενώ γεωγραφικά υπάρχει μεγάλη εγγύτητα ως προς την Λίμνη.
Απόσπασμα 1
«ναι είναι σημαντικό, υπάρχουν διαφορές. Εγώ έχω ζητήσει πάρα πολλές φορές να πάρουμε μερίδιο, σαν ΤΟΕΒ Κάρλας, όσων αναφορά την διαχείριση και ο λόγος μας να μετράει στην άρδευση της λίμνης. Δεν έχουμε κάποια δικαιοδοσία αυτήν τη στιγμή.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«δεν μας ρωτάνε τίποτα, δεν μας δίνουν καθόλου σημασία. Και τους λέω αν δεν υπάρχει εκπροσώπηση από το ΤΟΕΒ Κάρλας, τότε ποιος ο λόγος να λεγόμαστε ΤΟΕΒ Κάρλας; Να το κλείσουμε το μαγαζί και να τελειώσουμε. Αλλά φωνή βοόντος, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς. Πιστεύω ότι επειδή το ΤΟΕΒ Πηνίου είναι πιο κοντά στις εξελίξεις.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Η ανάγκη αμεσότητας με τους παραγωγούς νοηματοδοτήθηκε από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων μερών ως μια ενδεχομενική αδικία, στην περίπτωση απομάκρυνσης της διοίκησης από τα ΤΟΕΒ, σε μία πιθανή κεντρικοποιημένη οργάνωση του νέου φορέα διαχείρισης για τις αρδεύσεις (Ο.Δ.Υ.Θ.). Η διαμεσολάβηση των ΤΟΕΒ είναι κρίσιμος παράγοντας στην εξομάλυνση των σχέσεων των αρδευτών σε περίπτωση συγκρούσεων για την προτεραιότητα στην άρδευση, για την διαθεσιμότητα και διαμοιρασμό των διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και για την οργάνωση του κύκλου της άρδευσης. Υποστηρίχθηκε ακόμη σε αυτό το πλαίσιο, ότι η εφαρμογή τεχνολογιών (πχ. υδρόμετρα) δεν διασφαλίζουν εξ’ ορισμού την ομαλή λειτουργία του διαμοιρασμού της άρδευσης, καθώς οι τεχνικές αυτές λύσεις είναι ευάλωτες στην δολιοφθορά, αν πρώτα δεν συγκροτηθεί μια κουλτούρα αξιοπιστίας και «καλής πρακτικής» στους αρδευτές.
Απόσπασμα 1
«υπάρχουν οι μετρητές τους οποίους δεν τους δίνει και κανένας σημασία, τους αγνοούν. Υπάρχουν για να υπάρχουν. Δηλαδή αν δεν συμφέρει κάποιον θα του ρίξει μία και θα τον σπάσει, θα σε φέρει και θα σου πει «έσπασε»!»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Η αδυναμία ρύθμισης της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος από την Πολιτεία παράλληλα την αδυναμία προτεραιοποίησης των ΤΟΕΒ για την χρηματοδότηση ενεργειακών έργων που θα συμβάλουν στην ενεργειακή του αυτονόμηση (ενεργειακός συμψηφισμός ή άλλη μορφή διασυνδεδεμένων δικτύων ή αυτόνομων με μπαταρία) αναγνωρίζεται ως μια κομβική αδικία που οδηγεί στην αύξηση των λειτουργικών πάγιων εξόδων μιας καλλιέργειας που στηρίζεται στην άρδευση με γεώτρηση. Η συνέπεια αυτής της αδικίας έχει διπλή όψη. Από την μία πλευρά ως μία πρόσθετη επιβάρυνση εκείνων των παραγωγών (με γεωτρήσεις) που τους αυξάνει το κόστος της καλλιέργειας συγκριτικά με άλλους αρδευτές που χρησιμοποιούν κλειστά δίκτυα ή επιφανειακά νερά ή ακόμα και κατάκλιση. Από την άλλη πλευρά, η αύξηση του κόστους άρδευσης οδηγεί σε αδυναμία κάποιων παραγωγών να εκπληρώσουν τις συμβατικές τους υποχρεώσεις και να καλύψουν το κόστους της άρδευσης στους οργανισμούς τους, με αποτέλεσμα να μεταφέρεται το χρέος αυτό ως «ζημιά» στους ΤΟΕΒ, που οδηγεί στην χειροτέρευση της οικονομικής τους ευρωστίας, αλλά και επηρεάζοντας τις κοινωνικές σχέσεις των ΔΣ του οργανισμού με τους παραγωγούς αυτούς στην τοπική κοινότητα τους.
Απόσπασμα 1
«[σταμάτησαν οι γεωτρήσεις διότι ] ότι είναι ασύμφορο να ποτίζεις με το ρεύμα, ποτίζαμε με το έργο του δικτύου με το δίκτυο [της Κάρλας]»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«[το μεγαλύτερο κόστος είναι] το ρεύμα αλλά και το κόστος συντήρησης, γιατί λόγω της πτώσης του υδροφόρου ορίζοντα, οι γεωτρήσεις παθαίναν ζημιές. Γινόντουσαν καθιζήσεις και η σωλήνα έσπαγε, ή σου κλείδωνε μέσα το αντλητικό σου συγκρότημα.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας])
Η πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και ευκαιρίες για επένδυση στο δίκτυο αποτελεί μια διανεμητική αδικία που χαρακτηρίζει τα μικρότερα σε έκταση ΤΟΕΒ. Οι επενδύσεις για την συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό του δικτύου είναι κομβικές ενέργειες για την διασφάλιση της σταθερότητας του δικτύου αλλά και για την εξοικονόμηση της κατανάλωσης του νερού. Η πιο σημαντική μετάβαση που πραγματοποιείτε σήμερα είναι η μετάβαση σε κλειστά δίκτυα άρδευσης, για την μέγιστη δυνατή εξοικονόμηση του νερού στο δίκτυο διάθεσης, παράλληλα με αλλαγές πρακτικών στην τελική χρήση, όπως στάγδην άρδευση. Το οικονομικό σκέλος δηλαδή, το κόστος για την πραγματοποίηση της μετάβασης αυτής όμως αποτελεί ένας μεγάλο αγκάθι. Δύο σημαντικά προσκόμματα που αποτελούν δομικά χαρακτηρίστηκα της οργάνωσης και της λειτουργείας των γεωγραφικά πολύ περιορισμένων ΤΟΕΒ είναι το μέγεθος της έκτασης της αρμοδιότητας τους και κατ’ επέκταση το πλήθος αρδευτών που εξυπηρετεί και η περιορισμένη δυνατότητά τους για οικονομική ανάπτυξη που σχετίζεται με την ευρωστία τους. Περιορισμένη γεωγραφική έκταση ενός ΤΟΕΒ σημαίνει μικρότερο εύρος αρδευτών άρα και περιορισμένο πλαίσιο δράσης και ανάπτυξης, λόγω περιορισμένου διαθέσιμου αποθεματικού που συλλέγεται μέσα από τα αρδευτικά τέλη. Συνήθως σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει αδυναμία κάλυψης πάγιων λειτουργικών εξόδων για προσωπικό σε οργανικές θέσεις στον Οργανισμό για την κάλυψη διαφόρων αναγκών, με τις ανάγκες αυτές να καλύπτονται στον βαθμό που είναι δυνατό από μέλη του ΔΣ ή με εξωτερικούς συνεργάτες όπου είναι αυτό οικονομικά εφικτό. Η πρόσβαση σε χρηματοδοτικά πλαίσια, απαιτεί την κατάρτιση τεχνικών μελετών και ένα πλήθος άλλων γραφειοκρατικών αναγκών που ξεπερνούν τις δυνατότητες αυτών των ΤΟΕΒ, με αποτέλεσμα να αποκλείονται λόγω οργανωτικών αδυναμιών. Ειδικότερα μετά τις καταστροφές, το μεγαλύτερο ζήτημα που απασχόλησε τα μέλη του ΔΣ των οργανισμών αυτών, ήταν η αποκατάσταση του δικτύου τους.
Απόσπασμα 1
«σαν ΤΟΕΒ δεν παρεμβαίνουμε. Ούτε ακολουθεί ο αγρότης της παραινέσεις του ΤΟΕΒ, ασκούνε πίεση και θέλουν νερό, κάνουμε ότι θέλουμε στο χωράφι μας. Κάντε ότι θέλετε εμείς θέλουμε νερό! Θέλουμε νερό! Ο ΤΟΕΒ είχε γύρω στις 14-15 γεωτρήσεις εξ’ αυτών κάποιες ατονήσαν τελείως, λόγω ότι χάλασαν και δεν μπόρεσαν να αντικατασταθούν, λοιπόν, κάποιες εργάζονται, κάποιες δεν έχουν ρεύμα. Αυτές που δεν έχουν ρεύμα δεν πρέπει να πλήρωσαν γιατί είναι δυσβάσταχτο το κόστος, κάποιοι όμως μαζέψαν τα χρήματα και πήγαν, δώσαν έναντι στην ΔΕΗ να κάνει επανασύνδεση. Αλλά με την φτώχεια την οποία φέρνει φέτος η κατάσταση αυτή βλέπω να μην πληρώνουν και να μην παίρνει νερό, κανένας!»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«[-μεγάλωνε τον κύκλο] όχι γιατί άρχισαν να περιορίζουν και τα στρέμματα, γιατί έλεγαν φέτος πόσα στρέμματα έχει αυτή η πομόνα, σηκώνει 200 στρέμματα. Από τα 200 είναι να σπείρω 50, ε δεν θα σπείρω 50 θα σπείρω 30 για να μου φτάνει κατάλαβες, υπήρχε και μια, άρχισαν να συνειδητοποιούν το πρόβλημα. Ότι δεν φτάνει το νερό!»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Απόσπασμα 3
«ε δεν υπάρχει περίπτωση να μην υπάρχουν εντάσεις. Και τώρα υπάρχουν εντάσεις με το δίκτυο που ήταν ελεύθερο και είχε πάρα πολύ νερό δεν μας περιόριζε … Πάντα υπήρχαν οι πονηροί ας το πω ας τους ονομάσω έτσι όπου αντί για ρίξουν 10 ώρες νερό έριχναν 12 – 14 ώρες, δεν τους έλεγχε κανείς. Δεν έλεγχε κανείς όσες ώρες ήθελε πότιζε. Αφθονία του νερού. Όταν όμως άρχισε να στερεύει το νερό, τότε άρχισαν και μεταξύ τους εσύ κόψτε το εσύ άστο, γιατί σταμάτα να ποτίζεις, δεν θα φτάσει!»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών και την γεωλογική σύσταση των εδαφών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Το μεγαλύτερο κόστος στην παραγωγή είναι η χρήση του ηλεκτρισμού που χρειάζεται για να λειτουργήσει μία γεώτρηση. Οι αρδευτές της περιοχής αναγνωρίζουν ότι οι έχοντες πρόσβαση στο δίκτυο της Κάρλας είναι σε προνομιακή θέση έναντι εκείνων που στηρίζονται στις γεωτρήσεις για την άρδευση των καλλιέργειών τους και η συγκεκριμένη πρακτική (χρήση πομόνας) αυξάνει κατακόρυφα το κόστος παραγωγής , άρα μειώνει και το καθαρό εισόδημα των παραγωγών. Σε κάποιες περιπτώσεις, η χρήση και η συντήρηση της γεώτρησης κρίνεται ως ασύμφορη πρακτική για την άρδευση, ειδικότερα όταν παρουσιάζει πολλά προβλήματα στην λειτουργία της και σε συνδυασμό με την αύξηση της τιμής του ρεύματος, οδηγεί αρκετούς παραγωγούς να εγκαταλείπουν τις αρδευόμενες καλλιέργειες αν όχι στο σύνολό τους σε ένα μεγάλο μέρος όπου το κόστος επισκευής και άντλησης (σε εξάρτηση με το βάθος της άρδευσης) ξεπερνούσε το κόστος παραγωγής ή άφηνε ελάχιστα περιθώρια κέρδους. Μετά τις πλημμυρικές καταστροφές η επισκευή και συντήρηση των γεωτρήσεων που καταστράφηκαν, αποτελεί ένα ακόμα μεγάλο αγκάθι για τους παραγωγούς της Θεσσαλίας.
Απόσπασμα 1
«[η λειτουργία του συστήματος από την Κάρλα] φυσικά και θα βοηθούσε πάρα πολύ στο μικρό κλίμα της περιοχής λοιπόν και από κει και πέρα και στην άρδευση, γιατί ένα κομμάτι της άρδευσης λοιπόν που ξεκίνησε με το με το πρόγραμμα δόθηκε επιλεκτικά στο Ριζόμηλο, μέρος στο Στεφανοβίκειο, μικρό μέρος, μέρος του Αγίου Γεωργίου και μέρος του Βελεστίνου, το οποίο εδώ και τρία τέσσερα χρόνια που του δώσαν να πούμε πιλοτικά δούλεψε πάρα πολύ καλά, λοιπόν εντός παρενθέσεως το πάρα πολύ καλά, ποτίζαμε με πολύ χαμηλό κόστος σχεδόν μηδενικό. Λοιπόν είδαμε ότι είχαμε ένα κέρδος όσον αφορά να πούμε το ρεύμα.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«μας έχει επηρεάσει και η αγωνία των αγροτών είναι πάρα πολύ μεγάλη…αν θα δουλέψει το σύστημα για το αν θα αρδεύσουμε. Δηλαδή η συζήτησή μας περιστρέφετε σε καθημερινή βάση μεταξύ των συγκεντρώσεων που κάνουμε και τις παρέες, είναι αν θα έχουμε νερό τον κατάλληλο καιρό. Δηλαδή ο κατάλληλος καιρός για την άρδευση αρχίζει από τώρα μέσα Μαρτίου που καλλιεργούν, γιατί τώρα με την πλημμύρα πολλά τριφύλλια χαθήκαν , πολλά τέτοια και πρέπει να ξανασπαρθούν. Και Λένε: θα σπαρθεί, θα έχει όμως νερό να ποτίσω; Και μετά μπαίνουμε στην καλλιέργεια του καλαμποκιού και του βαμπακιού. Και λέμε αν θα έχει νερό φέτος. Γιατί οι γεωτρήσεις αφού εγκαταλείφθηκαν 4 χρόνια, είμαστε αβέβαιοι αν θα πάρουν μπρός, και λόγω της πλημμύρας ήρθαν ξένα φερτά νερά/υλικά μπήκαν μέσα στις γεωτρήσεις. Γιατί δεν απέχει πολύ. Κατά συνέπεια μαζί με το νερό που πήραν ήρθαν και φερτά υλικά και δεν ξέρουμε αν θα δουλέψει. Εγώ από τις 4 που έχω, μου φαίνεται ότι δεν θα δουλέψει καμία. Δυο που δοκίμασα να δω αν γεμίζουν, δεν λειτουργούν, δε γυρίζουν.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων [εξαντλημένοι υδροφόροι ορίζοντες, λειψυδρία], είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Στην περίπτωση του νομού Μαγνησίας και του ΤΟΕΒ με επωνυμία «Λίμνης Κάρλας», που εξυπηρετεί αρδευτές από Βελεστίνο – Στεφανοβίκειο – Ριζόμυλο, η πρόσβαση στο αρδευτικό δίκτυο της Κάρλας είναι κομβικής σημασίας για την οικονομική βιωσιμότητα των αγροτών της περιοχής. Η επανασύσταση της Λίμνης Κάρλας, στη Θεσσαλία για στην ευρύτερη ανάπτυξη της περιοχής ξεκίνησε να υλοποιείται με εθνικούς πόρους και συγχρηματοδότηση από το Γ’ ΚΠΣ και το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Περιβάλλον” και συνεχίστηκε με πόρους του ΕΣΠΑ 2007-2013 και του ΕΠ Περιφέρειας Θεσσαλίας. Η μη πρόσβαση σε υποδομές όπως το δίκτυο της Κάρλας, οδηγεί στην αξιοποίηση του υπόγειου υδροφορέα της περιοχής, δηλαδή την χρήση γεωτρήσεων κατά την επιλογή αρδευόμενων καλλιεργειών. Η χρήση γεωτρήσεων πέρα ότι αυξάνει την πίεση στον υδατοφόρο ορίζοντα, που οδηγεί στην σταδιακή αύξηση του βάθους άρδευσης, καθιστά και τους αρδευτές ευπαθείς και πιο ευάλωτους συγκριτικά με άλλους αρδευτές που χρησιμοποιούν εναλλακτικούς τρόπους άρδευσης όπως απευθείας από το δίκτυο (προς επέκταση) της Κάρλας. Επίσης η δυνατότητα της πρόσβασης στο δίκτυο της Κάρλας είχε και άμεσες επιπτώσεις ως προς την επιλογή ποικιλιών που συσχετίζονται με την αύξηση του αγροτικού εισοδήματος (βαμβάκι, καλαμπόκι, μηδική), ενώ όπως αναφέρουν οι αρδευτές της περιοχής, σε περιπτώσεις που έπρεπε να στηριχθούν στις γεωτρήσεις, και όχι στο δίκτυο της Κάρλας, περιόριζαν τις αρδευόμενες εκτάσεις που έσπερναν από «φόβο» μήπως δεν λειτουργήσουν οι πομόνες τους, ή μην τυχόν δεν επαρκεί το νερό για να καλύψει τις ανάγκες τους για μια παραγωγική σοδειά, με αποτέλεσμα να οδηγούνται στην μερική σπορά σιτηρών (ξερικές καλλιέργειες). Παράλληλα η πιλοτική χρήση του δικτύου της Κάρλας, βοήθησε την αναπλήρωση του υπόγειου υδροφορέα της περιοχής σημαντικά για όσο χρησιμοποιήθηκε.
Απόσπασμα 1
«ναι αναγκαστήκαμε να περιορίσουμε την αρδευτική μας έκταση, και κατά συνέπεια μίκρυνε και το έσοδό μας. Αναγκαστήκαμε να σπέρνουμε πολλά σιτηρά. Κάπου τα πηγαίναμε μισά – μισά και πάντα με τον φόβο , θα πάρει μπροστά; Θα βγάλει νερό; Δεν θα βγάλει νερό; Είναι μια κατάσταση τραγική.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«τεράστια αβεβαιότητα, χτυπούσε η καρδιά σου. Πήγαινες στο χωράφι και κοίταζες από μακριά: θα το δω να ποτίζει ή έπαθε καμιά ζημιά; Μέχρι να φτάσεις εκεί καρδιοχτυπούσες. Και μέχρι να πάρει μπροστά πάλι καρδιοχτυπούσες. Αν θα συνεχίσει.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Η περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας βρίσκεται στη νοτιότερη πλευρά της Θεσσαλίας, αποτελείται από τους οικισμούς Πτελεός, Πηγάδι, Αμαλιάπολη, Νηές, Αχίλλειο και υπάγεται στον Δήμο Αλμυρού. Μέχρι το 2010, οι παραπάνω περιοχές υπαγόταν στον Δήμο Πτελεού, όταν και ο τελευταίος συνενώθηκε στα πλαίσια του σχεδίου “Καλλικράτης” με τον Δήμο Αλμυρού.
Ο Πτελεός λειτουργούσε ιστορικά και ως εμπορικό, γεωργικό και διοικητικό κέντρο για την ευρύτερη περιοχή, με έντονη ελαιοκομική και αλιευτική δραστηριότητα, ειδικά στην παραθαλάσσια Αμαλιάπολη. Στο ημιορεινό ανάγλυφο κυριαρχεί η καλλιέργεια της ελιάς, σε βαθμό σχεδόν μονοκαλλιέργειας, με την ιστορία της να κρατάει από τα αρχαία χρόνια.
Στην καρδιά αυτού του τοπίου βρίσκεται ο ελαιώνας που έχει αναπτυχθεί και επιβιώσει για τουλάχιστον τρεις χιλιετίες. Από την εποχή του Ομήρου μέχρι σήμερα, η ελιά και ο καρπός της κατέχουν δεσπόζουσα θέση στην τοπική οικονομία, κοινωνία και κουλτούρα.Ο Πτελεός αναφέρεται στην Ιλιάδα ως πατρίδα του Πρόθοου, διοικητή των Μυρμιδόνων. Η καλλιέργεια της ελιάς σε αυτά τα εδάφη έχει τεκμηριωθεί διαχρονικά και αποτυπώνεται τόσο σε αρχαιολογικά ευρήματα όσο και σε παραδοσιακές πρακτικές που διασώζονται μέχρι σήμερα. Η μαζική συστηματική καλλιέργεια, με μπολιάσματα άγριων ελιών, ξεκινά γύρω στο 1750, ενώ η οργάνωση μέσω ελαιοκομικών συνεταιρισμών κάνει τα πρώτα της βήματα στα τέλη του 19ου αιώνα, δίνοντας πνοή σε μια συλλογική μορφή αγροτικής οικονομίας. Οι καλλιέργειες ξεκινούν από ένα υψόμετρο σχεδόν 400 μέτρων και φτάνουν μέχρι τις παράκτιες περιοχές του Παγασητικού. Ο αριθμός των δέντρων υπολογίζεται μεταξύ των 750.000-1.000.000 δέντρων, σχηματίζοντας μια συνεχή αγροτοδασική μάζα περίπου 100.000 στρεμμάτων, με την πλειοψηφία των ελαιόδενδρων να είναι ποικιλίας Αμφίσσης, μπολιασμένη σε αγριελιά. Η ελαιοκομία στην περιοχή είναι ο βασικός αγροτικός πυλώνας για μεγάλο μέρος του πληθυσμού και παρά τις δυσκολίες (έλλειψη μηχανοποίησης, ξηρικές καλλιέργειες, δυσπρόσιτες περιοχές), η πλειοψηφία των εργασιών γίνεται ακόμη χειρωνακτικά.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του ΕΛΣΤΑΤ, η Νοτιοδυτική Μαγνησία έχει περίπου 40.127 στρέμματα ελαιόδεντρα που κατανέμονται σε 950 εκμεταλλεύσεις. Τα 32.343,5 στρέμματα καλλιεργούνται με σκοπό την ελαιοποίηση, ενώ τα 7.520,2 στρέμματα έχουν κατεύθυνση προς την επιτραπέζια ελιά (ΕΛΣΤΑΤ, 2020). Αρδευόμενα κτήματα με δενδρώδεις καλλιέργειες φαίνεται να είναι μόλις 952,2 στρέμματα στην περιοχή της Σούρπης (ΕΛΣΤΑΤ, 2020).
Η μονοκαλλιέργεια φαίνεται να εντάθηκε από τις δεκαετίες του 1960 κι έπειτα, με μαρτυρίες να τονίζουν την σημασία που είχαν για τον τόπο κι άλλες καλλιέργειες, όπως είναι τα βύσσινα και τα μήλα. Όμως οι τοπικές πιέσεις έστρεψαν την προσοχή στη συγκεκριμένη καλλιέργεια, οδηγώντας τις υπόλοιπες στην έκλειψη. Ωστόσο, ακόμα εντός των κτημάτων υπάρχουν κομμάτια αυτής της βιοποικιλότητας, αφού φιλοξενούνται φαρμακευτικά φυτά και άγρια λουλούδια, και πλήθος ειδών πανίδας, όπως πτηνά, έντομα (κυρίως μέλισσες), μικρά θηλαστικά και ερπετά. Εντός της περιοχής εντοπίζονται και ιστορικά μνημεία, όπως είναι το κάστρο των Ιωαννιτών Ιπποτών αλλά και τα παραδοσιακά πετρόκτιστα τοιχία, μία παλαιά πρακτική για συγκράτηση του εδάφους και προστασία από διάβρωση.
Ο Σύνδεσμος Παραδοσιακών Ελαιώνων Νοτιοδυτικής Μαγνησίας έχει συγκροτηθεί τα τελευταία χρόνια, με στόχο να αναστρέψει την φθίνουσα πορεία της τοπικής ελαιοκομίας, αξιοποιώντας την υψηλή ποιότητα των προϊόντων, την πολιτισμική αξία του τοπίου και την προοπτική καινοτομίας στην αγροδιατροφή. Στο δυναμικό του εντάσσονται 125 παραγωγοί με περίπου 225,000 ελαιόδενδρα. Στόχος του Συνδέσμου είναι η πιστοποίηση προϊόντων, η προσέλκυση επενδύσεων σε τυποποίηση και μεταποίηση, η εισαγωγή σύγχρονων πρακτικών marketing και η επιστροφή εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, ώστε η ελαιοπαραγωγή να λειτουργήσει ως αναπτυξιακός μοχλός όλης της περιοχής. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται και στην ανάδειξη της θρεπτικής και υγειοπροστατευτικής αξίας των ελαιοκομικών προϊόντων, που πληρούν τα ευρωπαϊκά πρότυπα (Κανονισμός ΕΕ 432/2012), αλλά και στην αναγνώριση και ενίσχυση των βιοδραστικών τους ιδιοτήτων, μέσω της απόκτησης πιστοποιήσεων AFQ από μέλη του Συνδέσμου.
Περιοχές όπως ο Πτελεός, η Αμαλιάπολη, οι Νηές, ο Παλαιόπυργος, το Αχίλλειο και οι Άγιοι Θεόδωροι αποτελούν ζωντανά παραδείγματα ενός ιστορικού ελαιώνα, ο οποίος, μέσα από τον Σύνδεσμο, επιδιώκει την αναγνώριση του ως μεσογειακό αγρο-οικοσύστημα, το οποίο όχι μόνο διατηρείται αλλά και προσπαθεί να ανασυγκροτηθεί απέναντι στις σύγχρονες προκλήσεις. Αυτά τα χαρακτηριστικά προσδίδουν και ιστορική σημασία στον ελαιώνα, πέρα από τον τρόπο φύτευσης, κάτι που εντάσσεται στους νεότερους ορισμούς της έννοιας “παραδοσιακός ελαιώνας”.
Το Πήλιο είναι ένα βουνό της Θεσσαλίας, το οποίο εκτείνεται ως χερσόνησος στο Αιγαίο Πέλαγος. Το βασικό αγροδιατροφικό προϊόν της περιοχής είναι η ελιά και το ελαιόλαδο, ωστόσο σχετικά άγνωστο στην ευρύτερη Ελλάδα. Η ελαιοκαλλιέργεια στο Πήλιο ήταν ιδιαίτερα εξελιγμένη ήδη από την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό κράτος, το 1881. Η καλλιέργεια της ελιάς έχει βαθιές ρίζες στο Πήλιο, που πηγαίνει πίσω στην προεπαναστατική περίοδο. Η πρώτη προσπάθεια για συστηματική καλλιέργεια ελιάς στην περιοχή ανάγεται στα χρόνια της Ενετοκρατίας, δηλαδή στον 14ο αιώνα. Ωστόσο, η ευρύτερη επέκταση της ελαιοκαλλιέργειας σημειώθηκε προς το τέλος του 17ου αιώνα, όταν άρχισαν να δημιουργούνται εκτεταμένοι ελαιώνες, ιδιαίτερα στην περιοχή της Γατζέας. Η επέκταση αυτή ολοκληρώθηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, με την καλλιέργεια της ελιάς να καλύπτει πλέον τα περισσότερα πεδινά και ημιορεινά εδάφη του Πηλίου. Την ίδια περίοδο, η περιοχή του Πηλίου βίωνε έντονη οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη, η οποία οφείλεται και στο εμπόριο, μεταξύ άλλων, των αγροτικών προϊόντων. Το αποτέλεσμα εκείνης της ανθηρής περιόδου είναι ευδιάκριτο από την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική που διατηρούν τα χωριά μέχρι σήμερα.
Σήμερα, ο ελαιώνας του Πηλίου είναι εμβληματικός, όμως ο κλήρος είναι διάσπαρτος, αρκετά κτήματα είναι δυσπρόσιτα και η ενασχόληση με την ελαιοκαλλιέργεια πλέον αποτελεί δευτερογενής απασχόληση για τους περισσότερους παραγωγούς. Δεδομένου ότι η ελαιοκαλλιέργεια στο Πήλιο πραγματοποιείται κυρίως σε μικρές οικογενειακές εκμεταλλεύσεις σε ημιορεινές περιοχές, η μέση έκταση ανά καλλιεργητή να είναι μικρότερη από τον περιφερειακό (62) και εθνικό (46) μέσο όρο, συνεπώς υπολογίζεται στα 35 στρέμματα. Η περιοχή του Πηλίου έχει περίπου 50.000 στρέμματα ελαιόδεντρα που κατανέμονται σε 2330 εκμεταλλεύσεις, με τα 42.629 να καλλιεργούνται για την παραγωγή ελαιολάδου και τα 4313,1 για την παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς.
Η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Πηλίου-Σποράδων (ΕΑΣ Πηλίου-Σποράδων) έχει έδρα τα Άνω Λεχώνια, και αποτέλεσε τον δευτεροβάθμιο συνεταιρισμό της περιοχής, κάτω από τον οποίο συνενώθηκαν όλοι οι τοπικοί συνεταιρισμοί. Ιδρύθηκε το 1952 και αριθμεί 2.635 μέλη και αποτελεί κυρίως εξαγωγική επιχείρηση, επικεντρωμένη στη συγκέντρωση, επεξεργασία και εμπορία ελιών και ελαιολάδου. Παρότι δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, ο αριθμός των δέντρων στο Πήλιο υπολογίζεται κοντά στα 2.500.000-3.000.000. Η βασική ποικιλία ελιάς που καλλιεργείται είναι η Αμφίσσης, η οποία ανήκει στις μεγαλόκαρπες ποικιλίες και προορίζεται για επιτραπέζια. Μάλιστα, οι ελιές Πηλίου είναι ΠΟΠ, με την εμπορική ονομασία “Κονσερβολιά Πηλίου Βόλου”. Η “Κονσερβολιά” είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στην περιοχή, με την καλλιέργειά της να εκτείνεται γεωγραφικά από τη Βόρεια Εύβοια, τη Μαγνησία, τη Φθιώτιδα έως τη Φωκίδα, και πέρα από την κατανάλωσή της ως επιτραπέζια, αξιοποιείται και για ελαιοποίηση. O ΕΑΣ ήταν ο φορέας που κατέθεσε τον φάκελο στο αρμόδιο τμήμα του Υπουργείου Γεωργίας.
Παρά την κυριαρχία της ελαιοκαλλιέργειας, το Πήλιο δεν χαρακτηρίζεται από μονοκαλλιέργεια. Η γεωργική δραστηριότητα περιλαμβάνει επίσης την καλλιέργεια άλλων προϊόντων, όπως φρούτα και λαχανικά, ενώ η κτηνοτροφία και η αλιεία συμπληρώνουν το αγροτικό εισόδημα των κατοίκων. Ωστόσο, η ελαιοκαλλιέργεια παραμένει η κύρια γεωργική δραστηριότητα, με τις τιμές της επιτραπέζιας ελιάς να παρουσιάζουν ανοδικές τάσεις, φτάνοντας τα 1,80 ευρώ για 110 κομμάτια.
Το Πήλιο χωρίζεται σε τέσσερις περιοχές: το Κεντρικό Πήλιο, το Δυτικό Πήλιο, το Ανατολικό Πήλιο και το Νότιο Πήλιο.
Η περιορισμένη αναγνώριση ορισμένων πιστοποιήσεων από την αγορά και τους εμπλεκόμενους παραγωγούς αναδεικνύει ένα βασικό πρόβλημα τεχνοκρατικού σχεδιασμού χωρίς στρατηγική εμπορικής ένταξης. Αν και μία σειρά από πιστοποιήσεις βασίζεται σε επιστημονικές αναλύσεις υψηλού κύρους (σχετικά με τη βιοδραστικότητα του ελαιολάδου και την ποιότητά του), δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχη προσπάθεια προβολής, αναγνωρισιμότητας και σύνδεσης με τις πραγματικές αγορές. Οι παραγωγοί αισθάνονται ότι τους δόθηκε ένα “επιστημονικό πιστοποιητικό” που δεν μεταφράζεται σε οικονομικό πλεονέκτημα για την τοπική κοινωνία. Η πιστοποίηση παραμένει περιορισμένη στην αγορά, χωρίς να γίνεται πλήρης αξιοποίηση της δυναμικής της, ωστόσο παρέχει ελπίδες για το μέλλον.
Αποσπασμα 1
«Μας είπαν ότι είχαμε ένα καλό ποιοτικό λάδι, και μια πολύ καλή ελιά… και μας έδωσαν μία πιστοποίηση. Πες το όπως θες. Και την έχουμε στα χέρια μας. Τι κάνεις; Μία πιστοποίηση έτσι από μόνη της δεν λέει τίποτα, λοιπόν, έτσι ακριβώς.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Πώς θα το προωθήσουμε; Πήρα έναν έμπορα και του λέω: έχουμε ***. Μου λέει: ε, βάλε 30 λεπτά παραπάνω. Αυτό ήταν.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Οι αγρότες αντιλαμβάνονται μια βαθιά ασυμμετρία στη διαδικασία αποτίμησης του προϊόντος, όπου νιώθουν αποκλεισμένοι από τον επιστημονικό διάλογο και από τη συνδιαμόρφωση των εργαλείων και των συμπερασμάτων. Αν και συμμετέχουν ενεργά παρέχοντας δεδομένα (ελαιοδείγματα, πληροφορίες για πρακτικές, περιβαλλοντικά στοιχεία), δεν τους παρέχεται ουσιαστική ανατροφοδότηση ούτε καθοδήγηση για το τι σημαίνουν τα αποτελέσματα σε πρακτικό επίπεδο, και πώς μπορούν να βελτιώσουν το προϊόν τους, κάνοντας τις απαιτούμενες αλλαγές. Οι παραγωγοί δεν λαμβάνουν επεξήγηση για το τι ακριβώς επηρέασε θετικά ή αρνητικά την ποιότητα του προϊόντος τους, ούτε έχουν πρόσβαση σε ένα πλαίσιο αξιολόγησης που να συνδέει τις καλλιεργητικές τους αποφάσεις με το τελικό αποτέλεσμα, ενώ οι απαντήσεις φαίνεται να μην καλύπτουν τις ερωτήσεις τους, καθώς δεν υπάρχει συγκεκριμένο, τεκμηριωμένο ανατροφοδότηση για το τι λειτούργησε ή όχι. Αυτό δημιουργεί αβεβαιότητα, ματαίωση και αίσθηση αποκλεισμού από τη γνώση, παρόλο που το προϊόν είναι δικό τους.
Η παρατήρηση «Έχουμε την πιστοποίηση. Και τι την κάνουμε;» δείχνει το κενό που υπάρχει ανάμεσα στην επιστημονική τεκμηρίωση και την εφαρμογή: οι παραγωγοί δεν συμμετείχαν στη διαμόρφωση του προϊόντος ως φορείς τεχνογνωσίας, αλλά λειτούργησαν παθητικά, ως πηγές δεδομένων, χωρίς να τους επιστραφεί αξιοποιήσιμη τεχνική ή εμπορική πληροφορία. Αυτό συνιστά απουσία συμπερίληψής τους ως ισότιμων συνομιλητών στη διαδικασία γνώσης, τεκμηρίωσης και εμπορικής αξιοποίησης του προϊόντος και συμβάλλει στη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ επιστήμης και αγροτικής πράξης.
Η ελλιπής συμπερίληψη των αγροτών στην αποτίμηση του προϊόντος απορρέει από μια σειρά δομικών αιτίων που καθιστούν τη διαδικασία άνιση και ελλειμματική. Η προσέγγιση των επιστημονικών ομάδων πατάει πάνω στους παραδοσιακούς ρόλους της γνώσης και παραμένει ακαδημαϊκοκεντρική, εστιάζοντας στη χημική ανάλυση και στην τεκμηρίωση χωρίς ενεργή ενσωμάτωση της πρακτικής γνώσης των παραγωγών. Η απουσία μηχανισμών ανατροφοδότησης σημαίνει ότι οι αγρότες παρέχουν δεδομένα χωρίς να λαμβάνουν ουσιαστικές απαντήσεις ή καθοδήγηση για το πώς να βελτιώσουν τις πρακτικές τους ή να αξιοποιήσουν τα αποτελέσματα. Επιπλέον, η διαδικασία αποτίμησης και πιστοποίησης (όπως το AFQ) προκύπτει χωρίς συνδιαμόρφωση, αφήνοντας τους ίδιους τους παραγωγούς εκτός του σχεδιασμού ενός προϊόντος που φέρει το όνομά τους. Όμως ένα βήμα πριν τον σχεδιασμό, οι παραγωγοί έρχονται αντιμέτωποι με μια διαδικασία κατανόησης που μετατρέπει την εργασία τους σε τεχνικό αντικείμενο και τους αποξενώνει από αυτήν. Τέλος, η συστηματική υποβάθμιση της αγροτικής εμπειρικής γνώσης ενισχύει την απόσταση μεταξύ επιστήμης και πράξης, μετατρέποντας τους παραγωγούς από ενεργούς συντελεστές σε παθητικούς πληροφοριοδότες.
Αποσπασμα 1
«-Από αυτά τα πράγματα τα οποία μετράμε βιοχημικά και βλέπουμε στο ελαιόλαδο. Ήταν πιο ποιοτικά κάποια δείγματα.
-Γιατί ήταν πιο ποιοτικά αυτά; Ξέρουμε;
-Είπαμε. Εδαφολογικά χαρακτηριστικά που μπορεί να είναι όντως διαφορετικά από περιοχή σε περιοχή. Οι πρακτικές που εφαρμόζει ο παραγωγός. Η ελαιοποίηση που μπορεί να κάνει.
-Όχι θεωρητικά. Πρακτικά για τα συγκεκριμένα δείγματα. Θεωρητικά εντάξει το ξέρουμε αυτό. Το καταλαβαίνουμε. Εγώ που τα έβγαλα και έδωσε. Ψέκασα 100.000 φορές.
-Τα ξέρουμε αυτά; Κι αν μάζευα ένα ένα τα τελάρα κι αν τα πήγα μετά από ένα μήνα. Το γνωρίζουμε αυτό; Γιατί δεν βγήκε σωστά; Καλό.
-Αυτό σας λέω. Δεν μπορώ να σας πω ότι κατά 10% συνεισέφερε ας πούμε η περιοχή από την οποία προήρθε ή κατά 50% συνεισέφερε μια κακή ελαιοποίηση που μπορεί να έκανε. Μπορεί να είναι αυτό ή να είναι σε συνδυασμό όλα τα πράγματα. Εσείς όμως βλέπετε το αποτέλεσμα. Εμείς βλέπουμε διαφορά με τη χρονιά με τη χρονιά, εμείς βλέπουμε με τη διαφορά με τη χρονιά με τη χρονιά. Αν εσείς έχετε αλλάξει κάτι θα το δούμε το πράγμα.
-Ναι, αλλά πρέπει να έχουμε μια βάση για αυτό. Πρέπει να ξέρουμε τι κάνουμε σωστά και λάθος.»
(Απόσπασμα από συζήτηση μεταξύ ερευνητή και αγροτών σε ομάδα εστίασης στην περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αχίλλειο, Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Μας είπαν ότι είχαμε ένα καλό ποιοτικό λάδι και μία πολύ καλή ελιά… και μας έδωσαν ένα πιστοποιητικό. Πες το όπως θες. Και την έχουμε στα χέρια μας. Τι κάνεις; Μία πιστοποίηση έτσι από μόνη της δεν λέει τίποτα λοιπόν, έτσι ακριβώς.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Η αποσπασματική πληροφόρηση και η απουσία συστηματικής συμβουλευτικής στήριξης συνιστούν μορφή διαδικαστικής αδικίας για τους αγρότες της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας. Δεν πρόκειται απλώς για έλλειψη τεχνικής βοήθειας· πρόκειται για συστηματική αποτυχία του θεσμικού πλαισίου να διασφαλίσει ισότιμη πρόσβαση στη γνώση και τη γεωργική καθοδήγηση, ανεξαρτήτως μεγέθους εκμετάλλευσης ή περιοχής. Επι δεκαετίες η ενημέρωση είναι περιστασιακή ή εμπορικά κατευθυνόμενη, και η γνώση μεταδίδεται άτυπα, από στόμα σε στόμα, κάτι που οξύνει την αίσθηση των παραγωγών πως μένουν μόνοι τους να χειριστούν πολύπλοκα ζητήματα (όπως φυτοπροστασία, επιλογή δραστικών ουσιών, περιβαλλοντική συμμόρφωση), χωρίς επαρκή επιστημονική καθοδήγηση. Το αποτέλεσμα είναι σύγχυση, λάθη, απώλεια εισοδήματος και εξάρτηση από ακριβές ιδιωτικές υπηρεσίες, οι οποίες υποκαθιστούν αυτό που θα έπρεπε να είναι δημόσιο αγαθό. Πρόκειται για διαδικαστική αδικία γιατί οι θεσμοί δεν διασφαλίζουν την ενεργή και ισότιμη συμμετοχή των παραγωγών στη διαδικασία λήψης τεχνικών αποφάσεων που τους επηρεάζουν άμεσα. Δεν πρόκειται για αδυναμία των αγροτών να προσαρμοστούν, αλλά για δομική αποτυχία της δημόσιας συμβουλευτικής γεωργικής πολιτικής, που οφείλεται σε μια σειρά από διαρθρωτικά αίτια. Τα βασικότερα είναι η υποστελέχωση ή και παντελής απουσία γεωτεχνικών υπαλλήλων στο πεδίο, ειδικά σε απομακρυσμένες περιοχές και η αποσύνδεση μεταξύ επιστημονικής έρευνας και αγροτικής πράξης, αφού οι νέες γνώσεις δεν φτάνουν οργανωμένα στον παραγωγό. Αυτό υποδεικνύει ότι, λείπει ένας θεσμοθετημένος μηχανισμός τοπικής ή περιφερειακής συμβουλευτικής, που θα μπορούσε να προσαρμόζει τις οδηγίες στις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής.
Αποσπασμα 1
«Οι γεωπόνοι εφαρμογών… στα 22 χρόνια που ήμουν στον συνεταιρισμό δεν ήρθε καμία φορά ένας γεωπόνος να δει τι γίνεται στον ελαιώνα. Να δώσει πέντε συμβουλές. Αυτοί είναι “τρυπωμένοι”… ενώ η δουλειά τους είναι να είναι έξω στην ύπαιθρο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Πρέπει να υπάρχει γεωπόνος που να είναι στο σήμερα, να έρχεται σε επαφή με το Πανεπιστήμιο, να ξέρει την περιοχή, τις ιδιαιτερότητές της… να σχεδιάσει μαζί με τον παραγωγό τι πρέπει να γίνει. Δεν μπορεί να δουλεύει ο καθένας μόνος του.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«Πρέπει θεσμικά το κράτος, το Υπουργείο, δεν ξέρω ποιος, να βοηθήσει. Να γίνουν πειράματα, να δούμε ποια δραστικά να χρησιμοποιήσουμε. Μέσα σε τρία χρόνια χάσαμε όλες τις δραστικές. Πρέπει κάποιος να μας καθοδηγήσει…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Απόσπασμα 4
«Είναι πολύ σημαντικό. Και νομίζω εκεί πρέπει να επέμβει και το κράτος και να κάνει μεγαλύτερα σεμινάρια, περισσότερα ίσως, εκπαιδευτικά να θωρακίσει τον κόσμο και έτσι να έχουμε μία γνώση μεγαλύτερη πάνω στο αντικείμενο. Αυτό παίζει πολύ μεγάλο ρόλο. Είναι πού θέλουμε να φτάσουμε. Νομίζω ότι εκεί όλα τα άλλα γίνονται. Με τη συνεννόηση και την κατανόηση γίνονται.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Η απουσία επίσημης, λειτουργικής κατεύθυνσης από την πολιτεία ως προς τον ορισμό και το καθεστώς των παραδοσιακών ελαιώνων συνιστά ένα σοβαρό εμπόδιο για την τοπική αγροτική κοινότητα, καθώς δεν υπάρχει σαφής και καθολικά αποδεκτή ερμηνεία για το τι συνιστά «παραδοσιακός ελαιώνας», ούτε ως μορφή τοπίου, ούτε ως σύστημα καλλιέργειας. Από τη μία, αναγνωρίζεται η ιδιαιτερότητα των ελαιώνων με δέντρα μεγάλης ηλικίας, αγριελιές, άναρχη φύτευση και ιστορική συνέχεια. Από την άλλη, δεν υπάρχει επίσημη κατοχύρωση ή διοικητική καθοδήγηση που να επιτρέπει την αξιοποίηση αυτής της ιδιαιτερότητας. Αυτό δημιουργεί σύγχυση στους ίδιους τους παραγωγούς και τους στερεί την πρόσβαση σε ενισχύσεις, πιστοποιήσεις (όπως ΠΟΠ/ΠΓΕ), και αναπτυξιακά εργαλεία. Η απουσία σαφούς ορισμού και η έλλειψη θεσμικής στήριξης ακυρώνουν την προσπάθεια στρατηγικής ανάδειξης των ελαιοτεχνικών τοπίων, εμποδίζουν τη δημιουργία προστιθέμενης αξίας και διατηρούν την κοινότητα σε ένα καθεστώς ανασφάλειας και αδυναμίας διεκδίκησης. Πρόκειται για δομική διαδικαστική αδικία, όπου η πολιτεία δεν αποτυγχάνει μόνο να προστατεύσει, αλλά και να αναγνωρίσει έγκαιρα και ουσιαστικά τον χαρακτήρα ενός ζωντανού πολιτιστικού και παραγωγικού πόρου.
Η απουσία σαφούς θεσμικού πλαισίου για τον παραδοσιακό ελαιώνα οφείλεται κυρίως στην πολυνομία και στη διοικητική ασυνέχεια που δημιουργούν σύγχυση, καθώς διαφορετικοί φορείς εφαρμόζουν αντικρουόμενα κριτήρια χωρίς ενιαίο ορισμό, αλλά και στην έλλειψη επιστημονικής και χαρτογραφικής τεκμηρίωσης, που θα επέτρεπε τον επίσημο χαρακτηρισμό των εκτάσεων ως παραδοσιακών. Αυτό έρχεται σε συνδυασμό με την μηδενική στρατηγική αντίληψη της πολιτείας για τα αγροτικά τοπία ως αναπτυξιακούς και πολιτιστικούς πόρους, γι αυτό περιορίζεται σε αποσπασματικές πολιτικές και σε διοικητική αδράνεια, που οδηγεί σε ανασφάλεια και απραξία, εμποδίζοντας τις κοινότητες να σχεδιάσουν το μέλλον τους.
Αποσπασμα 1
«Παραδοσιακός ελαιώνας σημαίνει πρώτα πρώτα η διαχείριση των δέντρων που παραδοσιακά καλλιεργούμε εδώ… αλλά δεν είναι ξεκάθαρο τι θεωρείται επίσημα παραδοσιακός ελαιώνας…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Ο παραδοσιακός ελαιώνας είναι λιγάκι παρεξηγημένος ακόμα και από εμάς… έχει δέντρα 400 ετών, αγριελιές, είναι άναρχα φυτεμένος… αλλά δεν ξέρουμε και πόσο αναγνωρίζεται αυτό από την πολιτεία…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αχίλλειο))
Οι Ομάδες Παραγωγών θεσμοθετήθηκαν με τον Νόμο 4384/2016, με στόχο τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών προϊόντων, μέσω της συλλογικής διαχείρισης της παραγωγής και της ενίσχυσης της διαπραγματευτικής δύναμης των παραγωγών. Σε αντίθεση με τους συνεταιρισμούς, οι οποίοι είναι πιο σύνθετες νομικές οντότητες με δικό τους καταστατικό, Δ.Σ., συνεταιριστικές μερίδες και υποχρεώσεις, οι Ομάδες Παραγωγών εστιάζουν κυρίως στην κοινή εμπορία και διακίνηση παραγόμενων προϊόντων. Παρότι η Πολιτεία θεωρεί τη συλλογική οργάνωση βασικό εργαλείο ενίσχυσης των μικρών παραγωγών, και την προωθεί μέσα από το Στρατηγικό Σχέδιο της ΚΑΠ 2023 – 2027 στην Ελλάδα (Παρέμβασης Π3-77-1.1), οι αγρότες είναι σκεπτικοί απέναντι στη σύσταση τέτοιων σχημάτων. Οι ίδιοι δεν απορρίπτουν την ιδέα της συνεργασίας, αλλά εξαναγκάζονται να την εγκαταλείψουν λόγω των θεσμικών, οικονομικών και κοινωνικών φραγμών. Σύμφωνα με τους παραγωγούς, η νομοθεσία προβλέπει δεσμευτικούς όρους (οικονομικές υποχρεώσεις, αποκλειστική διάθεση προϊόντος, αυξημένα λογιστικά κόστη), που δεν είναι ρεαλιστικοί για μικρούς καλλιεργητές, ενώ και οι προϋποθέσεις για λήψη στήριξης (αφορούν αριθμό μελών και ελάχιστη αξία διακινούμενης παραγωγής 100.000 ευρώ) κρίνονται απαγορευτικές.
Αυτή η πίεση συνοδεύεται από την απουσία θεσμικών υποστηρικτικών μηχανισμών, που θα μπορούσαν να διευκολύνουν την οργάνωση και τη βιωσιμότητα τέτοιων σχημάτων. Επιπλέον, καταγράφεται ελλιπής κατανόηση εκ μέρους των αγροτών σχετικά με τον ρόλο και τις δυνατότητες των Ομάδων Παραγωγών, γεγονός που επιτείνει την έλλειψη εμπιστοσύνης και συνεννόησης. Αυτή η αδυναμία εμπεδώνεται τόσο από το ιστορικό τραύμα που άφησαν αποτυχημένοι συνεταιρισμοί, όσο και από την πλήρη απουσία καθοδήγησης ή ουσιαστικής ενίσχυσης από την πολιτεία. Συνεπώς, η δυσκολία συγκρότησης συλλογικών σχημάτων απορρέει από έναν συνδυασμό διαρθρωτικών εμποδίων, θεσμικών ελλείψεων και χαμηλού επιπέδου ενημέρωσης.
Αποσπασμα 1
«-Δεν μπορούμε να αντέξουμε ομάδα παραγωγών. Τέλος. Οικονομικά, φτιάξε μια ομάδα παραγωγών, έχεις τελειώσει.
-Εγώ να σου πω κάτι άλλο. Δεν γίνεται γιατί δεν υπάρχει συνεννόηση.
-Άσε τη συνεννόηση, εγώ σου λέω μπορούμε να βγάλουμε άκρη. Με βάση τη νομοθεσία ομάδα παραγωγών δεν μπορούμε να την κάνουμε. Δεσμεύεσαι οικονομικά και ότι πρέπει να δώσεις το προϊόν σου εδώ στην ομάδα αλλά πλέον οι δεσμεύσεις προς την εφορία είναι μεγάλες.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Σούρπη, Νηές))
Στο εσωτερικό των κοινοτήτων επικρατεί έντονη σύγχυση και καχυποψία ως προς το ποιος είναι πραγματικά βιοκαλλιεργητής. Παραγωγοί μιλούν για “βιολογικούς σε παρένθεση”, δείχνοντας ότι η έννοια του βιολογικού έχει χάσει το σαφές της νόημα. Από τη μία, υπάρχουν παραγωγοί που εφαρμόζουν βιολογικές πρακτικές πιστά και πιστεύουν στη διαδικασία, κι από την άλλη, υπάρχουν πιστοποιημένοι παραγωγοί που δεν τηρούν τις αρχές της βιολογικής γεωργίας στην πράξη, ή τις τηρούν επιφανειακά. Η δεύτερη κατηγορία προκύπτει από την είσοδο σε προγράμματα με απώτερο σκοπό την απόσπαση επιδοτήσεων και τροφοδοτείται από τους περιορισμένους ελέγχους. Η αδικία εδώ είναι διαδικαστική, καθώς οι πραγματικοί βιοκαλλιεργητές εξισώνονται θεσμικά με εκείνους που δεν τηρούν τις απαραίτητες προδιαγραφές.
Η αδικία πηγάζει από τη γραφειοκρατική και εργολαβική διαχείριση της βιολογικής γεωργίας και την αδυναμία του θεσμικού πλαισίου να διαφοροποιήσει έμπρακτα τους πραγματικούς βιοκαλλιεργητές, επιβάλλοντας περισσότερους ελέγχους των πιστοποιημένων κτημάτων και προϊόντων. Μέσω των μηχανισμών πιστοποίησης και επιδότησης (και με την κρατική ανοχή) παράγονται “τύποις βιοκαλλιεργητές”, επιβαρύνοντας ηθικά και οικονομικά όσους ακολουθούν ουσιαστικά τις αρχές της βιολογικής γεωργίας. Έτσι, η διαδικαστική αδικία μετατρέπεται σε θεσμικό πρόβλημα εποπτείας.
Αποσπασμα 1
«-Τα έχουμε όλοι βιολογικά. Μερικοί είμαστε και σε παρένθεση βιολογικοί.
-Όμως είμαστε διάσπαρτοι. Άλλος τα έχει, άλλος δεν τα έχει.
-Συγγνώμη, όταν λέμε “σε παρένθεση βιολογικοί”;
– Άστο, μην το… Έχουμε μερικές περίεργες καταστάσεις […]
-Υπάρχουν και οι βιοκαλλιεργητές που δεν είναι βιοκαλλιεργητές. Υπάρχουν και αυτοί που δεν είναι σε πρόγραμμα και ακολουθάνε το βιολογικό πρόγραμμα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές, Σούρπη))
Οι παραγωγοί μαθαίνουν μέσω επιστημονικής πληροφόρησης ότι το προϊόν τους διαθέτει ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά, όπως υψηλές φαινόλες, ωστόσο, η έλλειψη των αναγκαίων οργανωτικών και συλλογικών μηχανισμών καθιστά την αξιοποίηση αυτής της γνώσης ανεφάρμοστη στην πράξη. Υπάρχει θεωρητικά η δυνατότητα βελτίωσης και υπεραξίας του προϊόντος, αλλά απουσιάζουν τα μέσα μετάβασης από τη γνώση στην εφαρμογή, καθώς δεν υπάρχουν ομάδες παραγωγών, κοινές δομές marketing, σχήματα τυποποίησης ή μηχανισμοί κάλυψης του κόστους για επιστημονική υποστήριξη και προβολή. Οι παραγωγοί εγκλωβίζονται έτσι σε έναν φαύλο κύκλο, όπου για να αποκτήσει το προϊόν τους υπεραξία απαιτείται επένδυση, την οποία όμως δεν μπορούν να πραγματοποιήσουν χωρίς πρόσβαση σε κατάλληλες αγορές. Αυτό το έλλειμμα δεν είναι αποτέλεσμα ατομικής αδράνειας ή έλλειψης ενδιαφέροντος, αλλά δείκτης μιας οργανωτικής αδυναμίας, κατά την οποία οι παραγωγοί αποκλείονται από τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε διαδικασίες που οδηγούν στην ποιοτική αναβάθμιση και εμπορική αξιοποίηση του προϊόντος τους. Το αποτέλεσμα είναι σοβαρές διανεμητικές συνέπειες: η γνώση μένει ανεκμετάλλευτη, η ποιότητα δεν μεταφράζεται σε οικονομική αξία, και η εργασία δεν ανταμείβεται ισότιμα.
Αποσπασμα 1
«-Δηλαδή, το τι ολεασίνη ολεοκανθάλη έχει το ελαιόλαδο σας και αν σας το πω εγώ αυτό και εσείς το ξέρετε, και σας πω με ποιο τρόπο εσείς αυτό το πράγμα μπορείτε να το αυξήσετε, έρχεται και σας το λέει ο επιστήμονας. Θα το κάνετε ή όχι;
-Αναλόγως.
-Θα πάρει υπεραξία; Αν το κάνουμε; Αυτό είναι το βασικότερο όλων.
-Θα πάρει υπεραξία αν το κάνω; Δηλαδή θα δώσω τα λεφτά να κάνω έναν ψεκασμό αλφα ή κάτι άλλο. Ναι, όχι; Παράδειγμα. Ή πώς θα βγει από το ελαιοτριβείο, δεν ξέρω, ποια πρακτική πρέπει να κάνεις. Το θέμα είναι, υπεραξία θα πάρει αυτό το προϊόν, άντε και το ακολούθησα;
-Με ποιον τρόπο παίρνουν υπεραξία τα προϊόντα; Όταν βελτιώνουμε όλα τα χαρακτηριστικά τους, δεν γίνεται με κάποιον άλλο τρόπο. Αν δεν κάνουμε αυτό το βήμα, για να το κλείσουμε με κάποιον χ ψ τρόπο, πιο ακριβά, με ποιο τρόπο θα γίνεται. Μένοντας εκεί ή υποβιβάζοντας την ποιότητα του; Είναι μονόδρομος εκεί. […]
-Εκεί πρέπει να έχει μια ομάδα παραγωγών ή έναν συνεταιρισμό α, ο οποίος θα έχει έναν άνθρωπο marketing πωλήσεων και θα αναλάβει να προωθήσει το προϊόν.»
(Απόσπασμα από συζήτηση μεταξύ ερευνητή και αγροτών σε ομάδα εστίασης στην περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Σούρπη, Αχίλλειο))
Απόσπασμα 2
«-Γιατί όταν δεν μπορείς να πληρώσεις και να πάρεις έναν επιστήμονα για να σου βγάλει τη μελέτη και την αναγνώριση του λαδιού σου και να σου κάνει την τυποποίηση, έχεις χάσει όλη την μπάλα.
-Υπάρχουνε; Ερώτηση: Γιατί δεν μπορείς να τα κάνεις αυτά;
-Εγώ; Εγώ το θέλω. Γιατί δεν υπάρχει ενδιαφέρον. Δηλαδή εσύ πιστεύεις, τι, άμα μαζέψεις μια ομάδα παραγωγών θες να μου πεις δηλαδή ότι θα έχεις χάσει πολλά άμα πληρώσεις 100-200 ευρώ τον χρόνο εσύ, εάν μπορείς να βγάλεις το προϊόν σου παραέξω και να πάρεις έναν επιστήμονα και να σου κάνει την πιστοποίηση του λαδιού σου;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός, Σούρπη))
Απόσπασμα 3
«Θέλει κάποιοι να μας βοηθήσουν, γιατί εμείς δεν έχουμε ούτε την εμπειρία, ούτε τα χρήματα, να πάμε σε μια έκθεση διατροφική, ξέρω πώς, στη Γερμανία, να πούμε ότι έχουμε αυτό, αυτό, όντως είναι καλό το προϊόν, πώς θα το προωθήσουμε, που να το πουλήσουμε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Παρά το γεγονός ότι το ελαιόλαδο της περιοχής αναγνωρίζεται ως ποιοτικό, δεν συνοδεύεται από αναγνωρισιμότητα, φήμη ή εμπορική ταυτότητα. Η απουσία θεσμικών μηχανισμών τοπικής ταυτότητας, πιστοποίησης προέλευσης και συστηματικού branding οδηγεί σε απώλεια συμβολικής και εμπορικής υπεραξίας. Το προϊόν είτε πωλείται χύμα και ενσωματώνεται σε άλλες “ισχυρές” ταυτότητες (π.χ. ιταλικές ή άλλες προβεβλημένες ελληνικές περιοχές), είτε αδυνατεί να σταθεί ανταγωνιστικά λόγω του κόστους δημιουργίας ανεξάρτητης ταυτότητας, που απαιτεί συγκριτικά μεγαλύτερη επένδυση σε προβολή και marketing απέναντι σε αναγνωρισμένες περιοχές (όπως η Καλαμάτα ή η Κρήτη).
Αυτή η αδυναμία οργανωμένης θεσμικής αναγνώρισης στερεί από τον τοπικό παραγωγό το δικαίωμα να καρπωθεί το κύρος της προέλευσης και της ποιότητας, και συνιστά διαδικαστική αδικία: οι ιδιαιτερότητες και η αξία του τοπικού προϊόντος δεν προστατεύονται ούτε θεσμικά, ούτε εμπορικά, ούτε πολιτισμικά. Η γεωγραφική καταγωγή, το μικροκλίμα, οι πρακτικές καλλιέργειας και η ιστορική συνέχεια παραμένουν αθέατα, χωρίς αποτελεσματικούς μηχανισμούς τυποποίησης και πιστοποίησης που θα κατοχύρωναν τη διακριτή ταυτότητα του προϊόντος. Η μη ύπαρξη γραφειοκρατικών υποδομών για την αναγνώριση της τοπικής ταυτότητας έχει ως αποτέλεσμα το προϊόν να παραμένει “ανώνυμο”, ακόμη και όταν είναι ποιοτικά άρτιο. Έτσι, η κοινότητα στερείται το συμβολικό και οικονομικό κεφάλαιο που θα της αναλογούσε.
Οι αιτίες αυτής της διαδικαστικής αδικίας εντοπίζονται στην απουσία συλλογικών μηχανισμών τυποποίησης και εμπορίας, στη χαμηλή στήριξη από το κράτος για την ανάδειξη τοπικών brands και στον περιορισμένο βαθμό οργανωτικής συνοχής των παραγωγών. Αξίζει να σημειωθεί ότι την περίοδο των συνεντεύξεων τον Ιανουάριο του 2024 δεν υπήρχε γεωγραφική ένδειξη για το προϊόν, ενώ πλέον βρίσκεται υπό ανάπτυξη το ΠΟΠ “Αγουρέλαιο Πτελεού”, μετά από συντονισμένες προσπάθειες της Περιφέρειας Θεσσαλίας και του Δήμου Αλμυρού.
Αποσπασμα 1
«Η γεωγραφική ένδειξη, από τη στιγμή που εμείς οριοθετήσουμε τον ελαιώνα… δεν το έχουμε κάνει. Πρέπει να φτιάξουμε χάρτη, να πούμε ότι αυτός έχει αυτό το ανάγλυφο. […] Δεν το κάνουμε γιατί χρειάζεται χρήματα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Μπήκαμε σε ορισμένα μάρκετ, έβλεπαν λάδι Πτελεού, το καλύτερο, δεν το ξέρουν, πώς θα περπατήσει;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Παρά την αναγνωρισμένη ποιότητα του τοπικού ελαιολάδου, οι “θεσμοί” και η Πολιτεία, δεν παρέχουν καμία ουσιαστική υποστήριξη για την τυποποίηση, την προβολή ή την εμπορική ανάδειξή του. Οι παραγωγοί δηλώνουν ότι το κράτος δεν έδωσε την υποστήριξη που πρέπει, ενώ εκφράζουν αδυναμία ακόμα και να συμμετάσχουν σε εκθέσεις ή να αποκτήσουν βασικά τεχνολογικά μέσα για τον εκσυγχρονισμό τους, δύο άξονες οι οποίοι θα ενίσχυαν την ορατότητα και την καλλιέργεια. Ακόμα, τονίζεται ότι η απουσία κρατικής μέριμνας στη διασύνδεση του προϊόντος με την αγορά στερεί από τους παραγωγούς κάθε δυνατότητα να αναδείξουν το προϊόν τους πέρα από την τοπική αγορά. Η συνθήκη αυτή αφορά τη μη ισότιμη δυνατότητα συμμετοχής των παραγωγών στις διαδικασίες που καθορίζουν την τύχη του προϊόντος τους. Δεν έχουν πρόσβαση σε υποστηρικτικούς μηχανισμούς (τεχνική βοήθεια, χρηματοδότηση για τυποποίηση, προβολή, εκπαίδευση για εξαγωγές), ούτε σε χώρους λήψης αποφάσεων ή προγραμμάτων που θα τους έδιναν εργαλεία να προωθήσουν το προϊόν τους ως ξεχωριστό. Αν και τυπικά επιτρέπεται να συμμετέχουν, ουσιαστικά αποκλείονται λόγω κόστους, έλλειψης τεχνογνωσίας και απουσίας κρατικής στήριξης. Η διαδικασία προώθησης, πιστοποίησης και εξαγωγής του προϊόντος είναι κλειστή για τους μικρούς παραγωγούς, αφήνοντάς τους εξαρτημένους από ενδιάμεσους που καρπώνονται την υπεραξία. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο παραγωγός δεν έχει φωνή, δεν έχει εργαλεία και δεν έχει ίση θέση στην αγροδιατροφική αλυσίδα.
Η αδικία πηγάζει από τη διαχρονική αδυναμία των θεσμών να οργανώσουν πολιτικές στήριξης για τις μικρές, τοπικές παραγωγές, την έλλειψη στρατηγικής branding του ελληνικού ελαιολάδου σε αποκεντρωμένο επίπεδο, και από μια θεσμική αδιαφορία για την ενδυνάμωση των ίδιων των παραγωγών. Οι πολιτικές μένουν σε επίπεδο ευχολογίων ή εθνικών αφηγήσεων, χωρίς εργαλεία εφαρμογής στην πράξη για όσους παράγουν σε μικρή κλίμακα και σε μειονεκτικές περιοχές.
Αποσπασμα 1
«Οι κυβερνόντες δεν φρόντισαν αυτό το χρυσάφι που έχουμε να το τυποποιήσουν και να το στείλουν στο εξωτερικό ώστε και ο έρμος ο παραγωγός να αλλάξει ένα παντελόνι.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Απόσπασμα 2
«Χρειάζεται να μας βοηθήσουν γιατί δεν έχουμε ούτε την εμπειρία, ούτε τα χρήματα, να πάμε σε μια έκθεση διατροφική, να πούμε ότι έχουμε αυτό, όντως είναι καλό το προϊόν. Πώς θα το προωθήσουμε;»
(Απόσπασμα συνέντευξης με μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου Παραδοσιακών Ελαιώνων Νοτιοδυτικής Μαγνησίας)
Απόσπασμα 3
«Είμαστε υπέρ αλλά πρέπει να είναι υπάρχει βοήθεια από το κράτος. Να έχει επιδότηση για να πάρουμε έναν drone, να κάνουμε τη δουλειά μας σωστά.»
Οι παραγωγοί διαθέτουν βαθιά εμπειρική γνώση της καλλιέργειας, βασισμένη σε πολυετή πρακτική, διαγενεακή μετάδοση και προσωπική παρατήρηση. Όπως οι ίδιοι περιγράφουν, εφαρμόζουν σταθερές πρακτικές επί δεκαετίες, γνωρίζουν πολύ καλά το περιβάλλον και τις συνθήκες της κάθε καλλιέργειας και του κάθε αγροτεμαχίου και διατηρούν μια σχέση σχεδόν βιωματική με το επάγγελμα τους. Ωστόσο, αυτή η γνώση δεν αναγνωρίζεται ως έγκυρη ή ισότιμη. Δεν καταγράφεται, δεν ενσωματώνεται στον σχεδιασμό, και δεν χρησιμοποιείται ως βάση τεκμηρίωσης για τις επιστημονικές ή θεσμικές παρεμβάσεις. Αντιμετωπίζονται ως αποδέκτες γνώσης και όχι ως συνδιαμορφωτές της, παρότι κατανοούν και μπορεί να γνωρίζουν πού πήγαν στραβά τα δείγματα και γιατί σκόραραν χαμηλά. Αυτή η συνθήκη είναι ενδεικτική επιστημική αδικία- δηλαδή, όταν η γνώση, οι εμπειρίες και οι προοπτικές τους συστηματικά υποτιμώνται, απορρίπτονται ή αγνοούνται λόγω προκαταλήψεων ή ανισορροπιών εξουσίας. Η αδικία αυτή δεν προκύπτει τυχαία. Οφείλεται σε ένα σύστημα που δίνει αξία μόνο στη θεσμοποιημένη, επιστημονική γνώση και αγνοεί τη συμβολή της εμπειρίας, κάτι που ξεκινά από την λειτουργία των θεσμών. Δεν υπάρχουν θεσμικοί μηχανισμοί που να επιτρέπουν την τεκμηρίωση και ενσωμάτωση της τοπικής αγροτικής γνώσης, ούτε διαύλοι επικοινωνίας που να διευκολύνουν τον διάλογο μεταξύ επιστήμης και πράξης. Η πολιτισμική και κοινωνική απόσταση μεταξύ επιστημονικών ομάδων και αγροτικής κοινότητας ενισχύει αυτή την αδικία, αναπαράγοντας την ιδέα ότι η εμπειρική γνώση είναι “παρωχημένη” ή “υποκειμενική”. Έτσι, οι παραγωγοί όχι μόνο περιθωριοποιούνται γνωσιακά, αλλά και αποδυναμώνονται στον ρόλο τους ως ισότιμοι εταίροι στην παραγωγή και αξιοποίηση του ίδιου τους του προϊόντος.
Αποσπασμα 1
«Κι εγώ αισθάνομαι από πού πήγα στραβά και από πού δεν πήγα στραβά… Ξέρω αυτά τα δείγματα που θα δώσω, ξέρω εγώ τι έχει γίνει. Οπότε βλέπω ποιο πήρε την καλύτερη βαθμολογία, άρα αυτά πρέπει να εφαρμόσω. Αυτό είναι το βιογραφικό, δηλαδή η εμπειρία σου.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αχίλλειο))
Απόσπασμα 2
«Δεν είναι ένας απρόσωπος ελαιώνας, σε δένει, γι αυτό. Ενώ αν ήταν μία γραμμική φύτευση και έμπαινες με το ψεκαστικό και την τουρμπίνα, μπήκες με την τουρμπίνα, ψέκασες, τελείωσες. Ενώ εκεί ξέρεις την κάθε ελιά, έχεις μπει στην κάθε ελιά, την έχεις κόψει, την έχεις κλαδέψει, έχεις κόψει τα αγρίδια από την κάθε ελιά, ο πατέρας μου θυμάται ποια ελιά είναι αυτή και πόσα τελάρα, και τώρα έρχομαι στα χνάρια του και θυμάμαι αν έχω ξεχάσει. Μπολιάζεσαι με αυτή την κουλτούρα. Αυτός είναι ο παραδοσιακός. Αλλά είναι συνυφασμένο με την ταλαιπωρία.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«Εμείς έτσι με το σύστημα καλλιέργειας, να τα μαζεύουμε νωρίς, να τα κλαδεύουμε κάθε χρόνο και αυτά που εφαρμόζουμε, από το 2012 μέχρι το φέτος, δηλαδή σε 11 χρόνια, δύο φορές δεν είχαμε εσοδεία.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Η ύπαρξη διαφορετικών προτεραιοτήτων μεταξύ των παραγωγών για το τελικό προϊόν – αν θα στοχεύσουν στη βρώσιμη ελιά, στο ποιοτικό έξτρα παρθένο ελαιόλαδο ή στη μαζική παραγωγή χαμηλότερης ποιότητας – συνιστά διαδικαστική αδικία, όταν αυτή η διαφοροποίηση δεν προκύπτει από ελεύθερη επιλογή, αλλά από άνισες συνθήκες συμμετοχής στο σύστημα παραγωγής. Οι παραγωγοί δεν έχουν όλοι ίση πρόσβαση στα μέσα, την πληροφόρηση και τις θεσμικές δυνατότητες για να διαμορφώσουν τη δική τους στρατηγική με ίσους όρους. Έτσι, ενώ κάποιοι μπορούν να επενδύσουν στην ποιότητα και στην προστιθέμενη αξία του προϊόντος τους, άλλοι αναγκάζονται να παράγουν σε όγκο και όχι σε ποιότητα, επειδή αυτό τους επιτρέπει η υποδομή και η οικονομική τους κατάσταση. Ως βασικά αίτια είναι η ανισότιμη πρόσβαση σε κρίσιμες υποδομές, όπως τα σύγχρονα ελαιοτριβεία που απαιτούνται για την παραγωγή ποιοτικού ελαιολάδου. Πολλοί παραγωγοί αναγκάζονται να συνεργαστούν με παλιές μονάδες που δεν πληρούν τις απαραίτητες προδιαγραφές, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να υποστηρίξουν ποιοτικό προϊόν, ακόμη κι αν το επιδιώκουν. Παράλληλα, η οικονομική πίεση και η χρόνια έλλειψη ρευστότητας τους οδηγεί στην επιλογή της ποσότητας έναντι της ποιότητας, με μοναδικό στόχο την επιβίωση. Τέλος, η απουσία συλλογικού σχεδιασμού και οργανωμένης υποστήριξης τους αφήνει μόνους, χωρίς πρόσβαση σε κοινή στρατηγική, τεχνική καθοδήγηση ή θεσμικά εργαλεία που θα τους ενίσχυαν στη λήψη αποφάσεων για την κατεύθυνση της παραγωγής τους.
Αποσπασμα 1
«Υπάρχουν μεν ελαιοτριβεία που μπήκαν σε προγράμματα και έχουν μαλακτήρες υψηλών προδιαγραφών, αλλά άλλοι όχι. Ένα παλιό ελαιοτριβείο δεν είναι ίδιο με το καινούργιο. Τα παλιά δεν παίρνουν τις ελιές μας. Τώρα υπάρχουν τουρμπίνες ειδικές… Αν πατάω σε ένα και βγάζω 2 κιλά, και σε άλλο 3, εγώ θα πάω εκεί που βγάζω 3.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«-Ανάλογα τι κατεύθυνση έχεις. Άμα πηγαίνει για ελιά, πού το κατευθύνεις.
-Εγώ μαζεύω τις κορυφές που λέμε για βρώσιμη, κι ό,τι μένει, για λάδι. Αλλά, να απαντήσω στον γεωπόνο, γιατί λέμε ότι η ελιά πάει πιο πολύ για βρώσιμη ή αν θα πάει για λάδι. Ξέρω πώς λειτουργείτε, εγώ ξέρω πώς μαζεύω εγώ ελιές, μαζεύω τη μαύρη μαύρη που λέμε τη βρώσιμη, καρπό, και ό,τι μένει, το υπόλοιπο, πάει για λάδι.
-Το σκάρτο δηλαδή πάει για λάδι…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές, Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«-Το λάδι έχει αποδειχτεί σε μια άλλη ποικιλία ότι δεν είναι καλύτερη από ότι η ξηρική. Ποιο θα σου βγάλει καλύτερο λάδι, το ξηρικό ή το αρδευόμενο;
-Δεν μαζεύεις τη βρώσιμη και μετά ό,τι μένει πας να το βγάλεις λάδι. Αυτό σου λέει η κυρία.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός, Σούρπη))
Απόσπασμα 4
«Κοίτα, αυτό που λέγαμε πριν για το ποιοτικό. Για την ποιότητα του ελαιολάδου. Σίγουρα, ποιοτικά όλοι θέλουμε πράσινο αγουρέλαιο, έξτρα γεύση, έξτρα άρωμα, πολυφαινόλες, ελαιοκανθάλες, ό,τι θες να είναι στον Θεό. Αυτό. Βιοποριστικά και παρθένο ελαιόλαδο να βγάλω. Να βγάλω έξτρα παρθένο έναν τόνο και να βγάλω απλό παρθένο 15 τόνους, προτιμώ να βγάλω 15 τόνους απλό παρθένο. Γιατί είναι βιοποριστικό το θέμα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αχίλλειο))
Είναι γεγονός, το οποίο αναγνωρίζεται σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας, ότι ακολουθείται μία συγκεκριμένη διαδικασία κατά την παράδοση και επεξεργασία του προϊόντος στα ελαιοτριβεία: μέσα σε ένα ελαιοτριβείο ή μια αλυσίδα τυποποίησης, το βιολογικό προϊόν δεν έχει προτεραιότητα και συχνά ενσωματώνεται στη ροή του συμβατικού, χωρίς διακριτό χειρισμό. Όπως καταδεικνύεται στο απόσπασμα της ομάδας εστίασης, το αποτέλεσμα είναι μια υποβάθμιση του προϊόντος τόσο πρακτικά όσο και συμβολικά – βρίσκεται “στη μέση”, χωρίς να αναγνωρίζεται ως κάτι ξεχωριστό. Αφενός, αυτή η πρακτική υποδεικνύει ότι δεν υπάρχει ιδιαίτερη πρόβλεψη για τη διαχείριση των βιολογικών ελιών, τόσο λόγω περιορισμένης ποσότητας, όσο και για λόγους απαξίωσης της ανάγκης διάκρισης. Όμως, αυτός ο μη-διαχωρισμός μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στους βιοκαλλιεργητές, διότι τα όρια υπολειμματικοτήτων είναι πολύ χαμηλότερο από ότι στο συμβατικό ελαιόλαδο, άρα, αν πάρει έστω και ένα μέρος συμβατικού προϊόντος, αναμειχθεί και στη συνέχεια προσδιοριστεί, μπορεί να βγάλει όλο το προϊόν εκτός αγοράς. Πρόκειται για αναγνωριστική αδικία, γιατί δεν αναγνωρίζεται ούτε ως πεποίθηση ούτε πρακτικά ότι το βιολογικό προϊόν διαφέρει — ως προς την ποιότητα, τη φιλοσοφία και την απαίτηση χειρισμού. Η ταυτότητα του προϊόντος αποσιωπάται ή θολώνεται. Επιπλέον, η αδικία έχει και διανεμητικές επιπτώσεις: εφόσον το προϊόν δεν διαχειρίζεται χωριστά, μπορεί να χάσει την ιδιαίτερη αξία του, και να μην αμειφθεί αναλογικά, άρα χάνεται η υπεραξία που ο παραγωγός επένδυσε να δημιουργήσει.
Το φαινόμενο οφείλεται στην έλλειψη θεσμικού πλαισίου ή τεχνικής υποδομής για διακριτή επεξεργασία του βιολογικού ελαιολάδου, στην ανυπαρξία αγοράς που να απαιτεί ενεργά διαφοροποιημένα προϊόντα, και στην απροθυμία των συνεταιρισμών ή μεταποιητικών μονάδων να κάνουν διαχωρισμό. Επιπλέον, η κοινωνική απαξίωση ή αδιαφορία για τη βιολογική παραγωγή καθιστά τον παραγωγό ανίσχυρο να απαιτήσει ισότιμη ή έστω δίκαιη μεταχείριση μέσα στο σύστημα.
Αποσπασμα 1
«-Αλλά όταν φτάνει, πρώτα το συμβατικό, πίσω το συμβατικό, στη μέση εσύ με το βιολογικό […] -Δεν είναι έτσι. Δεν γίνεται έτσι. Δηλαδή μπορείς εσύ μετά το συμβατικό, αν έχεις βιολογικά, να μπεις να βγάλεις λάδι; Κατάλαβες τι εννοώ;
-Δεν υπάρχει βιολογική γραμμή. Γραμμή να ξεκινάει να πατιέται η ελιά, να βγαίνει στους μαλακτήρες και να βγαίνει το λάδι. Πηγαίνεις εσύ που έχεις συμβατική καλλιέργεια, πατάς το λάδι… ένα κομμάτι από όπως κάνουμε στη σειρά τα λάδια μας, ένα κομμάτι θα πάρω εγώ από τον προηγούμενο. Δεν γίνεται να καθαριστεί όλο…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Οι παραγωγοί που επιλέγουν τη βιολογική καλλιέργεια, με αυξημένο κόπο, αυστηρότερες προδιαγραφές και συχνά μικρότερες αποδόσεις, δεν απολαμβάνουν την κοινωνική και οικονομική αναγνώριση που τους αναλογεί. Παράγουν ποιοτικότερο και περιβαλλοντικά φιλικότερο προϊόν, όμως η αγορά και το σύστημα αποζημίωσης δεν το διαφοροποιούν ουσιαστικά, ενώ και η κοινωνική τους εικόνα παραμένει περιθωριακή ή αόρατη. Η αξιοποίηση του πριμ ως δέλεαρ υποδηλώνει ότι το σύστημα ωθεί τους παραγωγούς σε επιδότηση επιβίωσης, όχι σε στρατηγική αναγνώρισης αξίας, και η απαίτηση για αναγνώριση, όχι μόνο ως τιμή, αλλά και ως συμβολική επιβράβευση της προσπάθειας, μένει ανεκπλήρωτη. Αυτό δεν είναι απλώς θέμα εισοδήματος· είναι θέμα θεσμικής αποδοχής και κοινωνικής δικαίωσης του ρόλου που διαδραματίζουν οι βιολογικοί παραγωγοί.
Αποσπασμα 1
«Εγώ είμαι βιολογικός καλλιεργητής τα τελευταία πέντε χρόνια και μπήκα μόνο για το πριμ. Ακριβώς γιατί ο κόπος μου δεν ανταμείβεται ούτε η υπεραξία μου πληρώνεται.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Σούρπη))
Απόσπασμα 2
«Κάθε χρόνο δίνω βιολογικό προϊόν σαφώς σε ανώτερη τιμή, […] αλλά απαιτώ να αναγνωριστεί.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Η αδυναμία αξιοποίησης νέων τεχνολογιών, όπως τα drone, τα σύγχρονα ελαιοτριβεία και οι αναλύσεις ποιότητας, είναι έντονη στους παραδοσιακούς ελαιώνες της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας. Αν και η τεχνολογία είναι διαθέσιμη και υπόσχεται μείωση κόστους και βελτίωση αποδόσεων, η πρόσβαση σε αυτήν παραμένει άνιση. Το υψηλό αρχικό κόστος και η έλλειψη τεχνικής κατάρτισης λειτουργούν ως φραγμοί, αφήνοντας τους μικρούς και λιγότερο οργανωμένους παραγωγούς εκτός της τεχνολογικής εξέλιξης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των drone: οι παραγωγοί αναγνωρίζουν τη χρησιμότητά τους στον στοχευμένο ψεκασμό και την παρακολούθηση του δάκου, αλλά το κόστος αγοράς, η τεχνική δυσκολία χειρισμού και η ιδιομορφία του εδάφους καθιστούν την τεχνολογία απρόσιτη για τους περισσότερους. Παρόμοια, οι αναλύσεις λαδιού και οι πιστοποιήσεις, που θα μπορούσαν να αναδείξουν την ποιοτική υπεροχή του προϊόντος, δεν μεταφράζονται σε εμπορικό πλεονέκτημα, λόγω έλλειψης θεσμικής υποστήριξης και κατάλληλων εργαλείων διάθεσης.
Η ανισότητα αυτή δεν είναι τυχαία. Οφείλεται σε τέσσερις βασικούς παράγοντες: το υψηλό κόστος επενδύσεων, την έλλειψη τεχνικής κατάρτισης, την απουσία υποστηρικτικών θεσμών (όπως ομάδες παραγωγών και συμβουλευτικές υπηρεσίες) και την αναντιστοιχία των δημόσιων προγραμμάτων με τις πραγματικές ανάγκες των μικρών παραγωγών. Το αποτέλεσμα είναι μια σαφής μορφή διανεμητικής αδικίας: οι τεχνολογικές και εμπορικές ευκαιρίες συγκεντρώνονται στους ήδη ισχυρούς και οργανωμένους, ενώ οι μικροί τοπικοί αγρότες παραμένουν αποκλεισμένοι και ανίσχυροι να επωφεληθούν από την καινοτομία. Η τεχνολογία, αντί να μειώνει τις ανισότητες, διευρύνει το χάσμα, εγκαθιδρύοντας μια άνιση δυναμική εξέλιξης στον αγροτικό χώρο.
Αποσπασμα 1
«-Δεν υπάρχουν τα χρήματα για το drone, το drone κάνει τριάντα χιλιάρικα…
-Αν δεν πάμε, θα εξαφανιστούμε. Αυτό.
-Είμαστε, αλλά πρέπει να υπάρχει βοήθεια από το κράτος… Να έχει επιδότηση για να πάρουμε ένα drone…
-Ποιος θα το χρησιμοποιήσει, ποιος θα το στήσει; Από εμάς δεν μπορεί κανείς να το κάνει αυτό.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός, Αμαλιάπολη, Αλμυρός))
Απόσπασμα 2
«Να σηκώσω το drone, να δω αν υπάρχει δάκος σε 5 δέντρα και να ψεκάσω μόνο εκεί. Αυτό τελικά μειώνει το κόστος. Αλλά είναι εμπροστοβαρής επένδυση, θέλει υποδομή, γνώση, συντονισμό…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«Είναι δώρο άδωρον να κάνουμε αναλύσεις, να βελτιώσουμε πρακτικές, να έχουμε δεδομένα ότι το προϊόν είναι καλό… και να μην μπορεί ο κόσμος να το αξιοποιήσει.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Οι παραγωγοί αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στην προστασία των ελαιώνων από βασικούς φυτοπαθολογικούς και εντομολογικούς εχθρούς, όπως ο δάκος και ο πυρηνοτρήτης. Το σύστημα δακοκτονίας ξεκίνησε το 1953 και τα τελευταία χρόνια έχει αποδιοργανωθεί, καθώς η εφαρμογή γίνεται πρόχειρα, μηχανικά, χωρίς επιστημονική καθοδήγηση ή χωρική διαφοροποίηση. Ψεκασμοί πραγματοποιούνται ακόμα και σε χρονιές χωρίς παραγωγή ή χωρίς επιβεβαιωμένη παρουσία του εντόμου, από εργολάβους συμβεβλημένους με την τοπική Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής. Οι εργάτες καλύπτουν επιφανειακά την έκταση, περιοριζόμενοι στους δρόμους, χωρίς να μπαίνουν εντός των κτημάτων. Παράλληλα, οι βιοκαλλιεργητές ή όσοι εφαρμόζουν ήπιες μεθόδους αντιμετώπισης, δεν έχουν πρόσβαση σε καμία ουσιαστική στήριξη. Χρησιμοποιούν δικές τους παγίδες, επιβαρύνονται οι ίδιοι οικονομικά και λειτουργούν χωρίς καμία τεχνική υποστήριξη. Την ίδια στιγμή, οι περισσότεροι δραστικοί και αποτελεσματικοί φυτοπροστατευτικοί παράγοντες έχουν αποσυρθεί, και οι διαθέσιμες εναλλακτικές (π.χ. πυρηνεθρίνες, θειασβέστιο) αμφισβητούνται ως προς την αποτελεσματικότητά τους. Η αδυναμία ουσιαστικής προστασίας από βιολογικούς εχθρούς πλήττει δυσανάλογα τους μικρούς παραγωγούς, τους βιοκαλλιεργητές και όσους βρίσκονται σε πιο απομονωμένες περιοχές διότι αναγκάζονται να ξοδεύουν χρήματα χωρίς αντίκρισμα ή να μένουν εκτεθειμένοι, αναλαμβάνοντας ρίσκο χωρίς εναλλακτική. Η πολιτεία, ενώ έχει την ευθύνη για την πρόληψη, έχει δημιουργήσει έναν μηχανισμό εφαρμογής του προγράμματος ο οποίος έχει περιορισμένη αποτελεσματικότητα. Έτσι μετακυλίεται το κόστος και η ευθύνη της φυτοπροστασίας στον παραγωγό, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου οι πιο αδύναμοι επιβαρύνονται περισσότερο.
Η αδικία αυτή προκύπτει από την υποβάθμιση του δημόσιου συστήματος φυτοπροστασίας, την ιδιωτικοποίηση της εφαρμογής (μέσω εργολάβων χωρίς τεχνική ευθύνη), την έλλειψη τεχνογνωσίας και παρακολούθησης πληθυσμών εχθρών, και την απώλεια αποτελεσματικών σκευασμάτων χωρίς αντικατάσταση. Η κρατική πολιτική δεν προσαρμόζεται στις συνθήκες του πεδίου, δεν κάνει διάκριση μεταξύ περιοχών ή τύπων παραγωγής και αφήνει τους πιο εκτεθειμένους να αντιμετωπίζουν μόνες τους τις συνέπειες της έλλειψης προστασίας. Σε αυτό το καθεστώς, όπου οι καλλιεργητές μένουν εκτεθειμένοι στη μεγαλύτερη απειλή για το ετήσιο εισόδημα τους, κάποιοι παλαιότεροι θυμούνται με νοσταλγία την δακοκτονία μέσα αεροψεκασμών…
Αποσπασμα 1
«Έρχεται ο εργολάβος, έχει δεν έχει παραγωγή, θα κάνουμε δακοκτονία. […] Μπαίνουν στο τρακτέρ ένας από εδώ, ένας από εκεί, περνάνε στους δρόμους όπου υπάρχει δρόμος και ψεκάζουν ό,τι βρίσκουν. Τι δακοκτονία είναι αυτή; […] Η δακοκτονία δεν γίνεται στα φύλλα, γίνεται στον κορμό.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Απόσπασμα 2
«-Κάποτε ο συνεταιρισμός έκανε δακοκτονία με 10 άτομα, τώρα εργολάβοι, και τίποτα.
– Με ψεκασμοί και με τέτοια, όλοι όσοι έκαναν, έκλεβαν. Αυτός που είπε ο κύριος μπροστά, 3 έβαζε, τα 2 τα έπαιρνε σπίτι, τα πούλαγε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με συνταξιούχους αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«-Και προσπαθούμε τώρα εμείς, από μόνοι μας, να μάθουμε να καλλιεργούμε. Και αυτά που μας λένε, εν τω μεταξύ, οι γεωπόνοι που είναι έξω, κοιτάν και αυτοί να βγάλουν κέρδος, και καλά κάνουν. Ρίξε εκείνο, ρίξε το άλλο, φτιάχνει το άλλο. Ενώ, μπορεί και να μην έχουν, π.χ. οι πυρηνοτρήτης, μπορεί να μην έχει, γιατί να ψεκάσω. Γιατί να μην το γλιτώσω αυτό και να πάμε πιο πίσω;
-Δεν γίνεται συστηματική δουλειά. Για να πετύχεις όλες – πώς να το πω – στα έντομα, στον πυρηνοτρήτη, τις τρεις γενιές που υπάρχει – στη φυλλόβια, στην ανθόβια και στην καρπόβια – πρέπει να έχεις παγίδες και να δεις πότε είναι. Και όλες οι περιοχές δεν είναι το ίδιο. Είναι ζεστές περιοχές που σκάνε πιο νωρίς, είναι οι πιο δροσερές αργότερα, και οι μεσαίες.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου Παραδοσιακών Ελαιώνων Νοτιοδυτικής Μαγνησίας)
Απόσπασμα 4
«-Εν τω μεταξύ, ένα άλλο μεγάλο ζήτημα είναι ότι έχουν αποσυρθεί όλα τα δραστικά, δηλαδή τα εντομοκτόνα. Γιατί σας είπα και προηγουμένως υπήρχαν αποτελεσματικά φάρμακα.[…]
-Το τελευταίο καλό δραστικό και αποτελεσματικό φάρμακο που υπήρχε ήταν το ***, το οποίο το αποσύρανε πριν από 2–3 χρόνια. Φάρμακο για τον πυρηνοτρήτη.
-Τώρα έχουμε τις πυρηνεθρίνες, έχουμε το θειασβέστιο, αυτά. Αυτά είναι βιολογικά.
-Δεν ξέρουμε και τι δουλειά κάνουν.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός, Αμαλιάπολη))
Απόσπασμα 5
«-Το αεροπλάνο μας έκανε δουλειά. Μπορούμε να κάνουμε κάτι να έρθει πάλι το αεροπλάνο; Μπορείτε να κάνετε τίποτα; […]
–Μόνο με τα αεροπλάνα κάνανε. 100%. Με το αεροπλάνο ήμασταν πολύ καλά.
-Το αεροπλάνο ψεκάριζε γενικά. Αυτό μας έσωσε.
-Το πιο τέλειο.
-Και οικονομία στο φάρμακο.
-Εμείς τώρα περνάμε όπου είναι δρόμος ίσιος, στην άσφαλτο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με συνταξιούχους αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Οι επιδοτήσεις που παρέχονται στους αγρότες υποτίθεται ότι στοχεύουν στην ενίσχυση της βιωσιμότητας της παραγωγής και στην άμβλυνση των επιπτώσεων από αντίξοες συνθήκες, ωστόσο, στην πράξη, το σύστημα διανομής τους λειτουργεί άδικα και άνισα. Οι παραγωγοί σε περιοχές με αυξημένο κόστος (ορεινές, ξηρικές, μη εντατικοποιημένες καλλιέργειες) δεν λαμβάνουν επιδοτήσεις ανάλογες με τις επιβαρύνσεις τους. Αντίθετα, περιοχές του κάμπου με αρδευόμενες, εντατικές καλλιέργειες λαμβάνουν τις ίδιες ή και μεγαλύτερες ενισχύσεις, παρότι οι συνθήκες είναι ευνοϊκότερες και το κόστος παραγωγής σημαντικά χαμηλότερο. Ταυτόχρονα, υπάρχουν παραγωγοί που δηλώνουν καλλιέργειες αλλά δεν τις δουλεύουν ουσιαστικά, και παρ’ όλα αυτά συνεχίζουν να λαμβάνουν επιδοτήσεις. Η έλλειψη ελέγχων δυσχεραίνει την κατανόηση της πραγματικής δραστηριότητας, και η γραφειοκρατική ακαμψία οδηγούν στην κατανομή πόρων σε μη ενεργούς ή ευνοημένους, και στην αποκλεισμένη στήριξη των ουσιαστικά ενεργών, μικρών και ευάλωτων παραγωγών. Οι επιδοτήσεις λειτουργούν ως βασικός μηχανισμός αναδιανομής πόρων στον αγροτικό χώρο κι όταν αυτή η αναδιανομή δεν λαμβάνει υπόψη το πραγματικό κόστος παραγωγής, τη φυσική δυσκολία ή τη χωρική μειονεκτικότητα, τότε μετατρέπεται σε μηχανισμό αναπαραγωγής ανισοτήτων.
Η συνθήκη αυτή καθίσταται αδικία που προκύπτει από την απουσία χωρικά διαφοροποιημένης αγροτικής πολιτικής, την γραφειοκρατική αδιαφορία, και την έλλειψη πολιτικής βούλησης να αποδοθούν οι ενισχύσεις σε αυτούς που πραγματικά παράγουν υπό δύσκολες συνθήκες. Οι μηχανισμοί ελέγχου είναι ανεπαρκείς, η στόχευση χαλαρή και η εφαρμογή των κανόνων γίνεται χωρίς κοινωνικοχωρικά κριτήρια.
Αποσπασμα 1
«Θέλουμε, επειδή είμαστε σε μειονεκτική θέση, και μεγαλύτερη τιμή στο προϊόν αλλά και μεγαλύτερη επιδότηση από την ελιά που είναι στον κάμπο. […] Τα έξοδά μας είναι πολύ μεγαλύτερα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Είμαστε μονοκαλλιέργεια. Φέτος εσοδεία δεν έχουμε. Είχαμε ακαρπία. Οι επιδοτήσεις μειώνονται, οι έμποροι εκμεταλλεύτηκαν το προϊόν μας […] Δεν υπάρχει κερδοφορία.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«Ίσως δεν θα έπρεπε να δίνουν επιδοτήσεις στον κάμπο. Είναι μεγάλο λάθος που επέτρεψαν να μπουν ελιές στον κάμπο. […] Δεν έπρεπε να πάρει επιδότηση. […] Δεν μπορείς να βγάλεις παραγωγές μεγάλες όπως στον κάμπο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αμαλιάπολη))
Απόσπασμα 4
«Πρέπει να κοπούν οι επιδοτήσεις σε αυτούς που δεν καλλιεργούν τα κτήματα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Σούρπη))
Απόσπασμα 5
«Να δώσουν σε αυτούς που καλλιεργούν. […] Με τον δορυφόρο δεν μπορεί να δει αν το καλλιεργούν.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Μετά το ακραίο καιρικό φαινόμενο «Ντάνιελ», πολλοί παραγωγοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με την απόλυτη απώλεια πρόσβασης στα αγροτεμάχιά τους. Οι καταστροφές στη βασική αγροτική υποδομή – δρόμοι, χωματόδρομοι, γεφύρια– ήταν τέτοιες που κατέστησαν αδύνατη ακόμη και την πεζή πρόσβαση σε πολλές περιπτώσεις. Ως αποτέλεσμα, τα κτήματα αποκόπηκαν από το οδικό δίκτυο, και η δυνατότητα καλλιέργειας ή συγκομιδής αναβλήθηκε επ’ αόριστον, χάνοντας την ετήσια παραγωγή. Η κατάσταση αυτή δεν ήταν προσωρινή: σε πολλές περιπτώσεις η αποκατάσταση δεν προχώρησε για εβδομάδες ή και μήνες, ιδιαίτερα σε πιο απομακρυσμένα σημεία. Η επιβάρυνση δεν κατανέμεται ομοιόμορφα στον αγροτικό πληθυσμό, καθώς όσοι έχουν χωράφια σε πιο απομονωμένες ή δύσβατες περιοχές πλήττονται πολύ πιο σοβαρά λόγω άνισης χωρικής επιβάρυνσης, διότι δεν διαθέτουν ούτε ιδιωτικά μέσα ούτε κρατική υποστήριξη για την αποκατάσταση της προσβασιμότητας. Οι πιο κοντινές ή εύκολες περιοχές ανέκαμψαν γρηγορότερα, ενώ οι υπόλοιποι αποκλείστηκαν από την ίδια τους την παραγωγή.
Η αδικία αυτή συνδέεται με την υποεπένδυση σε βασικές αγροτικές υποδομές, την απουσία έγκαιρου σχεδιασμού αντιμετώπισης φυσικών φαινομένων και την ανισότητα στη θεσμική ανταπόκριση. Μέχρι τον Ιανουάριο του 2024, οπότε και πραγματοποιήθηκαν οι ομάδες εστίασης, οι μηχανισμοί αποκατάστασης δεν είχαν ολοκληρώσει την αποκατάσταση των ζημιών, παρά τα επανειλημμένα αιτήματα των πληγέντων. Ως αποτέλεσμα, οι παραγωγοί αντιλαμβάνονται την (μη) αντιμετώπιση των συνεπειών του καιρικού φαινομένου «Ντάνιελ» ως πράξη αδικίας. Εν προκειμένω, η ευαλωτότητα δεν προκύπτει μόνο από τη φύση, αλλά οι γεωγραφικές συνθήκες σε συνδυασμό με την απουσία υποδομών και θεσμικής ανταπόκρισης μετατρέπουν μια φυσική καταστροφή σε δομική αδικία για τους πιο απομονωμένους.
Αποσπασμα 1
«Σε όλες τις περιοχές που αναφέρουμε, Μιτζέλα, Νηές, Πτελεός, έχουν έρθει μεγάλες καταστροφές λόγω Ντάνιελ οι οποίες δεν επιτρέπουν την πρόσβαση στα κτήματα. […] Δεν μπορούσα να φτάσω, κι όταν πήρα τον *** που έχει μπουλντόζα να πάμε λέει δεν χρειάζεται, μηχανήματα περιφέρειας.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Δεν μπορούσαμε να πάμε καν στα κτήματα. Δεν υπήρχε δρόμος. Ρίζες στον αέρα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«Στα κτήματα δεν μπορούσαμε να πάμε σε μερικά, ακόμα και τώρα σε μερικά δεν έχουμε πρόσβαση, είναι απροσπέλαστα. […] Οι δρόμοι είναι διαλυμένοι, είναι ανηφόρες, κατηφόρες. Οι περισσότεροι δεν μπορούσαν καν να ανεβούνε στα περιβόλια τους.»
Οι αγροτικές κοινότητες αντιμετωπίζουν όλο και συχνότερα φαινόμενα κλιματικής αλλαγής που απορρυθμίζουν πλήρως τον κύκλο της ελιάς και επηρεάζουν την ποσότητα και ποιότητα της παραγωγής. Κάποια από τα βασικότερα προβλήματα είναι η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας, η μείωση των βροχοπτώσεων και τα συχνότερα ακραία καιρικά φαινόμενα που προκαλούν στρες στα ελαιόδεντρα, επηρεάζοντας αρνητικά τη φυσιολογία και την παραγωγικότητά τους. Επιπλέον, η άνοδος της θερμοκρασίας κατά τη χειμερινή περίοδο μπορεί να διαταράξει την απαραίτητη ψύξη που απαιτείται για την κανονική ανθοφορία (ώρες ψύξης), οδηγώντας σε μειωμένη καρπόδεση και, συνεπώς, σε χαμηλότερες αποδόσεις. Αυτές οι περιγραφές δεν είναι άγνωστες για τους αγρότες της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας: όπως παρατηρούν και οι ίδιοι, ανθοφορίες εμφανίζονται εκτός εποχής, όπως τον Οκτώβριο αντί για τον Μάρτιο, ενώ καταγράφονται ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες ακόμη και μήνες παραδοσιακά ψυχρούς. Παράλληλα, ακραία φαινόμενα όπως το χαλάζι, δεν προκαλούν μόνο άμεσες ζημιές, αλλά πλήττουν τους βλαστούς που επηρεάζουν τη σοδειά της επόμενης χρονιάς. Η ακαρπία πλέον επανεμφανίζεται σε τακτική βάση, με ολόκληρες χρονιές χαμένες από παραγωγή. Στους παραδοσιακούς ελαιώνες, όπου κυριαρχούν παλαιά δέντρα, οι επιπτώσεις είναι ιδιαίτερα έντονες. Οι αλλοιώσεις στον κύκλο των εποχών και οι ζημιές από μεμονωμένα φαινόμενα διαταράσσουν την καλλιέργεια τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα, θέτοντας σε αμφισβήτηση την οικονομική επιβίωση των καλλιεργητών.
Είναι γεγονός ότι η ευαλωτότητα αυτή δεν κατανέμεται ισότιμα σε όλους τους παραγωγούς, διότι οι παραδοσιακοί ελαιώνες, λόγω της θέσης τους, της ηλικίας των δέντρων και της απουσίας αρδευτικών ή τεχνικών παρεμβάσεων, πλήττονται δυσανάλογα. Στον τοπικό ιστό υπάρχουν παραγωγοί με μικρότερη πιθανή δυνατότητα ανάκαμψης: είναι αυτοί που βασίζονται σε εδραιωμένες καλλιεργητικές πρακτικές, δεν έχουν διαφοροποίηση στις καλλιέργειες, λόγω της μονοκαλλιέργεια, και εξαρτώνται απολύτως από την απόδοση της χρονιάς για να επιβιώσουν οικονομικά. Αντίθετα, πιο εκσυγχρονισμένοι παραγωγοί ή εκείνοι σε πιο ευνοϊκές θέσεις (με άρδευση, πρόσβαση σε τεχνική υποστήριξη ή επιπλέον καλλιέργειες) μπορούν να απορροφήσουν μέρος του ρίσκου. Αντίστοιχα, παραγωγοί νεότεροι, με καλύτερη πρόσβαση στην πληροφορία και κάτοχοι υψηλότερου επιπέδου εκπαίδευσης είναι σε καλύτερη θέση έναντι γηραιότερων ατόμων και εκείνων που δεν έχουν τη γνώση να υιοθετήσουν άλλες καλλιεργητικές πρακτικές. Έτσι, οι απώλειες δεν είναι απλώς φυσικό φαινόμενο, αλλά μετατρέπονται σε άνιση κοινωνικοοικονομική επιβάρυνση.
Η αδικία αυτή πηγάζει από τον συνδυασμό της κλιματικής απορρύθμισης με την έλλειψη μηχανισμών στήριξης ή αντιστάθμισης. Δεν υπάρχει έγκαιρη πρόβλεψη, αποζημίωση ή τεχνική καθοδήγηση για την αντιμετώπιση των νέων συνθηκών, αλλά ούτε και κάποια μελέτη βασισμένη σε προβλεπτικά σενάρια. Η απουσία πολιτικής για την προστασία των παραδοσιακών καλλιεργητών από την κλιματική κρίση, καθώς και η έλλειψη πρόσβασης σε τεχνολογικά μέσα και ενημέρωση, καθιστούν τις κοινότητες αυτές εκτεθειμένες και χωρίς δυνατότητα προσαρμογής. Αυτό οδηγεί στη δημιουργία ενός νέου ρήγματος μεταξύ “ανθεκτικών” και “ευάλωτων” παραγωγών, με τους δεύτερους να πληρώνουν το κόστος της κλιματικής μετάβασης χωρίς βοήθεια ή αντιστάθμιση.
Αποσπασμα 1
«Άνθισε η ελιά Οκτώβρη αντί για Μάρτη. Μετά έσκασε το χαλάζι, δεν έμεινε τίποτα.[…] Είναι το χαλάζι που δεχτήκαμε πέρυσι το Μάιο μήνα. […] Κι όμως μετά από τρεις μήνες, ό,τι ήταν αναπτυγμένο, βλαστός, φρέσκος για να καρποφορήσει φέτος, αυτός έφυγε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Απόσπασμα 2
«Αυτή εδώ η φωτογραφία γράφει 26 Οκτωβρίου επάνω. […] Άρχισαν τα μάτια και βγάζανε. Αυτό έπρεπε να γίνει τέλος Μαρτίου ή μέσα Μαρτίου. Και είναι το 26 Οκτωβρίου. Αυτό τώρα μόλις θα κάνει ένα κρύο, πάει.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου Παραδοσιακών Ελαιώνων Νοτιοδυτικής Μαγνησίας)
Απόσπασμα 3
«-Εγώ θεωρώ ότι πιο πολύ είναι οι υψηλές θερμοκρασίες, στρεσάρεται πολύ το δέντρο, πώς μπορούμε να μπορέσουμε τι να κάνουμε, υπάρχουν σκευάσματα, τα οποία είναι ακριβά…
-Κι έτσι το κόστος είναι απαγορευτικό. Όταν το μέσο εισόδημα ενός ελαιοπαραγωγού είναι χ δεν μπορούν οι επεμβάσεις να κάνουν 2χ… γιατί από το χ πρέπει να βγει το κόστος καλλιέργειας και το είναι κόστος διαβίωσης.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Παρά την υψηλή ποιότητα του ελαιολάδου που παράγεται στη Νοτιοδυτική Μαγνησία, η συντριπτική πλειονότητα των ποσοτήτων πωλείται χύμα, χωρίς τυποποίηση ή εμπορική ταυτότητα. Είναι κοινή γνώση μεταξύ των τοπικών παραγωγών ότι μεγάλες ποσότητες πωλούνται μαζικά είτε μέσω μεσαζόντων-εμπόρων, είτε ατομικά από παραγωγούς, και καταλήγουν κυρίως σε Ιταλούς και Ισπανούς εμπόρους, οι οποίοι προβαίνουν σε ανάμειξη με άλλα λάδια. Κατά την μεταφορά, το λάδι μεταφέρεται σε βυτία, χωρίς συσκευασία, και πωλείται ως ανώνυμη πρώτη ύλη, την οποία οι αγοραστές αξιοποιούν εμπορικά στις δικές τους αγορές. Σε αρκετές περιπτώσεις, το ελληνικό λάδι αναμειγνύεται με ελαιόλαδα από άλλες χώρες, όπως από τη Βόρεια Αφρική, και διατίθεται ως “ευρωπαϊκό” προϊόν. Αυτό σημαίνει ότι οι παραγωγοί επιβαρύνονται με το σύνολο του κόστους παραγωγής, φροντίδας και συγκομιδής ενός ποιοτικού προϊόντος, αλλά δεν αποζημιώνονται για την προστιθέμενη αξία του. Το όφελος από την ποιότητα, την οργανοληπτική ποιότητα και την τοπική ταυτότητα του ελαιολάδου δεν επιστρέφεται στην τοπική κοινωνία. Αντίθετα, η υπεραξία μεταφέρεται στους ενδιάμεσους και τελικούς εξαγωγείς, οι οποίοι την κεφαλαιοποιούν μέσω τυποποίησης, branding και εμπορικών δικτύων στο εξωτερικό. Η ανισότητα έγκειται στο ότι ο ένας κρίκος της αλυσίδας (ο παραγωγός) υφίσταται όλη την παραγωγική επιβάρυνση, ενώ ένας άλλος (ο έμπορος/μεταπωλητής) καρπώνεται το μεγαλύτερο μέρος του οικονομικού οφέλους. Δεν πρόκειται για ατομική αποτυχία, αλλά για συστημικό μηχανισμό εκτροπής πλούτου από την τοπική κοινωνία προς ισχυρότερους εμπορικούς δρώντες.
Η απουσία υποδομών τοπικής τυποποίησης, η ανυπαρξία εθνικής συνεκτικής στρατηγικής εξωστρέφειας, η έλλειψη πολιτικής στήριξης για συλλογικά εγχειρήματα εμπορίας και η κυριαρχία μεσαζόντων στην αγορά καθιστούν την εξαγωγή χύμα μονόδρομο για τους περισσότερους παραγωγούς. Η εμπορική αδυναμία συνοδεύεται από έλλειψη αναγνωρισιμότητας: ακόμα και όταν το λάδι είναι εξαιρετικό, δεν διαθέτει όνομα, πιστοποίηση ή πρόσβαση σε αγορές όπου θα μπορούσε να αποτιμηθεί η ποιότητά του. Η υπεραξία έτσι μεταναστεύει σταθερά εκτός τόπου, αναπαράγοντας μια χρόνια και δομική διανεμητική αδικία.
Αποσπασμα 1
«Χύμα, βυτία, μια χρονιά φόρτωσα 1245 τόνους ελαιόλαδα χύμα από τον συνεταιρισμό, ήταν μια πολύ μεγάλη χρονιά, 1999–2000. Ποιοτικά ήταν καλά τα λάδια. Τα είχε πάρει ο κόσμος στα σπίτια κατά την περίοδο της συγκομιδής, και όταν τελείωσε αυτή η περίοδος, είχαν μια τιμή καλούτσικη, γύρω στα 2,60–2,70. Τα φέρναμε από το σπίτι, τα παραδίνανε εκεί, κάναμε συγκέντρωση και εκείνη τη χρονιά, συνολικά το χωριό και μόνο ο συνεταιρισμός, γιατί υπάρχει και ιδιωτικό ελαιουργείο, φορτώσαμε 1245 τόνους λάδι χύμα. Καταλαβαίνεις τώρα… δίναμε τον πλούτο στους Ιταλούς και στους Ισπανούς. Τα δικά τους μπροστά στα δικά μας δεν έχουν καμία απολύτως σχέση.»
(Απόσπασμα συνέντευξης με μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου Παραδοσιακών Ελαιώνων Νοτιοδυτικής Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
«Υπήρχαν έμποροι, συνεργαζόμενοι γιατί τα λάδια έφευγαν έξω για τους Ιταλούς, και έλεγαν “θέλουμε αυτά τα λάδια του Πτελεού” και δίνανε 10–20 δραχμές παραπάνω… Έλεγαν οι Ιταλοί στους μεσίτες εδώ: αυτά τα λάδια θα τα χτυπήσετε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
«Το λάδι μας φεύγει χύμα σε Ιταλούς – δεν κρατάμε υπεραξία».
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 4
«Τα δικά μας τα λάδια, επειδή έχω ασχοληθεί, είναι γλυκά. Τα δικά τους και των Ισπανών και των Ιταλών είναι πικρά. Τα παίρνουν με τα δικά μας, τα μπερδεύουν και τα βγάζουν στην παγκόσμια αγορά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Σε μεγάλο μέρος της περιοχής, οι αγρότες στερούνται πρόσβασης σε νερό, ακόμη και για βασικές ανάγκες. Στην Αμαλιάπολη, μάλιστα, ακόμη και το πόσιμο νερό είναι περιορισμένο, οι κάτοικοι του Αχιλλείου δεν έχουν πόσιμο νερό, ενώ η Σούρπη αντιμετωπίζει προβλήματα ποιότητας. Αρδευτικά έργα δεν υπάρχουν και οι γεωτρήσεις αποδίδουν ελάχιστα ή καθόλου, συχνά με αλατότητα που τις καθιστά ακατάλληλες για άρδευση. Οι παραγωγοί δεν έχουν τη δυνατότητα να ποτίσουν ούτε περιστασιακά και βασίζονται στη βροχή, αλλά ούτε αυτό είναι εφικτό. Παράλληλα, άλλες περιοχές, όπως ο κάμπος του Αλμυρού ή η Λάρισα, έχουν πρόσβαση σε οργανωμένα δίκτυα άρδευσης, ποτίζοντας εκτεταμένα, κάτι που αυξάνει και την παραγωγικότητα. Το νερό ως κρίσιμος παραγωγικός πόρος δεν κατανέμεται ισότιμα. Οι αρδευόμενες καλλιέργειες έχουν πολλαπλά πλεονεκτήματα: σταθερότερη και αυξημένη παραγωγικότητα, δυνατότητα εντατικοποίησης, καλύτερη ποιότητα καρπού και σημαντικά μειωμένο ρίσκο απώλειας παραγωγής σε περιόδους ξηρασίας ή ακραίων θερμοκρασιών. Αντίθετα, οι ξηρικές καλλιέργειες εξαρτώνται πλήρως από τις καιρικές συνθήκες και είναι εκτεθειμένες σε κάθε αστάθεια χωρίς κανέναν αντισταθμιστικό μηχανισμό. Το αποτέλεσμα είναι μια άνιση γεωγραφική κατανομή εισοδήματος και ευκαιριών, καθώς η παραδοσιακή ποικιλία Αμφίσσης (Κονσερβολιά) είναι πιο εύρωστη στις αρδευόμενες περιοχές του Αλμυρού, άρα δημιουργεί οικονομικό ανταγωνισμό μεταξύ των δύο παραγωγικών περιοχών.
Η αδικία αυτή προκύπτει από την απουσία βασικών υποδομών: αρδευτικών καναλιών, γεωτρήσεις κατάλληλης ποιότητας γεωτρήσεων και συλλογικών συστημάτων διαχείρισης νερού. Μάλιστα, δεν ήταν λίγοι οι παραγωγοί που δεν γνώριζαν τη λειτουργία και τον ρόλο των ΤΟΕΒ. Οι παραδοσιακοί αγροτικοί πληθυσμοί δεν έχουν επωφεληθεί από αναπτυξιακές πολιτικές που εφάρμοσαν αλλού συστήματα άρδευσης και ενίσχυσαν τεχνολογικά τη γεωργία. Παρά την ανάγκη και τη βούληση για βελτίωση, το κράτος δεν έχει υποστηρίξει την αναγκαία υποδομή, κι έτσι, ορισμένες περιοχές αποκλείονται από την παραγωγική εξέλιξη λόγω της άνισης διαθεσιμότητας σε έναν θεμελιώδη φυσικό πόρο.
Αποσπασμα 1
«Στον Αλμυρό ποτίζουν ώρες ατελείωτες – εμείς όχι, είμαστε ξηρικά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Νηές))
Απόσπασμα 2
«Στην Αμαλιάπολη δεν έχουμε ούτε πόσιμο νερό. Ποτιστικά δεν γίνονται.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αμαλιάπολη))
Απόσπασμα 3
«Το πρόβλημά μας είναι ότι δεν έχουμε αρδευτικά κανάλια, όπως η Λάρισα. Δεν έχουμε κάτι τέτοιο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 4
«Το νερό μας, οι γεωτρήσεις μας δεν είναι καλές… Έχω δύο γεωτρήσεις, η μία είναι κοντά στη θάλασσα, είναι αλμυρό, μόνο ένα στα 90 μέτρα είχε βγει πόσιμο. Αλλά με τις αντίστοιχες 15 γεωτρήσεις που είναι στη Μιτζέλα, να είναι ποιοτικά νερά τα 2-3.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αχίλλειο))
Απόσπασμα 5
«Θέλουμε αρδευτικά. Δεν θέλουμε συνέχεια, αλλά 1-2 ποτίσματα το καλοκαίρι άμα κάνεις…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 6
«Θα θέλαμε να αλλάξουμε, να βάλουμε νερό, αλλά δεν μπορούμε. Είμαστε σε επικλινή, σε παραδοσιακούς.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Από την έρευνα παρατηρείται συστηματική αδυναμία των παραγωγών να συγκεντρώσουν κεφάλαιο προκειμένου να αποθηκεύσουν, να μεταποιήσουν ή να εμπορευτούν το προϊόν τους με δικούς τους όρους και να το διαθέσουν αργότερα, είτε ιδιωτικά. Τόσο στο ελαιόλαδο όσο και στην επιτραπέζια ελιά, η αποθήκευση είναι βασικός άξονας της παραγωγής για πολλές δεκαετίες: μετά την ελαιοποίηση, το ελαιόλαδο μπορεί να αποθηκευτεί σε δοχεία υπό τις κατάλληλες συνθήκες, ενώ οι επιτραπέζιες ελιές τοποθετούνται σε “κάδες” (μεγάλους πλαστικούς κάδους αποθήκευσης). Η συντήρηση σε κάδες βασίζεται σε φυσικές ή ελεγχόμενες ζυμώσεις σε άλμη, οι οποίες συμβάλλουν στην αδρανοποίηση παθογόνων μικροοργανισμών, τη μείωση της πικράδας και την επιμήκυνση του χρόνου εμπορεύσιμης ζωής του προϊόντος. Με αυτό τον τρόπο δινόταν η δυνατότητα για πώληση των προϊόντων μετά από μήνες, όταν θα έχει παύσει η ελαιοκομική περίοδος και οι τιμές παραδοσιακά θα έχουν σημειώσει κάποια άνοδο. Όμως λόγω της αύξησης του κόστους καλλιέργειας και διαχείρισης των αγροκτημάτων, καθίστανται οικονομικά ευάλωτοι, ακόμα και όταν η παραγωγή είναι ποιοτικά υψηλή. Από την μία ο εξοπλισμός, όπως οι δεξαμενές αποθήκευσης ή οι κάδες, έχουν πολύ υψηλό κόστος, κι από την άλλη αναγκάζονται να δίνουν αμέσως το λάδι για να πληρώσουν εργατικά, χωρίς διαπραγματευτική ισχύ. Αυτό σημαίνει ότι οι ίδιοι αδυνατούν να διαχειριστούν το προϊόν ως περιουσιακό αγαθό με εμπορικό κύρος και διάρκεια, αφενός λόγω του υψηλού τρέχοντος κόστους καλλιέργειας και συγκομιδής, των περιορισμένων κεφαλαίων για επένδυση σε εξοπλισμό και την εξάρτηση από τοπικούς μηχανισμούς πώλησης, που προκύπτουν από την ανεπάρκεια της συλλογικής διαχείρισης των παραγωγικών δυνατοτήτων, μέσω σχημάτων. Συνεπώς, η αδυναμία αποθήκευσης και διαχείρισης του προϊόντος αποτελεί χαρακτηριστική έκφραση διανεμητικής αδικίας στον πρωτογενή τομέα. Δεν πρόκειται απλώς για τεχνικό ή οικονομικό πρόβλημα, αλλά για ένα δομικό φαινόμενο άνισης πρόσβασης σε πόρους, ευκαιρίες και στρατηγική επιλογή.
Αποσπασμα 1
«Για την αποθήκευση δεν έχουμε την οικονομική δυνατότητα να πάρουμε δεξαμενές οι οποίες είναι ανοξείδωτες, οι οποίες στοιχίζουν 2-3 χιλιάρικα, για να γίνει και σωστή αποθήκευση του προϊόντος… Με υποτιμημένο το προϊόν δεν σε άφηνε να εξελιχθείς, ούτε αν έχεις ιδέες, γιατί δεν σου άφηνε κέρδος ώστε να επενδύσεις στη δουλειά σου…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
«Έχει αυξηθεί το κόστος παραγωγής, τα εργατικά χέρια… μόλις πάρεις την παραγωγή σου, την αφήνεις στο εργοστάσιο για να πληρώσεις τους εργάτες…»
Απόσπασμα 3
«Άφηνε το λάδι στο συνεταιρισμό και πήγαινε στο γραφείο για να πάρει τα λεφτά να πληρώσει τους εργάτες… είναι μεγάλη η ανάγκη για ρευστότητα, τι λέμε τώρα.»
Η μείωση της διαθέσιμης αγροτικής εργατικής δύναμης έχει οδηγήσει σε μια κατάσταση αυξημένου ανταγωνισμού μεταξύ των παραγωγών. Η εποχιακή ζήτηση για εργάτες, ειδικά την περίοδο συγκομιδής, δεν μπορεί να καλυφθεί επαρκώς από το υπάρχον δυναμικό. Η ζήτηση ξεπερνά την προσφορά και οι εργάτες, πλέον σε πλεονεκτική θέση, επιλέγουν πού θα εργαστούν, συχνά με γνώμονα την υψηλότερη αμοιβή ή τις λιγότερο απαιτητικές συνθήκες. Αυτό οδηγεί σε διαρκείς μετακινήσεις από το ένα αγροτεμάχιο στο άλλο, με εργάτες που “χάνονται” από τον έναν παραγωγό και πηγαίνουν σε άλλον, με βάση το τίμημα ή τη χρονική πίεση. Σε προνομιακή θέση βρίσκονται οι ετεροεπαγγελματίες, ή άνθρωποι που έχουν συμπληρωματικό εισόδημα, καθώς έχουν οικονομική ρευστότητα, η οποία επιτρέπει να διεκδικήσουν το επιθυμητό εργατικό δυναμικό διαθέτοντας υψηλότερα μεροκάματα.
Η συγκεκριμένη αδικία προκύπτει από τη συνολική απορρύθμιση της αγροτικής αγοράς εργασίας και την έλλειψη οποιουδήποτε θεσμικού πλαισίου διαχείρισης της προσφοράς και της ζήτησης εργατικού δυναμικού. Η μετανάστευση πολλών εργατών σε άλλες χώρες ή επαγγελματικούς κλάδους, η αποφυγή της επισφαλούς και μη ασφαλισμένης εργασίας σε συνδυασμό με την απουσία πολιτικών ενίσχυσης της αγροτικής εργασίας, έχει δημιουργήσει τέτοιες συνθήκες. Σε αυτό το περιβάλλον, οι παραγωγοί αναγκάζονται να ανταγωνίζονται μεταξύ τους χωρίς κανόνες, στη λογική του “όποιος πληρώσει περισσότερο, κερδίζει”. Η προνομιακή θέση όσων διαθέτουν συμπληρωματικά εισοδήματα (π.χ. συνταξιούχοι, δημόσιοι υπάλληλοι, ιδιοκτήτες ενοικιαζόμενων) τους επιτρέπει να προσφέρουν υψηλότερα μεροκάματα ή πιο ελαστικούς όρους, εξασφαλίζοντας πρώτοι το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό. Οι κατά κύριο επάγγελμα αγρότες, που έχουν σταθερό κόστος, περιορισμένα εισοδήματα και μεγαλύτερη εξάρτηση από την παραγωγή τους, αδυνατούν να ανταγωνιστούν αυτούς τους όρους, συνεπώς το αποτέλεσμα είναι η de facto μεταφορά του διαθέσιμου πόρου της εργασίας προς τους πιο οικονομικά ευέλικτους, εις βάρος των πιο ευάλωτων επαγγελματιών του αγροτικού χώρου. Έτσι, χαρτογραφείται μία τριμερής σύσταση των τοπικών παραγωγών: υπάρχουν οι επαγγελματίες αγρότες, οι ετεροεπαγγελματίες με άλλο κύριο επάγγελμα (ή εισόδημα) και οι κάτοχοι οικογενειακής ή κληρονομικής γης. Αυτές οι τρεις ομάδες αναπτύσσουν ανταγωνισμό μεταξύ τους για την εξασφάλιση του εργατικού δυναμικού, εντείνοντας ανισότητες.
Αποσπασμα 1
“Έχω εργάτες, Αλβανούς, τους οποίους έχουν 300 ημέρες το χρόνο. Μου λέει, δεν έρχομαι, γιατί ο δίπλα μου δίνει 55. Παράδειγμα. Όχι 50. 55.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
“Έρχεται ο συνταξιούχος και λέει ‘έλα 10 μέρες και σου δίνω 50 ευρώ’, να τελειώσει να πάρει το λάδι του. Αυτό δημιουργεί ανταγωνιστικότητα που δεν μπορείς να την παλέψεις αν είσαι κατά κύριο επάγγελμα αγρότης.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αχίλλειο))
Απόσπασμα 3
“Σήμερα τον έχεις, αύριο δεν τον έχεις. Θα πας στην πλατεία, μπορεί και να μην τον βρεις, θα πάει στον διπλανό.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Η αγροτική παραγωγή στη Νοτιοδυτική Μαγνησία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη φυσική εργασία. Οι παραγωγοί εξαρτώνται από εξωτερικά εργατικά χέρια για να καλύψουν τις βασικές καλλιεργητικές ανάγκες: συγκομιδή, ψεκασμό, κλάδεμα, μεταφορά. Είναι γεγονός ότι μεγάλο μέρος των εργατών στην αγροτική παραγωγή είναι αλλοδαποί (υπολογίζεται έως και 90%), με την πλειοψηφία να προέρχεται από χώρες των Βαλκανίων (Αλβανία, Βουλγαρία, Ρουμανία). Ωστόσο, η διαθεσιμότητα εργατών έχει μειωθεί δραματικά την τελευταία δεκαετία, καθώς εργάτες που στο παρελθόν ήταν σταθερά διαθέσιμοι και προσιτοί οικονομικά, πλέον είτε απουσιάζουν εντελώς είτε επιλέγουν εργασία σε άλλους τομείς ή στο εξωτερικό.
Οι τοπικοί παραγωγοί βρίσκονται σε συνθήκες έντονου ανταγωνισμού για λίγους εργάτες, που απαιτούν ολοένα και υψηλότερη αμοιβή. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο οικονομικό, αλλά και χρονικό και λειτουργικό. Δεν μπορούν όλοι οι παραγωγοί να προγραμματίσουν την παραγωγική διαδικασία με συνέπεια, λόγω της αβεβαιότητας εξεύρεσης εργατών, ενώ όσο μένει στα δέντρα η παραγωγή είναι πιο ευάλωτη σε καιρικές συνθήκες και σε πιθανές ασθένειες. Συχνά, οι παραγωγοί καλούνται να καλύψουν οι ίδιοι την εργασία, με αποτέλεσμα την εξάντληση, ειδικά όταν πρόκειται για ηλικιωμένους ανθρώπους ή μικρές οικογενειακές εκμεταλλεύσεις χωρίς εναλλακτική στήριξη, είτε να διαθέσουν υψηλά ποσά, καταγράφοντας οικονομικές απώλειες.
Η εξάρτηση από εργάτες οδηγεί σε αβεβαιότητα και σε άνισο καταμερισμό των εξόδων και του κόπου. Παραγωγοί χωρίς πρόσβαση σε σταθερό, διαθέσιμο και προσιτό εργατικό δυναμικό αναγκάζονται να πληρώνουν περισσότερα ή να εξαντλούνται σωματικά για να εξασφαλίσουν τη συνέχιση της παραγωγής. Το κόστος αυτό δεν μετακυλίεται στην τιμή του προϊόντος και δεν αναγνωρίζεται από την αγορά. Αντίθετα, ευνοούνται περιοχές που έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε εργάτες ή λιγότερη ανάγκη για εξωτερική εργασία.
Τα αίτια περιλαμβάνουν τη γενικευμένη έλλειψη εργατικών χεριών στον αγροτικό τομέα, τη μετακίνηση των εργατών σε άλλες χώρες ή αστικά κέντρα, την απουσία κρατικής μέριμνας για την ενίσχυση της αγροτικής εργασίας (π.χ. επιδοτούμενα μεροκάματα ή οργανωμένη πρόσβαση σε εργατικό δυναμικό μέσα από διακρατικές συμφωνίες), καθώς και τη γήρανση του τοπικού πληθυσμού. Το βάρος πέφτει στους μικρούς παραγωγούς που μένουν χωρίς εναλλακτική.
Αποσπασμα 1
“Στον κάμπο με έναν εργάτη μαζεύεις 4.000 δέντρα. Εμείς θέλουμε 5-6.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
“Αν δεν είμαστε εμείς γεροί, δεν γίνεται τίποτα… Δεν έχεις βοήθεια, ούτε κρατική ούτε μηχανική.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 3
“Το κόστος ανέβηκε από τη στιγμή που φύγανε οι εργάτες. Δεν βρίσκεις εργάτες. Κάποτε έβρισκες με 25 ευρώ, σήμερα κάτω από 50 δεν βρίσκεις.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 4
“Το 2000 είχα 50 Αλβανούς να διαλέξω. Τώρα με διαλέγουν αυτοί.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Σούρπη))
Απόσπασμα 5
“Λειτουργούμε με ένα κόστος εποχιακό. Η κάλυψή μας δεν είναι καθόλου καλή… Ο εργάτης είναι συνεργάτης, αλλά δεν τον βρίσκεις εύκολα.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Στους παραδοσιακούς ελαιώνες της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας η καλλιέργεια πραγματοποιείται σε εδάφη με έντονο ανάγλυφο, βραχώδεις επιφάνειες, στενά περάσματα και έντονες κλίσεις που αγγίζουν ή ξεπερνούν το 30%. Η ιδιαιτερότητα αυτή καθιστά σχεδόν αδύνατη τη χρήση σύγχρονων γεωργικών μηχανημάτων και οι αγρότες δεν έχουν τη δυνατότητα να εκσυγχρονίσουν τις καλλιεργητικές τους πρακτικές και καταλήγουν να βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε χειρωνακτική εργασία: ψεκασμοί, κλάδεμα, συγκομιδή και μεταφορά πραγματοποιούνται με τα χέρια ή με ελάχιστη υποστήριξη από βασικά μηχανήματα. Ακόμα και η πρόσβαση στα κτήματα πολλές φορές απαιτεί πεζοπορία ή χρήση 4×4. Το αποτέλεσμα είναι ένα τεράστιο λειτουργικό κόστος που καταβάλλεται ετησίως από τον ίδιο τον παραγωγό, με αμφίβολη επιστροφή της επένδυσης.
Οι συγκεκριμένοι παραγωγοί επωμίζονται δυσανάλογο κόστος για την ίδια ή και μικρότερη παραγωγή συγκριτικά με παραγωγούς σε πεδινές περιοχές (όπως ο γειτονικός κάμπος του Αλμυρού), όπου είναι εφικτή η πλήρης μηχανοποίηση, η άρδευση και η χαμηλότερου κόστους εντατική καλλιέργεια. Έτσι, οι αγρότες των ορεινών περιοχών υφίστανται άνιση κατανομή του κόστους, χωρίς να αντισταθμίζεται με κάποια υπεραξία ή κρατική στήριξη. Παράλληλα, οι άνθρωποι κατέχουν κεφάλαιο, είτε αυτό είναι γη, φυτικό κεφάλαιο είτε παραγωγή, αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα να το αξιοποιήσουν, κι έτσι προσλαμβάνουν μία διπλή αδικία.
Η αδικία αυτή προκύπτει από τον συνδυασμό γεωμορφολογικών περιορισμών, απουσίας υποδομών (δρόμοι, αρδευτικά έργα), έλλειψης τεχνολογικά προσαρμοσμένων λύσεων για επικλινή εδάφη και κυρίως από την απουσία πολιτικών που να λαμβάνουν υπόψη τη χωρική ιδιαιτερότητα στη γεωργική παραγωγή, καθώς δεν πρόκειται για ατομική αδυναμία, αλλά για δομική συνθήκη άνισης επιβάρυνσης.
Αποσπασμα 1
“Δεν μπαίνουν μηχανήματα… ψεκάζουμε με τα χέρια… ρίχνουμε τρία βυτία την ημέρα με τα χέρια.”
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Πτελεός))
Απόσπασμα 2
“Ένας στον κάμπο θέλει έναν εργάτη, εμείς θέλουμε πέντε – έξι για ίδια δουλειά.”
Απόσπασμα 3
“Έχουμε ελιές σε απρόσιτα μέρη, 200–300 ετών, αλλά δεν μπορούμε να φτάσουμε ούτε να τις καλλιεργήσουμε.”
Απόσπασμα 4
“Ολόκληρη η περιοχή έχει τέτοιο ανάγλυφο που και να θέλαμε να βάλουμε μηχανήματα μέσα δεν μπορούμε… ψεκάζουμε με τα χέρια, ρίχνουμε τρία βυτία όλη την ημέρα με τα χέρια.”
Απόσπασμα 5
“Η μορφολογία του εδάφους δεν επιτρέπει εντατική ή γραμμική καλλιέργεια, δεν γίνεται να μπουν τρακτέρ, κομπίνες, τίποτα.”
Απόσπασμα 6
«Η Ισπανία έβαλε γραμμικά και αύξησε τις αποδόσεις. Εμείς δεν μπορούμε να αλλάξουμε τον παραδοσιακό ελαιώνα, ούτε να μηχανοποιήσουμε. Είμαστε εξαρτημένοι από αυτό που έχουμε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες από την περιοχή της Νοτιοδυτικής Μαγνησίας (Αχίλλειο))
Οι παραγωγοί του Πηλίου κατέχουν πολυεπίπεδη γνώση για το μικροκλίμα, τις καλλιεργητικές τεχνικές, τις ασθένειες και τους κινδύνους της περιοχής τους. Η γνώση αυτή είναι αποτέλεσμα χρόνιας παρατήρησης, βιωματικής πρακτικής και διαγενεακής εμπειρίας. Ωστόσο, αυτή η εμπειρική γνώση αποκλείεται συστηματικά από τους θεσμούς λήψης αποφάσεων, επειδή δεν συνοδεύεται από τον τίτλο του “ειδικού” ή του θεσμικά πιστοποιημένου “επιστήμονα”. Οι παρατηρήσεις των παραγωγών αγνοούνται, οι απόψεις τους δεν ζητούνται, και οι λύσεις τους θεωρούνται εκ προοιμίου “μη αξιόπιστες”. Η συγκεκριμένη συνθήκη συνιστά περίπτωση επιστημικής αδικίας, δηλαδή ενός αποκλεισμού από το πεδίο της γνώσης λόγω κοινωνικής θέσης. Οι παραγωγοί δεν αναγνωρίζονται ως έγκυρες πηγές γνώσης, όχι επειδή οι απόψεις τους είναι λανθασμένες ή ατεκμηρίωτες, αλλά επειδή θεωρούνται “απλοί αγρότες”. Αυτή η μορφή αδικίας είναι αναγνωριστική, γιατί συνδέεται με την κοινωνική υποτίμηση της αγροτικής ταυτότητας, αλλά και διαδικαστική, καθώς έχει πραγματικές συνέπειες στον αποκλεισμό των παραγωγών από την αξιοποίηση της εμπειρικής τους γνώμης και από τον σχεδιασμό των πολιτικών που τους αφορούν.
Η απουσία θεσμών ή διαδικασιών που να ενσωματώνουν τη φωνή και τη γνώση των παραγωγών (π.χ. σε επιτροπές, διαβουλεύσεις, αξιολόγηση πολιτικών) διευρύνει το χάσμα μεταξύ σχεδιασμού και εφαρμογής, και δημιουργεί πολιτικές που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα του πεδίου, απαξιώνοντας την εμπεδωμένη γνώση τους και αποξενώνοντάς τους από τους θεσμούς και τις διαδικασίες. Τα αίτια της αδικίας αυτής θα μπορούσαν να διερευνηθούν σε θεσμικούς και πολιτισμικούς τομείς, όπως είναι η κυριαρχία της επιστημονικής τεχνοκρατικής αυθεντίας χωρίς διαβούλευση με τοπικές κοινωνίες, ο κατακερματισμός του αγροτικού πληθυσμού, που δεν έχει οργανωμένες δομές να εκπροσωπηθεί ισότιμα, η κοινωνική οκνηρία που πηγάζει από αντιπροσωπευτικά σχήματα, η έλλειψη αναγνώρισης της εμπειρικής γνώσης ως συνδιαμορφωτικής (co-productive) με την επιστήμη και ο διοικητικός συγκεντρωτισμός, που μεταφράζει την “πολιτική για τους αγρότες” σε πολιτική “από ειδικούς χωρίς τους αγρότες”.
Απόσπασμα 1
«Και θα πληρώσουμε δακοκτονία φέτος, και δεν έγινε, με βάση τη διαδικασία όπως έπρεπε, δεν ακούστηκαν ποτέ οι παραγωγοί, όπως κάνουμε καλή ώρα τώρα με το Πανεπιστήμιο, και λέμε ότι από τη στιγμή που έχουμε, από τότε που έγιναν οι έρευνες για το δάκο, δύο απανωτοί ψεκασμοί στις αρχές, και δεν το εφαρμόζουν, γιατί έχουμε υπεύθυνο που λέει, “εδώ εγώ θα μιλήσω επιστημονικά, με τα δεδομένα τα δικά μου. Θα βρω τη γονιμότητα”. Παλεύεις να σκοτώσεις το δάκο πριν αρχίσει να κάνει πληθυσμό. Αν τον αφήσεις να γίνει πληθυσμός, πώς θα το αντιμετωπίσεις μετά;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια)
Απόσπασμα 2
«Όλα αυτά που σας λέμε στηρίζονται στην εμπειρία μας. Τίποτα άλλο. Κανένας δεν ήρθε να μας καθίσει κάτω και να σου πει κύριε αυτό δεν θα το ρίξεις έτσι ή δεν θα την κλαδέψεις έτσι, ή δεν θα χρησιμοποιήσεις νιτρικά, θα ρίξεις βιοδιεγέρτη πάνω. Αυτά μόνοι μας και από τους γεωπόνους. Από τους ιδιώτες γεωπόνους. […] Δεν υπάρχει κάποιος άλλος. Ένας δεν ήρθε να μας πει μια μέρα, καθίστε. Έχουμε Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, που είναι όλοι αυτοί; Δεν είναι αγρότες στην παραγωγή εδώ, να μαζέψουν τους αγρότες να τους κάνει σεμινάρια; […] Να μπουν μέσα να μας πουν δυο πράγματα, να μας καθοδηγήσουν. Δεν υπάρχει.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια)
Η απουσία θεσμοθετημένης γεωπονικής συμβουλευτικής στην περιοχή του Πηλίου αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση διαδικαστικής αδικίας, καθώς αποκλείει τους παραγωγούς από την πρόσβαση σε επιστημονικά τεκμηριωμένη, ανεξάρτητη και προσαρμοσμένη στη γεωγραφική και παραγωγική τους πραγματικότητα γνώση. Οι αγρότες αναφέρουν ότι λειτουργούν αποκλειστικά με βάση την εμπειρία και τη δοκιμή–σφάλμα, χωρίς καμία θεσμική καθοδήγηση από γεωτεχνικές υπηρεσίες ή πανεπιστημιακά ιδρύματα, παρά το γεγονός ότι τα τελευταία βρίσκονται γεωγραφικά κοντά. Οι ελάχιστες πληροφορίες που λαμβάνουν προέρχονται από εμπορικά δίκτυα και ιδιώτες γεωπόνους, των οποίων η συμβουλευτική λειτουργεί μέσα από τον φακό της πώλησης προϊόντων και όχι της ολιστικής διαχείρισης του αγροοικοσυστήματος. Αυτό το θεσμικό κενό υπονομεύει τη δυνατότητα των αγροτών να λάβουν τεκμηριωμένες και περιβαλλοντικά υπεύθυνες αποφάσεις, καθώς η χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων βασίζεται συχνά είτε σε γενικεύσεις είτε σε κινδυνολογία. Σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται λόγος για περιττούς ή λανθασμένους ψεκασμούς, που όχι μόνο επιβαρύνουν το περιβάλλον και το κόστος παραγωγής, αλλά και μειώνουν την αποτελεσματικότητα των ίδιων των σκευασμάτων, μέσω δημιουργίας ανθεκτικότητας (π.χ. στον δάκο). Η απουσία ενός δημόσιου, διαφανούς και προσβάσιμου συστήματος γεωπονικής υποστήριξης παραδίδει την τεχνική καθοδήγηση στην αγορά, με αποτέλεσμα να ενισχύεται η εξάρτηση των αγροτών από ιδιωτικά συμφέροντα και να μειώνεται η δυνατότητα αυτόνομης και συλλογικής διαχείρισης της γνώσης. Η κατάσταση αυτή δεν αφορά απλώς τεχνικά ζητήματα παραγωγής· συνιστά πολιτικό αποκλεισμό των αγροτών από τον διάλογο με την επιστήμη, αφού η γεωργική τους εμπειρία δεν αντιμετωπίζεται ως σοβαρός συνομιλητής αλλά ως πρόβλημα προς “διόρθωση” από την αγορά.
Απόσπασμα 1
«Όλα αυτά που σας λέμε στηρίζονται στην εμπειρία μας. Τίποτα άλλο. Κανένας δεν ήρθε να μας καθίσει κάτω και να σου πει “κύριε αυτό δεν θα το ρίξεις έτσι” ή “δεν θα την κλαδέψεις έτσι”, ή “δεν θα χρησιμοποιήσεις νιτρικά, θα ρίξεις βιοδιεγέρτη πάνω”. Αυτά μόνοι μας και από τους γεωπόνους. Από τους ιδιώτες γεωπόνους.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 2
«-Ε δεν υπάρχει κάποιος άλλος. Ένας δεν ήρθε να μας πει μια μέρα, καθίστε. Έχουμε Γεωπονικο Πανεπιστήμιο, που είναι όλοι αυτοί; Δεν είναι αγρότες στην παραγωγή εδώ, να μαζέψουν τους αγρότες να τους κάνει σεμινάρια; Εγώ δουλεύω σε τεχνικό σχολείο. μας παίρνουν τους εργαζόμενους από τις βιομηχανίες να τους κάνουμε εκπαίδευση δωρεάν. Πρέπει, θα πρέπει κι εσείς από την μεριά του πανεπιστημίου να μπουν μέσα να μας πουν δυο πράγματα, να μας καθοδηγήσουν. Δεν υπάρχει…
-Από τον έμπορο γεωπόνο θα πάρεις κάποια… Είναι γραφειοκράτες οι άνθρωποι.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Μηλιές))
Απόσπασμα 3
«-Ο δάκος παλαιότερα, όταν λειτουργούσε σωστά το δίκτυο της δακοκτονίας από πλευράς κράτους, λειτουργούσε σωστά όμως, ελάχιστες φορές δημιούργησε θέμα και ήταν απαραίτητο ο παραγωγός να επέμβει από μόνος του. Τα τελευταία χρόνια […] γίνεται ασύστολη, από κάποιους, έτσι, όχι από όλους, χρήση φυτοφαρμάκων όταν δεν χρειάζεται για τον δάκο να ψεκάσεις. Όταν πας στο γεωπόνο, τον έμπορα γεωπόνο, έτσι, του πεις…
-Υπάρχει κι άλλος έμπορος εδώ στον συνεταιρισμό; Εννοώ, εκτός από έμπορας γεωπόνος, υπάρχει και κάτι άλλο;
-Όχι εδώ, γενικά. Όχι, έμπορας είναι.
-Και ο γεωπόνος του συνεταιρισμού εδώ.
-Τον εμπιστεύεστε καλύτερα αυτόν; […]
-Το ίδιο πράγμα είναι, όταν μπαίνεις στην εμπορική διαδικασία, ο καθένας θα κοιτάξει το κέρδος. Και όταν ο παραγωγός θα πάει στον έμπορο γεωπόνο και θα τον ρωτήσει, “έχει δάκο;” “Μμμμ”, θα του πει. Μα με 40 βαθμούς θερμοκρασία είναι δυνατόν να έχει δάκο; Που είχε όλο το καλοκαίρι και 38 βαθμούς, που και να είχε δεν λειτουργούσε. Και κάποιοι παρόλα αυτά, κινδυνολογώντας ή, ξέρεις, ο γεωπόνος, “ξέρω εγώ, τι να σου πω, α μωρέ να πάρω να ρίξω να είμαι ήσυχος”. Μα όταν ρίχνεις όλο το καλοκαίρι, σκευάσματα για τον δάκο, που δεν έχει δάκο, και θα έρθει το φθινόπωρο που θα δροσίσει και ενδεχομένως θα παρουσιαστεί, τότε πλέον δεν θα τον ελέγχεις.
-[…] Μη βλέποντας τι έχει γίνει κάτω στις Καλαμών κατά το παρελθόν, έρχονται και μας λένε να ρίξουμε για το γλοιοσπόριο, τη στιγμή που δεν είχαμε γλοιοσπόριο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Αγριά)
Η δακοπροστασία αποτελεί θεμέλιο για τη βιωσιμότητα της ελαιοκαλλιέργειας στο Πήλιο. Ωστόσο, η σταδιακή υποχώρηση της κρατικής στήριξης, η υποχρηματοδότηση και οι αδυναμίες στη διαχείριση έχουν οδηγήσει σε μια κατάσταση έντονης διαδικαστικής αδικίας εις βάρος των ενεργών παραγωγών. Τα τελευταία χρόνια, τα κονδύλια του Υπουργείου για τη δακοκτονία έχουν μειωθεί σημαντικά κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη ματαίωση βασικών ενεργειών, όπως οι ψεκασμοί και η τοποθέτηση παγίδων, ενώ οι σχετικοί διαγωνισμοί κηρύσσονται άκαρποι λόγω καθυστερήσεων ή οργανωτικής ανεπάρκειας της Διεύθυνσης Αγροτικής Οικονομίας της Περιφερειακής Ενότητας Μαγνησίας. Το ετήσιο πρόγραμμα δακοκτονίας, συντονισμένο από τη Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας της Περιφερειακής Ενότητας Μαγνησίας, αποτυγχάνει στην ουσιαστική υλοποίησή του. Παρότι οι παραγωγοί συνεισφέρουν οικονομικά μέσω εισφοράς 2% στο παραγόμενο ή παραδιδόμενο προϊόν (5177/2025), δεν απολαμβάνουν την υπηρεσία που δικαιούνται, καθώς η εφαρμογή της γίνεται εκτός κρίσιμων περιόδων ή με χαμηλή αποτελεσματικότητα, κι ως αποτέλεσμα, η απουσία συντονισμένου κρατικού σχεδίου υποχρεώνει τους αγρότες να επωμίζονται ατομικά το κόστος για παγίδες, παρακολούθηση και φυτοπροστατευτικές εφαρμογές.
Η ελλιπέστατη συλλογική διαχείριση του κινδύνου του δάκου επιβαρύνει ιδιαίτερα τους μικροκαλλιεργητές και τους οικονομικά ευάλωτους, οι οποίοι αδυνατούν να καλύψουν τα απαιτούμενα κόστη και την τεχνική πολυπλοκότητα των ατομικών μέτρων, με αποτέλεσμα να πλήττονται από μειωμένες αποδόσεις και υποβάθμιση της ποιότητας του ελαιοκάρπου. Παράλληλα, η άναρχη χρήση φυτοφαρμάκων από μη έμπειρους ή νεοεισερχόμενους στην ελαιοκομία δημιουργεί ανθεκτικούς πληθυσμούς δάκου και επιβαρύνει το αγροτικό οικοσύστημα. Το βάρος της προστασίας μετακυλίεται πλήρως στους παραγωγούς, όχι ως συνέπεια ισότιμης ή τεκμηριωμένης διαδικασίας, αλλά λόγω συστηματικών διοικητικών αστοχιών και αποδυνάμωσης των θεσμών εφαρμογής. Η επιστροφή αδιάθετων κονδυλίων λόγω γραφειοκρατικών προβλημάτων αποδεικνύει ότι η αδικία δεν είναι αποτέλεσμα ανωτέρας βίας, αλλά θεσμικής αποτυχίας.
Η δακοπροστασία, αντί να αποτελεί καθολική και ισότιμα προσβάσιμη υπηρεσία της αγροτικής πολιτικής, έχει μετατραπεί σε μηχανισμό άνισης μεταχείρισης και αποτυχίας λογοδοσίας. Η συστηματική αποτυχία της πολιτείας να οργανώσει και να εφαρμόσει αποτελεσματικά το πρόγραμμα δακοπροστασίας στο Πήλιο επιδεινώνεται από τοπικές διαδικασίες αθέμιτης σύμπλεξης μεταξύ διοικητικών αρχών και αναδόχων συνεργείων, οι οποίες δυσχεραίνουν περαιτέρω τη δίκαιη και έγκαιρη υλοποίηση του έργου, επιβαρύνοντας τους παραγωγούς.
Απόσπασμα 1
«Ο παραδοσιακός τρόπος με την παγιδοθεσία και με τον δολωματικό ψεκασμό, δεν υπάρχουν και χέρια. Τα κονδύλια από το Υπουργείο περιορίζονται και δεν ψεκάζονται, για την δακοκτονία. Δεν γίνεται ειδική κάλυψη όπως γινόταν παλιά, γιατί υπάρχει κι ένα εγκαταλελειμμένο σώμα ελαιώνων. Και εκεί ο δάκος δεν θα πει ότι δεν θα πάω εκεί πέρα. Εκεί θα πάει. Εκεί θα πάει ο δάκος.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 2
«Να κάνω μια αναφορά λίγο όσον αφορά τον δάκο. Ο δάκος παλαιότερα, όταν λειτουργούσε σωστά το δίκτυο της δακοκτονίας από πλευράς κράτους, λειτουργούσε σωστά όμως, ελάχιστες φορές δημιούργησε θέμα και ήταν απαραίτητο ο παραγωγός να επέμβει από μόνος του. Τα τελευταία χρόνια λόγω του ότι δεν λειτουργεί σωστά αυτό το πράγμα και λόγω του ότι, πρώτον, και δεύτερο στην ελαιοκομία έχουν μπει και πολλοί καινούργιοι στην παραγωγή, άνθρωποι δηλαδή, είτε νέοι είναι αυτοί είτε άλλου επαγγέλματος που ήρθαν στην παραγωγή, γίνεται ασύστολη, από κάποιους, έτσι, όχι από όλους, χρήση φυτοφαρμάκων όταν δεν χρειάζεται για τον δάκο να ψεκάσεις.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Μηλιές))
Απόσπασμα 3
«-Σε αυτό που ξεκίνησε και έκανε μια τοποθέτηση για το δάκο, για να φανταστείτε από την πολιτεία, από την περιφέρεια Θεσσαλίας, δεν πιάναμε το διαγωνισμό και παγιοθεσίες, ανάρτηση παγίδων δεν έγινε, πώς να καταπολεμήσεις το δάκο, πώς θα έχεις στοιχεία αν έχει δάκο ή δεν έχει, που λέγαμε τώρα για τον καύσωνα. Δεν βγήκαν παγίδες, δεν αναρτηθήκαν παγίδες φέτος…
-Αυτό μπορεί να το κάνει ο κάθε παραγωγός από μόνος του, να βάλει 1-2 παγίδες πάνω στο κτήμα του και να το παρακολουθεί. Δεν είναι πιο εύκολο να πάει να ψεκάσει από το να πάει να ελέγξει την παγίδα, έτσι;
– Θέλει όμως και μία συνεννόηση, να βάλει ένας εδώ, ένας εκεί, να πουν εγώ βρήκα, εγώ δεν βρήκα. Να ξέρουν πάνω κάτω την εστία.
-Αυτό γίνεται.
-Ατομικά γίνεται, βάζουμε. Αλλά, η πολιτεία, δηλαδή το Υπουργείο Γεωργίας, θεώρησε άκαρπες όλες τις δημοπρασίες, αυτοί που παίρνουν είναι κάποιοι γεωπόνοι που κάνουν αυτή τη δουλειά και δεν το έδωσε σε κανέναν, κατάλαβες;
-Και δεν το έκανε σε σωστό χρόνο.
-Επίτηδες στον διευθυντή γεωργίας που καθυστέρησε το πρόγραμμα…
-Άρα δεν δίνανε το έργο.
-Καλλιεργητικές φροντίδες άλλες.
-Και θα πληρώσουμε δακοκτονία φέτος, και δεν έγινε, μα βάση τη διαδικασία όπως έπρεπε, δεν ακούστηκαν ποτέ οι παραγωγοί όπως κάνουμε καλή ώρα τώρα με το Πανεπιστήμιο και λέμε ότι από τη στιγμή που έχουμε από τότε που έγιναν οι έρευνες για το δάκο, δύο απανωτοί ψεκασμοί στις αρχές, και δεν το εφαρμόζουν, γιατί έχουμε έναν διευθυντή ο οποίος λέει, εδώ εγώ θα μιλήσω επιστημονικά με τα δεδομένα τα δικά μου. Θα βρω τη γονιμότητα. Παλεύεις να σκοτώσεις το δάκο πριν αρχίσει να το κάνει ο πληθυσμός. Αν τον αφήσεις να γίνει πληθυσμός, πώς θα το αντιμετωπίσεις μετά;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου)
Απόσπασμα 4
«Αλλιώς, Γιώργο, συγγνώμη να σε διακόψω σε αυτό το θέμα, γιατί είπατε πολλές φορές ότι δεν φτάνουν τα λεφτά. Τα λεφτά από την πολιτεία ξαναεπιστρέφονται στα δύο χρόνια πίσω πάλι, επειδή δεν τα έχουμε χρησιμοποιεί, δεν τα έχει χρησιμοποιήσει η διεύθυνση Γεωργίας. Είναι μεγάλο το πρόβλημα, αλλά είναι το πρόβλημα στον Νομό Μαγνησίας ότι οι παραγωγοί δουλεύουν μόνοι τους.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Οι συνομιλητές επισημαίνουν πως η προώθηση του ελαιολάδου και η χρηματοδότηση τυποποιητηρίων, συνεταιρισμών και άλλων υποδομών επικεντρώθηκε σχεδόν αποκλειστικά σε περιοχές όπως η Κρήτη και η Πελοπόννησος, αφήνοντας άλλες περιοχές του Πηλίου στο περιθώριο. Αυτό δεν παρουσιάζεται ως απλή πολιτική προτεραιοποίηση, αλλά ως αποτέλεσμα κομματικών και πελατειακών επιλογών, χωρίς την ουσιαστική συμμετοχή ή διαβούλευση με τις τοπικές κοινότητες της Μαγνησίας. Η επιλογή να ενισχυθούν άλλες περιοχές, ενώ το Πήλιο αντιμετωπίζει έντονες γεωμορφολογικές δυσκολίες και περιορισμένη πρόσβαση σε υποδομές, δεν έγινε με βάση αντικειμενικά αγρονομικά ή αναπτυξιακά κριτήρια, αλλά με όρους πολιτικής σκοπιμότητας. Όπως αναφέρουν οι ίδιοι οι παραγωγοί, οι αποφάσεις αυτές «ήταν καθαρά πολιτικές». Η άνιση αυτή μεταχείριση δεν περιορίζεται στην κατανομή πόρων (που θα συνιστούσε διανεμητική αδικία), αλλά αφορά στον ίδιο τον αποκλεισμό από τον σχεδιασμό. Οι φωνές των παραγωγών του Πηλίου απουσίαζαν, όχι επειδή δεν είχαν επιχειρήματα, αλλά επειδή ποτέ δεν προσκλήθηκαν να τα καταθέσουν. Πρόκειται για διαδικαστική αδικία, που στερεί από ολόκληρες περιοχές τη δυνατότητα να αποκτήσουν λόγο, στήριξη και προοπτική, εντείνοντας τη ματαίωση, την αίσθηση αορατότητας και την περιθωριοποίηση. Η πολιτεία επένδυσε επικοινωνιακά και οικονομικά στην ανάδειξη άλλων περιοχών, ενώ άφησε το Πήλιο στα “αζήτητα”, χωρίς μηχανισμούς προβολής, εμπορικής στήριξης ή θεσμικής ενδυνάμωσης. Η έλλειψη πρόσβασης σε αποφάσεις που αφορούν άμεσα τον κλάδο, η απουσία του Πηλίου από τις εθνικές αγροδιατροφικές στρατηγικές και η απροθυμία των αρμόδιων φορέων να ακούσουν τις τοπικές φωνές καταδεικνύουν ένα έλλειμμα δημοκρατίας και συμμετοχής στον πρωτογενή τομέα.
Απόσπασμα 1
«-Και ενδεχομένως, ενδεχομένως, για να τα λέμε τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη. Όχι ενδεχομένως, σίγουρο είναι αυτό ότι, πώς το λέμε, το προμοτάρισμα είτε της Κρήτης είτε της Πελοποννήσου κάτω, σε ότι έχει σχέση το ελαιόλαδο, έχει γίνει από κρατικούς φορείς, έτσι, κατά το παρελθόν. Συμφωνείς; Λοιπόν, εμείς εδώ ήμασταν στα αζήτητα, δεν φτάνει μόνο η ιδιωτική…
-Έρεε κρατικό, δημόσιο, χρήμα, ασύστολα. Σε εμάς δεν έχει πέσει τίποτα. Το ίδιο και στην από ‘κει μεριά να πούμε, στους ελαιώνες [ΝΔ Μαγνησία]. Έχουν δοθεί και κίνητρα και προωθήσεις και χρήμα, στις κάτω περιοχές, όσον αφορά το ελαιόλαδο, και έγιναν και τα τυποποιητήρια, έγιναν οι συνεταιρισμοί, και να μην ανατρέξουμε κατά το παρελθόν με τις επιδοτήσεις τι γινόταν, δεν ξέρω αν είστε γνώστες, αλλά εν πάση περιπτώσει να μην το ανοίξουμε. Εμείς εδώ αν βγάζαμε κανένα κιλό παραπάνω τότε που βγάζαμε τα τέτοια…
-Ωραία, αυτή η επιλογή για ποιο λόγο έγινε;
-Ήτανε καθαρά κομματική επιλογή. Ήτανε καθαρά πολιτικοί οι λόγοι που έγιναν αυτές οι επιλογές. […] Που στηρίχθηκε η Κρήτη, ας πούμε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Μηλιές)
Απόσπασμα 2
«-Δηλαδή κάπου, να ξεκινήσεις ένα τέτοιο ένα πρότζεκτ ή μια επιχειρηματική δραστηριότητα, αν δεν έχεις πρώτον τα διαθέσιμα κεφάλαια, τα απαραίτητα, γιατί χρειάζονται, δεν γίνονται τίποτα μόνα τους. Αν δεν έχεις τη στήριξη της Πολιτείας, τη στήριξη… Γιατί πηγαίνουν από το Υπουργείο, τα λέμε όλα, τα ίσα και παλικαρίσια, και από εδώ και από εκεί, όταν πηγαίνουν στις διεθνείς, ή στις ευρωπαϊκές εκθέσεις, πάνε για τουρισμό, δεν πάει για να προωθήσουν. Εκτός εάν πιεστούν από κάπου σθεναρά, τότε προωθούν και τέτοιοι.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια)
Η παρουσία μεγάλου αριθμού ετεροεπαγγελματιών και μη ενεργών ιδιοκτητών αγροτικής γης στο Πήλιο προκαλεί σοβαρές στρεβλώσεις στις διαδικασίες αντιπροσώπευσης και λήψης αποφάσεων, συνιστώντας μια βαθιά διαδικαστική αδικία εις βάρος των ενεργών παραγωγών. Παρότι οι ετεροεπαγγελματίες διατηρούν τυπικά ιδιοκτησιακά δικαιώματα, η περιορισμένη ή αποσπασματική τους εμπλοκή στην καλλιέργεια δεν διαφοροποιεί τη θεσμική τους φωνή από εκείνη των επαγγελματιών παραγωγών. Ως αποτέλεσμα, οι ενεργοί αγρότες, οι οποίοι αφιερώνουν καθημερινά χρόνο, πόρους και γνώση στη διατήρηση του παραγωγικού δυναμικού, στερούνται αναλογικής ισχύος στη διαμόρφωση πολιτικών και στρατηγικών. Η ισοτιμία στη θεσμική συμμετοχή, ανεξαρτήτως του βαθμού ενεργής εμπλοκής, διαβρώνει τη συλλογική λειτουργία του αγροτικού χώρου και ακυρώνει τη δίκαιη εκπροσώπηση των πραγματικών φορέων της παραγωγής.
Απόσπασμα 1
«-Δεν είναι μόνο αγρότες. Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα εδώ. Ότι ο κλήρος εδώ ανήκει σε ημιπαγγελματίες, ο μεγαλύτερος.
-Ετεροεπαγγελματίες.
-Δηλαδή οι περισσότερες έχουν τις ελιές συμπληρωματικά…
-Αυτό που είπαμε, για την παραγωγή που λέγαμε, ότι δεν δίνουνε έξω…
-Συμπληρωματικό εισόδημα, ή να βγάλουμε το λάδι της χρονιάς. Οπότε αυτός…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Αγριά))
Απόσπασμα 2
«-Το πρόβλημα είναι ότι υπάρχουν πολλοί ετεροεπαγγελματίες και πολλοί που καλλιεργούν για λάδι. Αυτοί δεν καλλιεργούν συστηματικά. Ούτε δολώματα βάζουν, ούτε μπαίνουν στο κτήμα τους, ούτε καθαρίζουν.
-Αυτό το βλέπετε ως πρόβλημα εδώ σε αυτή την περιοχή;
-Όταν εγώ είμαι δίπλα και βάζω δολώματα και δίπλα κάνει πανηγύρι τι θα γίνει. και κάθε μέρα να ψεκάζεις. με τα σκευάσματα που υπάρχουν ο δάκος την μία μέρα τον σκοτώνεις την άλλη επιστρέψει.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 3
«Καταλαβαίνω ότι αυτό που μου λες, θα αποδεσμευτώ από όλα αυτά, αλλά αυτά τα τρία χρόνια τι θα κάνω; Οι ετεροεπαγγελματίες, καλά κάνουν οι άνθρωποι και προσπαθούν να συμπληρώσουν τα εισοδήματα τους κλπ, αλλά πάνε πιο πίσω οι δουλειές που σου φέρνουν το μικρότερο εισόδημα. Δηλαδή δίνεις περισσότερο βάση στις δουλειές που σου φέρνουν το μεγαλύτερο εισόδημα. Αυτό, μαζί με το γεγονός της θετικής αξίας των αγροτεμαχίων λόγω του τουρισμού έχει φέρει πολλούς, και αλλοδαπούς και άλλους, οι οποίοι έχουν μία δεσμευμένη έκταση, που λόγω των πολλών αυτών ατόμων είναι μεγάλη έκταση τελικά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια)
Αυτό το απόσπασμα φέρνει στην επιφάνεια μια ξεκάθαρη διαδικαστική αδικία, καθώς καταδεικνύει την απουσία συλλογικής οργάνωσης και θεσμικής εκπροσώπησης των αγροτών του Πηλίου. Οι παραγωγοί, όπως περιγράφεται, είναι αναγκασμένοι να αντιμετωπίζουν τα θεσμικά όργανα ατομικά, χωρίς τη στήριξη αγροτικών συλλόγων ή συντονισμένων ομάδων, γεγονός που περιορίζει δραματικά την ικανότητά τους να διαπραγματευτούν, να ακουστούν και να διεκδικήσουν λύσεις. Η φράση «πήγαμε ποτέ 200 άτομα;» αποτυπώνει τη ματαίωση και την απογοήτευση που προκύπτει από την έλλειψη συλλογικής δράσης και την απουσία μαζικής διεκδίκησης. Η ευθύνη μετατίθεται στους ίδιους τους παραγωγούς, όμως το πραγματικό πρόβλημα είναι δομικό: η θεσμική αδυναμία να οργανωθούν αποτελεσματικά, η απουσία καναλιών εκπροσώπησης και η έλλειψη θεσμικής πρόσβασης. Παράλληλα, η αναφορά σε πολιτικά προϊστάμενους και στο Υπουργείο Γεωργίας αναδεικνύει ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται αλλού, χωρίς τη συμμετοχή των άμεσα εμπλεκόμενων. Το απόσπασμα επιβεβαιώνει ότι οι κοινότητες των παραγωγών αποκλείονται ουσιαστικά από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, παρά το γεγονός ότι αυτές επηρεάζουν άμεσα το παραγωγικό και βιοτικό τους μέλλον. Πρόκειται για μια βαθιά μορφή διαδικαστικής αδικίας, καθώς η φωνή τους δεν ακούγεται, όχι μόνο λόγω αδιαφορίας των θεσμών, αλλά και εξαιτίας της θεσμικής ανεπάρκειας να τους συμπεριλάβουν.
Απόσπασμα 1
«Είναι μεγάλο το πρόβλημα, αλλά είναι το πρόβλημα στον Νομό Μαγνησίας, ότι οι παραγωγοί δουλεύουν μόνοι τους, δηλαδή δεν υπάρχουν αγροτικοί σύλλογοι, τέτοια πράγματα, ούτως ώστε όταν πηγαίνω εγώ στον διευθυντή, πηγαίνω μόνος μου, δεν έχω συμμετοχή ούτε 2-3 αγρότες.
-Δεν μας ενημέρωσες.
-Ρε αγόρι μου, εσύ ήρθες. Όσες φορές έχω πει, 2-3 άτομα. Πήγαμε ποτέ 200 άτομα;
-Το Υπουργείο Γεωργίας έχει πολιτικό προϊστάμενο. […] Αυτό το πράγμα δεν γίνεται να μην γίνεται παράδειγμα γραμμή από το Υπουργείο, αυτό θα εφαρμοστεί.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Αγριά))
Η περιορισμένη αναγνώριση της σημασίας της αγροτικής δραστηριότητας για τη διατήρηση του τοπίου και την πρόληψη φυσικών κινδύνων, όπως οι πυρκαγιές, αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αδικίας μη αναγνώρισης εκ μέρους της Πολιτείας. Οι καλλιεργητές του Πηλίου δεν είναι απλώς παραγωγοί ελαιολάδου: με τη συνεχή καλλιέργεια, το κλάδεμα και την αποψίλωση, επιτελούν κρίσιμο έργο περιβαλλοντικής διαχείρισης σε μια περιοχή με έντονο ανάγλυφο και ευαίσθητο οικοσύστημα. Όταν οι εκτάσεις παραμένουν ακαλλιέργητες, μετατρέπονται σε «ζούγκλες» με πυκνή βλάστηση και αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιάς, που απειλεί όχι μόνο τους ίδιους αλλά και τις γύρω κοινότητες. Ωστόσο, οι κρατικοί κανονισμοί περιβαλλοντικής προστασίας εφαρμόζονται ισοπεδωτικά, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις ιδιαιτερότητες του τοπίου και τις πρακτικές των παραγωγών. Απαγορεύσεις όπως η καύση κλαδιών ή η είσοδος στα χωράφια σε περιόδους κινδύνου επιβάλλονται χωρίς εναλλακτικές λύσεις, δυσκολεύοντας τη διαχείριση των αγρών. Αντί να αναγνωρίζονται ως φύλακες του τοπίου, οι αγρότες αντιμετωπίζονται συχνά ως απειλή. Η αδυναμία της πολιτείας να ενσωματώσει τη συμβολή των παραγωγών στην περιβαλλοντική πολιτική καταδεικνύει τη βαθιά απόσταση ανάμεσα στη θεσμική οπτική και την τοπική εμπειρία. Η μη αναγνώριση αυτής της συμβολής υποτιμά τη γνώση, την εμπειρία και τον ρόλο των αγροτών στη βιωσιμότητα του οικοσυστήματος.
Απόσπασμα 1
«-Δεν γίνεται αυτό το πράγμα για όλους τους λόγους που είπαμε. Όχι μόνο για την τσέπη μας, αλλά και για τα παιδιά μας, αλλά και για τον τουρισμό μας, να στηριχτεί εδώ κλπ, να μην καλλιεργούνται οι πλαγιές μας. Αν δεν καλλιεργηθούν, το πρώτο που θα πάρουμε θα είναι φωτιά. Όχι μόνο, ξαναλέω, για την τσέπη μας, αυτό που είπαμε πιο πριν, αλλά για όλη την περιοχή.
-Άρα η καλλιέργεια είναι μια παράλληλη δραστηριότητα, μια λύση ανάγκης.
-Είναι η δραστηριότητα ενός παραγωγού.
-Ναι. Αλλά λέτε ότι αν δεν καλλιεργηθεί θα πάρει φωτιά η περιοχή.
-Όταν μείνει ακαλλιέργητο, αν αρπάξουν τα πουρνάρια και τέτοια…
-Το Υπουργείο Κλιματικής Αλλαγής και Πολιτικής Προστασίας δεν θα έπρεπε να το λάβει υπόψη του αυτό; Ότι αν δεν καλλιεργούν οι παραγωγοί του Πηλίου, δεν καλλιεργούν και είναι ο δρόμος και τα ξερά χόρτα δίπλα, πόσο πιο εύκολα θα πάρει φωτιά και πόσο είναι μετά να κάνεις αποζημιώσεις από τις περιουσίες που θα καούνε, θα χαθούνε;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια)
Απόσπασμα 2
«-Γιατί τώρα τι μας γίνεται, μας επιβαρύνουν χειρότερα τα πράγματα στο Πήλιο. Σου απαγορεύουν να μπεις με τον καύσωνα να κλαδέψεις χόρτα. Σου απαγορεύουν να κάψεις στην εποχή τους. Τα αφήνεις όλα σε κάποιο σημείο. Που αν καείς, θα καείς πρώτος εσύ, το κτήμα σου, το κτήμα σου, γιατί έχεις την καύσιμη ύλη. Σου απαγορεύουν.
-Η ιδιομορφία του περιβάλλοντος εδώ είναι ότι δεν είναι οι ελαιώνες όπως είναι στην Πελοπόννησο. Στην Πελοπόννησο, και να μην καλλιεργηθεί έναν χρόνο, θα βγει δέκα πόντους χορτάρι, θα ξεραθεί. Εδώ αν μείνει μια χρονιά ακαλλιέργητο, ιδιαίτερα οι ορεινοί ελαιώνες, του χρόνου είναι ζούγκλα. Δεν μπαίνεις μέσα.
-Δεν υπάρχει μόνο χορταράκι. Ξεχνάς το βιολογικό και πας μετά σε ζιζανιοκτόνο για να μπορέσεις να επαναφέρεις λίγο το κτήμα.
-Εμείς παλεύουμε με τη φύση, εδώ εμείς κάνουμε αποψίλωση κάθε χρόνο. Για να μπορέσουμε να κρατηθούν τα κτήματα. Συν το ανάγλυφο της περιοχής είναι πολύ μεγάλο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Αγριά))
Παρότι η ποικιλία Κονσερβολιά Πηλίου φέρει τον χαρακτηρισμό ΠΟΠ από το 1996 στην Ευρωπαϊκή Ένωση (1107/96/ΕΚ), η αναγνώριση αυτή παραμένει σε μεγάλο βαθμό συμβολική και αποκομμένη από την πραγματικότητα των παραγωγών. Οι ίδιοι δηλώνουν ξεκάθαρα ότι η ένδειξη ΠΟΠ δεν προσφέρει καμία ουσιαστική υπεραξία ούτε στην αγορά ούτε στις πολιτικές στήριξης. Αντί να λειτουργεί ως εργαλείο εμπορικής διάκρισης και τοπικής ταυτότητας, το ΠΟΠ παραμένει ένα τυπικό σήμα χωρίς εφαρμογή και χωρίς θεσμική αξιοποίηση. Ούτε οι εμπορικές αλυσίδες το αναδεικνύουν, ούτε το καταναλωτικό κοινό φαίνεται να επηρεάζεται από αυτό στις αγοραστικές του επιλογές. Οι παραγωγοί διαπιστώνουν ότι δεν απολαμβάνουν καμία ενίσχυση ή αποζημίωση που να συνδέεται με τον χαρακτηρισμό αυτό, ούτε από την αγορά ούτε από το ίδιο το κράτος, το οποίο δεν έχει ενσωματώσει το ΠΟΠ σε ένα σύστημα επιβράβευσης ή διαφοροποιημένης μεταχείρισης. Η αποτυχία των θεσμών να αξιοποιήσουν το ΠΟΠ ως μέσο στήριξης και προώθησης του τοπικού προϊόντος συνιστά μια μορφή αναγνωριστικής αδικίας, καθώς η γεωγραφική και ποιοτική ιδιαιτερότητα της ποικιλίας δεν αναγνωρίζεται στην πράξη. Η ιστορικότητα, η τοπικότητα και η διαφοροποίηση του προϊόντος, που θα μπορούσαν να μετατραπούν σε στρατηγικό πλεονέκτημα, παραμένουν αόρατες μέσα σε έναν θεσμικό και εμπορικό μηχανισμό που αδιαφορεί. Οι παραγωγοί δεν βλέπουν καμία αλλαγή στην αξία, στη ζήτηση ή στην τιμολόγηση των προϊόντων τους λόγω της ένδειξης ΠΟΠ, ενώ η ίδια η πολιτεία δεν έχει προβλέψει καμία ενεργή πολιτική στήριξης, ενημέρωσης ή ανάδειξης του σήματος. Αντί να λειτουργεί ως πλατφόρμα ενίσχυσης της τοπικής αγροτικής ταυτότητας, το ΠΟΠ καταλήγει να είναι ένα εργαλείο χωρίς αντίκρισμα για τους ίδιους τους παραγωγούς, που παραμένουν θεσμικά και εμπορικά αφανείς. Η μη ενσωμάτωσή του στις πολιτικές ενισχύσεων, στα διαφημιστικά αφηγήματα και στις λιανικές αλυσίδες εντείνει την αίσθηση αδικίας, καθώς η επίσημη αναγνώριση υπάρχει μόνο στα χαρτιά, χωρίς να μεταφράζεται σε οφέλη ή υποστήριξη.
Απόσπασμα 1
«–Κι όχι μόνο στο ελαιόλαδο. Και στη βρώσιμη. Γιατί στην παραγωγή έχουμε βρώσιμη. Εκεί είναι που θα πάρει υπεραξία.
-Είναι και ΠΟΠ η βρώσιμη.
-Ναι, είναι και ΠΟΠ, αλλά δεν του δίνει κάτι, δεν έχει καμιά ιδιαίτερη διαφορά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 2
«- Άρα την αξία της ελιάς την παίρνετε ουσιαστικά; Είναι στον αυτόματο η δική σας εξαιτίας του ΠΟΠ;
– Όχι, όχι, είπα και προηγουμένως αλλά πιθανόν να μην με ακούσατε. Το ΠΟΠ, μην θεωρείτε ότι δίνει καμία υπεραξία αυτή τη στιγμή στο προϊόν.
– Γιατί γίνεται πολλή συζήτηση.
-Γίνεται αλλά είναι και θέμα προσφοράς και ζήτησης, καθαρά.
– Το ΠΟΠ δίνει μία μικρή αξία, υπάρχει πολλή γραφειοκρατία.
– Ναι αλλά εδώ την έχουμε, δεν έχει ΠΟΠ; Άρα γιατί λέτε ότι δεν σας δίνει κάτι;
– Δεν έχει σημασία
– Όταν βγεις στην αγορά, τώρα λίγο θα παίξει αν είναι ΠΟΠ ή αν είναι απλό, λίγο θα παίξει στον καταναλωτή που θα πάει στο ράφι να πάρει ένα βάζο ελιές ή ένα λίτρο λάδι. Δεν νομίζω ότι παίζει ιδιαίτερα, αλλά νομίζω ότι είναι για να γίνονται συζητήσεις στα μέσα, να βγαίνουν αυτοί που λέγαμε πριν, οι ερευνητές και λοιπά, να κάνουνε γνωματεύσεις, αλλά στο τέλος, για τον παραγωγό είναι ένα μεγάλο μηδενικό.
– Για εσάς είναι ένα μεγάλο μηδενικό το ΠΟΠ ουσιαστικά;
– Δεν έχει καμιά…
-Δεν το έχει υιοθετήσει ούτε το Υπουργείο. Να πει ότι αυτό το προϊόν που είναι ΠΟΠ πρέπει να το αντιμετωπίσεις αλλιώς, να δώσεις μια αποζημίωση, δηλαδή χαρακτηρίζει και ένα προϊόν, Κονσερβολιά Πηλίου ΠΟΠ, το 1994, και δεν σου έχει δώσει μέχρι τώρα τίποτα. Τίποτα. Ούτε το όνομα του.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Μηλιές))
Η αδυναμία των καταναλωτών να κατανοήσουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και την προστιθέμενη αξία των τοπικών αγροτικών προϊόντων, όπως το ελαιόλαδο του Πηλίου, συνιστά μια βαθιά ριζωμένη μορφή αναγνωριστικής αδικίας. Οι παραγωγοί περιγράφουν πώς, ακόμη και όταν επενδύουν σημαντικά στην ποιότητα, στην τυποποίηση και στη διαφοροποίηση του προϊόντος τους, η αγορά αδυνατεί να ανταποκριθεί, καθώς το καταναλωτικό κοινό δεν διαθέτει τα εργαλεία ή την κουλτούρα να αναγνωρίσει την υπεραξία. Η σύγκριση με άλλα προϊόντα γίνεται αποκλειστικά με όρους τιμής, χωρίς καμία ουσιαστική αξιολόγηση των ιδιαίτερων συνθηκών παραγωγής, της αυθεντικότητας ή της τοπικής ταυτότητας. Όπως σημειώνεται από τους ίδιους τους παραγωγούς, δεν υπάρχει περιθώριο να χτιστεί ένα μοντέλο ελαιοκομίας βασισμένο στην παραδοσιακότητα, διότι η αγορά και κυρίως οι καταναλωτές δεν αναγνωρίζουν τη διαφορά. Πέρα από την οικονομική απαξίωση του ποιοτικού προϊόντος, η αδικία εδώ είναι βαθύτερη: η αγροτική προσπάθεια, η τοπική γνώση και η πολιτισμική αξία του προϊόντος δεν αναγνωρίζονται ούτε κοινωνικά ούτε θεσμικά. Οι παραγωγοί δηλώνουν ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού –ακόμα και οι νέες γενιές– δεν έχει καμία επίγνωση του τρόπου παραγωγής του ελαιολάδου, της δυσκολίας της διαδικασίας ή των κριτηρίων ποιότητας. Αυτή η έλλειψη «καταναλωτικής παιδείας» έχει ως συνέπεια το αυθεντικό προϊόν να εξισώνεται με το βιομηχανοποιημένο, ενώ ο δημιουργός του μένει αόρατος και ανώνυμος μέσα σε μια αγορά που επιλέγει με βάση τη χαμηλότερη τιμή και όχι την αξία. Η απόσταση μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης δημιουργεί ένα συστημικό πρόβλημα αναγνώρισης: ο ποιοτικός παραγωγός όχι μόνο δεν επιβραβεύεται, αλλά σταδιακά αποθαρρύνεται από το να επενδύσει ξανά στην ποιότητα, καθώς η εμπορική απορρόφηση του προϊόντος δεν είναι δεδομένη, η θέση του στα ράφια των καταστημάτων είναι επισφαλής, και ακόμη και όταν το προϊόν φτάνει στον καταναλωτή, η προστιθέμενη αξία δεν αναγνωρίζεται στην πράξη. Αυτό δεν αποτελεί απλώς αποτυχία της αγοράς, αλλά μια συνολική αποτυχία κοινωνικής και πολιτισμικής αναγνώρισης της γεωργικής προσπάθειας και της διαφοροποίησης που ενσωματώνεται στο τοπικό προϊόν.
Απόσπασμα 1
«-Δεν πιστεύετε ότι μπορεί να χτιστεί στην περιοχή ένα μοντέλο ελαιοκομίας πάνω στην παραδοσιακότητα;
-Όχι, ξεκάθαρα, γιατί η ίδια η αγορά δεν μπορεί να το δεχτεί. Όπως ιδίων χαρακτηριστικών αυτοκίνητο θα έπαιρνες πάντα το πιο φτηνό, ακριβώς το ίδιο πράγμα γίνεται και στην ελιά. Δεν μπορείς να έχεις ίδιο προϊόν στην αγορά, ίδια ποικιλία, να είναι 5 χιλιόμετρα πιο μακριά και το ένα να κάνει ένα ευρώ και το άλλο δύο επειδή πρέπει εσύ να βγάλεις τα κόστη σου.
-Ο καταναλωτής θα πάει να βρει και με τα σημερινά δεδομένα, με την ακρίβεια κλπ…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άφησσος))
Απόσπασμα 2
«Άρα, ό,τι και να κάνω στην υπεραξία του προϊόντος μου, η αγορά είναι αυτή που θα μου φέρει τα χρήματα για να έχω μια κερδοφορία ή τέτοιο για να πω τα παρατάω. Το όσο πιο όμορφο προϊόν έχω, να είναι τυποποιημένο, να είναι τέτοιο και λοιπά, έρχεται μετά στους κανόνες της αγοράς, πρώτον, να το δεχτεί στα ράφια του, γιατί παίζει κι εδώ πρόβλημα, και μεγάλος συνεταιρισμός να είναι να το δεχτεί στα ράφια του, και δεύτερον, να διατηρηθεί στα ράφια του. Άμα έχεις την ποιότητα θα διατηρηθεί, δεν ξέρεις πώς θα αντιδράσει η αγορά. Την πρώτη φορά μπορείς να κάνεις μάρκετινγκ ένα τέτοιο, να γεμίσεις τα ράφια όλου του κόσμου επειδή έχεις ωραίο δίκτυο, να πάει, αν παραμείνει αυτό το προϊόν μέσα κι έχεις αυτές τις τιμές, θα το δεχτεί το αγοραστικό κοινό;
-Ο καταναλωτής θα το δεχτεί; Είναι πολλοί οι παράγοντες.
-Αυτό θέλω να εξηγήσω τόση ώρα. Το σούπερ ντούπερ προϊόν, η σούπερ ντούπερ τιμή.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άφησσος))
Απόσπασμα 3
«-Όλα αυτά μπορεί να γίνει κάτι, αλλά να υπάρχει και παιδεία. Καταρχήν δεν υπάρχει παιδεία καταναλωτών. Βγείτε στην αγορά και ρωτήστε για το ελαιόλαδο. Εγώ πιστεύω το 80% των καταναλωτών δεν έχουν ιδέα ποια είναι τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του ελαιόλαδου.
-Όχι, το 98% του Έλληνα.
-Λοιπόν, δεν υπάρχει, και επειδή είμαι εκπαιδευτικός, και από το σχολείο. Τα παιδιά μας δεν μαθαίνουν τίποτα. Νομίζουν το ελαιόλαδο είναι σαν το σταφύλι, το πατάς και τρέχει ζουμί και βγάζεις λάδι. Οι περισσότεροι. Ή βάζεις μια βρύση πάνω και βγάζεις λάδι.
-Για όλη την διατροφή, όχι μόνο για το ελαιόλαδο. Και τα παιδιά δεν ξέρουν πώς το σιτάρι είναι φυτό. Μπορεί να είναι χημικό, πέτρωμα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Αγριά))
Η απουσία αναγνώρισης της υπεραξίας των τοπικών προϊόντων αποτελεί μια χαρακτηριστική μορφή αναγνωριστικής αδικίας που βιώνουν οι παραγωγοί του Πηλίου. Παρά τις αντικειμενικά υψηλές ποιοτικές προδιαγραφές των προϊόντων τους —όπως το άγουρο αγριέλαιο ή η φρουτώδης ποικιλία Αμφίσσης καλλιεργημένη στο ιδιαίτερο μικροκλίμα του Πηλίου— ούτε η αγορά ούτε οι θεσμοί φαίνεται να αναγνωρίζουν αυτή την υπεραξία με τρόπο που να μεταφράζεται σε εισόδημα ή θεσμική στήριξη. Όπως δηλώνεται χαρακτηριστικά στη συνέντευξη, η παραγωγή ενός εξαιρετικά ποιοτικού ελαίου από 700 κιλά ελιές απέφερε στον παραγωγό μόλις 180 ευρώ, έναντι κόστους 700 ευρώ. Το προϊόν, αν και ομολογουμένως κορυφαίο, «δεν πληρώνει τα κόστη». Η αγορά και οι εμπορικοί μηχανισμοί είναι ανεπαρκώς δομημένοι για να υποστηρίξουν τοπικά, υψηλής ποιότητας προϊόντα που απαιτούν περισσότερο κόπο και τεχνογνωσία. Παράλληλα, οι παραγωγοί τονίζουν ότι ενώ καλλιεργούν την ίδια ποικιλία με άλλες περιοχές (π.χ. Αμφίσσης), το ιδιαίτερο ανάγλυφο και μικροκλίμα του Πηλίου μεταβάλλει δραστικά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της ελιάς. Παρ’ όλα αυτά, ούτε η αγορά ούτε τα συστήματα πιστοποίησης ενσωματώνουν αυτή τη διαφοροποίηση στην τιμή ή στην εμπορική ταυτότητα. Αντιθέτως, η υπεραξία παραμένει «αόρατη», καταλήγοντας να επιβαρύνει μονομερώς τον παραγωγό. Αυτή η θεσμική και εμπορική αδυναμία αναγνώρισης της ποιοτικής και τοπικής ιδιαιτερότητας των προϊόντων αποτελεί ξεκάθαρη αναγνωριστική αδικία, οδηγώντας τελικά σε απαξίωση της προσπάθειας διαφοροποίησης και εγκατάλειψη της ποιότητας ως στρατηγικής. Αυτή η θεσμική και εμπορική αδυναμία αναγνώρισης της ποιοτικής και τοπικής ιδιαιτερότητας των προϊόντων οδηγεί τελικά σε απαξίωση της προσπάθειας διαφοροποίησης και εγκατάλειψη της ποιότητας ως στρατηγικής. Επιπλέον, η αδυναμία του παραγωγού να επιβάλει την υπεραξία του προϊόντος του εντός μιας εμπορικής αλυσίδας που δεν τον στηρίζει, απογυμνώνει τον ρόλο του από κάθε συμβολικό ή θεσμικό κύρος, αφού η τοπική τεχνογνωσία, η βιωματική εμπειρία και η αγροτική υποκειμενικότητα που ενσαρκώνονται σε αυτά τα προϊόντα παραμένουν αόρατες και μη αναγνωρίσιμες, με αποτέλεσμα ο αγρότης όχι μόνο να ζημιώνεται οικονομικά, αλλά και να υποτιμάται ως δημιουργός αξίας.
Απόσπασμα 1
«-Πήγα και μάζεψα αγριελιές, με ένα κόστος 700 ευρώ μαζευτικά, γιατί δεν μαζεύονται εύκολα. Πήγα εδώ, από τα 700 κιλά ελιές, γιατί έπρεπε να έχω μισό μαλακτήρα γιατί δεν γινόταν διαφορετικά, έβγαλα 30, 30 λίτρα άγουρο αγριέλαιο. Πόσο πρέπει να πληρωθείς; Προσέξτε με γιατί θέλω να με καταλάβετε. Υπεραξία, προϊόν, πιο τοπ προϊόν δεν υπάρχει. Σας πληροφορώ πούλησα 2 λίτρα από 90 ευρώ το λίτρο, 90 ευρώ το λίτρο. Ουάου, φοβερή τιμή, τα άξιζε το προϊόν, ναι. Πούλησα 2 λίτρα. Πήρα 180 ευρώ έχοντας δώσει 700 να τα μαζέψω από την όμορφη υπεραξία, από ένα σούπερ ντούπερ προϊόν, πλασαρισμένο, είναι εδώ κι ο κύριος Βολιώτης τον έχω και μάρτυρα. Το κράτησα για την οικογένεια μου, το έφαγε η οικογένεια μου, ήταν υπεραξία για εμένα, ναι, εντάξει.
-Τα τυχερά του επαγγέλματος.
-Το να δώσω 2 λίτρα με αυτή τη σούπερ ντούπερ τιμή το σούπερ ντούπερ προϊόν με 90 ευρώ το λίτρο, όχι μόνο δεν μου βγάζει τα κόστη…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άφησσος))
Απόσπασμα 2
«-Πάντως για να κλείσουμε, γιατί ειπώθηκε πριν για την μεταποίηση κλπ. Όμως η ελιά είναι ίδια ποικιλία με την Αμφίσσης. Κι όμως εσείς λέτε ότι έχετε καλύτερο…
-Δεν είναι ίδιο προϊόν, δεν είναι ίδια. Στα ποιοτικά χαρακτηριστικά δεν είναι ίδιο.
Το μέρος αλλάζει.
-Ναι ναι, το μέρος αλλάζει και αλλάζει την ελιά. Το δέντρο είναι ίδιο, η ποικιλία.
-Το μικροκλίμα.
-Το μικροκλίμα. Εκεί πάνω πρέπει να χτίσουμε. Εδώ πρέπει να χτίσουμε.
-Εδώ πέρα, όλοι είμαστε αγρότες. Εκεί ήθελα να πω κάτι άλλο.
Άρα δεν είναι η μεταποίηση. Είναι η πρώτη ύλη που έχεις για να τέτοιο… Δεν είναι η μεταποίηση.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άφησσος))
Απόσπασμα 3
«-Οι ιδιαιτερότητες υπάρχουν, για παράδειγμα η ελιά η ορεινή του Πηλίου δεν μπορεί να συγκριθεί στα βασικά ποιοτικά χαρακτηριστικά με την Αμφίσσης. Κι από θέμα γεύσης, κι από θέμα συντήρησης.
-Ίδια ποικιλία.
-Ίδια ποικιλία, ναι. Αν πάρεις όμως ελιά Αμφίσσης και τη βάλεις μέσα, γιατί εμείς κάνουμε και ένα είδος μεταποίησης, σαν παραγωγοί. […]
-Οι ελιές οι ορεινές συντηρούνται άψογα. Οι πεδινές μαλακώνουν γαραλιάζουν, μυρίζουν, παθαίνουν ένα σωρό ασθένειες. Η ορεινή ελιά δεν παθαίνει.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Αγριά))
Η προσωρινότητα των αλλοδαπών εργατών στη γεωργία αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση αδικίας μη αναγνώρισης, καθώς οι θεσμοί και η πολιτεία αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν την καθοριστική συμβολή αυτού του εργατικού δυναμικού στην αγροτική παραγωγή. Οι περιορισμοί στις άδειες διαμονής και εργασίας, οι αυστηροί χρονικοί περιορισμοί και η αδυναμία σύναψης σταθερών συνεργασιών με εργάτες, δημιουργούν μια συνθήκη αστάθειας και συνεχούς αβεβαιότητας για τους παραγωγούς. Παρά το γεγονός ότι οι εργάτες αυτοί είναι απολύτως αναγκαίοι για τη συγκομιδή και τη φροντίδα των καλλιεργειών, αντιμετωπίζονται σαν «αναλώσιμοι πόροι» αντί για θεμελιώδεις συντελεστές του αγροτικού συστήματος. Η έλλειψη θεσμικής πρόβλεψης για πιο μόνιμες ή ευέλικτες ρυθμίσεις απασχόλησης δείχνει ότι το κράτος δεν αναγνωρίζει τις ανάγκες και τη λειτουργική πραγματικότητα των παραγωγών σε περιοχές όπως το Πήλιο. Αυτή η αδιαφορία καταλήγει να πλήττει τόσο την αγροτική παραγωγή όσο και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια των εργατών, μετατρέποντας μια λειτουργική ανάγκη σε χρόνιο πρόβλημα.
Απόσπασμα 1
«-Είναι κι ένα άλλο πρόβλημα. Εγώ έχω κάποιους μόνιμους που τους έχω στη δουλειά. Τους έχω σπίτι που μένουν, κτλ. Τώρα θα φέρουν τις γυναίκες από πρώτη του μηνός. Είμαστε υποχρεωμένοι μόνο για τρεις μήνες. Δεν δίνει η πολιτεία, ξέρω εγώ, ένα μήνα ακόμα, ούτε μια μέρα. Με αποτέλεσμα, τους κανονίζω να έρθουν τότε γιατί τρεις μήνες μετά δεν μπορούν να ξαναρθούν. Ο άντρας τους είναι μόνιμος, έχει χαρτιά.
-Αν επιτρέπεται, Αλβανούς φαντάζομαι; Για να έρχονται τόσο εύκολα.
-Ναι, Αλβανούς, δεν υπάρχουν άλλοι. Έρχονται εύκολα αλλά πρέπει να φύγουν σε τρεις μήνες. Τρεις και μία μέρα, μετά δεν γίνεται τίποτα, έχει μάζεμα, έχει χίλια δυο, να πούμε. Και αυτό είναι λάθος της πολιτείας που δεν το επιτρέπει. Από τη στιγμή που η οικογένειά της είναι νόμιμη εδώ πέρα, δεν είναι κάτι παράνομο. Λοιπόν, πρόπερσι είχα ξεκινήσει να κάνω χαρτιά σε δύο δικηγόρους, για να είμαι σίγουρος, πάει κανένα ενάμιση χιλιάρικο με αυτή την ιστορία και τελικά ήταν μαγκιά των δικηγόρων, δυο που ήταν, να μου πάρουν το ένα χιλιάρικο.
-Είναι απάτη. Απάτη.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Η ύπαρξη νοθείας, τόσο στο χύμα όσο και στο τυποποιημένο ελαιόλαδο, δεν αντιμετωπίζεται με τη σοβαρότητα που απαιτείται από τα εμπορικά δίκτυα και τους αρμόδιους θεσμούς. Αντί να εφαρμόζονται αυστηροί έλεγχοι και να προστατεύονται οι ποιοτικοί παραγωγοί, υπάρχει σιωπηρή ανοχή ή ακόμη και συγκάλυψη, επιτρέποντας πρακτικές όπως η ανάμειξη ελαιολάδων διαφορετικής ποιότητας με στόχο την τυπική κάλυψη των ορίων της κατηγορίας «έξτρα παρθένο». Το αποτέλεσμα είναι η συστημική εξίσωση του έντιμου με τον παραβάτη, καθώς η αγορά δεν διαφοροποιεί το προϊόν υψηλής ποιότητας από εκείνο που απλώς πληροί τυπικά κριτήρια όπως η οξύτητα. Αυτή η πραγματικότητα υπονομεύει τις προσπάθειες των παραγωγών που επενδύουν στη γνώση, στην υπευθυνότητα και στην ακεραιότητα, καθώς η εργασία και οι αξίες τους δεν αναγνωρίζονται, ούτε ανταμείβονται. Η αδικία μη αναγνώρισης εδώ είναι διπλή: από τη μία πλευρά, οι αξίες και οι προσπάθειες των έντιμων παραγωγών υποτιμώνται από την πολιτεία και την αγορά, που δεν τους ξεχωρίζουν από όσους παραβιάζουν τους κανόνες· από την άλλη, η εμπιστοσύνη του καταναλωτή προς τον τοπικό παραγωγό καταρρέει, καθώς δεν υπάρχει τρόπος να επιβεβαιωθεί η ποιότητα ή η προέλευση, και το προϊόν απαξιώνεται συνολικά. Επιπλέον, η απαγόρευση άμεσης διάθεσης, όπως η πώληση χύμα ελαιολάδου σε γνωστούς ή φίλους, αφαίρεσε από τον ποιοτικό παραγωγό ένα κρίσιμο εργαλείο επιβεβαίωσης και αναγνώρισης της δουλειάς του, ενώ ενίσχυσε τη δύναμη των εμπορικών δικτύων που ελέγχουν την πρόσβαση στην αγορά, χωρίς όμως να ελέγχονται οι ίδιοι με την ίδια αυστηρότητα.
Τα φαινόμενα αυτά δεν αποτελούν ατομικές παρατυπίες, αλλά δείκτες ενός συστήματος που επιβραβεύει τη μαζικότητα, ανέχεται την παραπλάνηση και αποτυγχάνει να στηρίξει θεσμικά τη μικρή, τοπική, ποιοτική παραγωγή. Οι ελεγκτικοί μηχανισμοί είτε δεν επαρκούν, είτε σιωπούν, με αποτέλεσμα η νοθεία να αποτελεί καθημερινή πρακτική, αποδεκτή εντός της αγοράς. Η ηθική και επαγγελματική ταυτότητα των παραγωγών πλήττεται, όχι επειδή παραβατούν, αλλά επειδή βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε ένα σύστημα που αδυνατεί να ξεχωρίσει, να ελέγξει και να επιβραβεύσει το ποιοτικό προϊόν και τους ανθρώπους που το παράγουν με ευθύνη.
Απόσπασμα 1
«-Αυτό, ο σοβαρός, ο συνειδητός παραγωγός, το έξτρα παρθένο, με το παρθένο θα το πάρει να το βάλει στην αποθήκη του, δεν θα το μπερδέψει.
-Σε διαφορετικά…
-Θα το βάλει σε διαφορετικές δεξαμενές. Βέβαια, αυτά υπάρχουν και οι παρατυπίες. Το ζητούμενο είναι όμως, κι ένας έμπορας, που θα πάρει να κάνει τυποποίηση, θα πάρει το δικό μου το 0,3, θα πάρει το δικό του το 0,5 με χαμηλότερη τιμή. Θα πάρει της κυρίας, να πούμε, του ενός βαθμού. Γιατί μέχρι 0,8 είναι το έξτρα παρθένο, έτσι. Θα πάρει και μέχρι 1,2 και 1,5 με πολύ χαμηλότερη τιμή, θα τα μπερδέψει, θα το φτιάξει 0,8 και θα το πουλήσει έξτρα παρθένο. Έτσι. Γιατί μιλάμε μόνο για τη νοθεία που μπορεί να κάνει ο παραγωγός που θα δώσει στο δοχείο. Αυτά δεν τα αγγίζει κανένας.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 2
«-Εδώ είναι η διαφορά. Ότι όλα αυτά τα χρόνια, ο παραγωγός δεν είχε εργαλεία, όπλα. Για να πάρει μια υπεραξία του προϊόντος πήγαινε από σπίτι σε σπίτι, με τον τενεκέ, για να συναγωνιστούμε.. Τώρα, νοθεία στο προϊόν που είναι χύμα, όλα αυτά που…
-Έχουν υπάρξει και τέτοια φαινόμενα. Αλλά και στα τυποποιημένα υπάρχει νοθεία, έτσι, να μην λέμε το ένα, μονόπλευρα…
-Υπάρχουν παραγωγοί που δεν πουλάνε πραγματικά έξτρα παρθένο ελαιόλαδο και δυσφημίζονται στους πολίτες.
-Και τυποποιημένο…
-Και τυποποιημένο. Και γι αυτό φτάσαμε να υπάρχει μία δυσφήμιση από ένα προϊόν που θέλαμε να πάρουμε μια υπεραξία πουλώντας σε γνωστούς, φίλους, στην εμπιστοσύνη αυτή που είχαμε αποκτήσει, που λέει ο ***, και χάθηκε κι αυτό το όπλο που είχαμε. Απαγορεύτηκε από τη νομοθεσία…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Μηλιές))
Η γεωγραφία ενέχει μια αδικία μη αναγνώρισης που βιώνουν οι παραγωγοί του Πηλίου, καθώς οι κρατικοί φορείς αποτυγχάνουν να λάβουν υπόψη το ιδιαίτερα δύσκολο και απαιτητικό γεωμορφολογικό περιβάλλον της περιοχής κατά τον σχεδιασμό πολιτικών στήριξης και επιδότησης. Παρά τις σοβαρές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι αγρότες , όπως η αδυναμία μηχανοποίησης, η δυσκολία πρόσβασης, η χειρωνακτική συλλογή, το επικλινές και βραχώδες έδαφος, λαμβάνουν τις ίδιες ή και χαμηλότερες επιδοτήσεις από παραγωγούς σε πεδινές περιοχές με σαφώς ευνοϊκότερες συνθήκες καλλιέργειας και χαμηλότερο κόστος παραγωγής. Η κρατική πολιτική εφαρμόζεται με ισοπεδωτικό τρόπο, παραγνωρίζοντας τα άνισα φορτία που επωμίζονται οι ορεινοί παραγωγοί και αντιμετωπίζοντας διαφορετικές παραγωγικές πραγματικότητες ως ισοδύναμες. Αυτή η προσέγγιση υποβαθμίζει την αξία της τοπικής γνώσης, της εμπειρίας και της προσπάθειας, καθώς η υπεραξία που παράγεται μέσα από την καλλιέργεια σε δυσμενείς συνθήκες δεν αναγνωρίζεται ούτε οικονομικά ούτε θεσμικά. Το πρόσθετο κόστος που συνεπάγεται η καλλιέργεια σε αυτές τις συνθήκες δεν καλύπτεται, με αποτέλεσμα να επιβαρύνει αποκλειστικά τον παραγωγό και να “εξαφανίζεται” μέσα στην αγορά που δεν διαφοροποιεί ούτε την προέλευση ούτε τις συνθήκες παραγωγής. Το κράτος αποτυγχάνει να διακρίνει ότι σε περιοχές όπως το Πήλιο, το γεωγραφικό ανάγλυφο δεν είναι απλώς μια ιδιομορφία, αλλά ένας κρίσιμος παράγοντας που διαμορφώνει το κόστος, τις δυνατότητες, τις ανάγκες και εντέλει την ίδια την επιβίωση της αγροτικής παραγωγής.
Τα αίτια αυτής της αναγνωριστικής αδικίας εντοπίζονται στην έλλειψη διαφοροποίησης των πολιτικών ενίσχυσης με βάση τις γεωμορφολογικές συνθήκες, στην αδυναμία του κράτους να εξισορροπήσει θεσμικά τα μειονεκτήματα της ορεινής γεωργίας, και στην υποτίμηση της τοπικής αγροτικής γνώσης ως ισότιμου φορέα τεχνογνωσίας και προσαρμογής. Η επίμονη απαίτηση για ίση μεταχείριση κάτω από άνισες συνθήκες αποκαλύπτει μια βαθύτερη θεσμική αδιαφορία απέναντι στη βιωματική και επαγγελματική εμπειρία των παραγωγών, οδηγώντας σε συστηματική μη αναγνώριση των πραγματικών όρων ζωής και παραγωγής στο Πήλιο.
Απόσπασμα 1
«-Με 10 ευρώ το στρέμμα, πρέπει να ανταγωνιστώ την τιμή του Αλμυρού, την τιμή της Στυλίδας. που μπαίνεις μέσα με το τρακτέρ, τινάζεις με το δονητικό, με την ομπρέλα σου κλπ. Όταν εγώ, εν έτει 2024, μπορεί να χρειάζομαι μουλάρι για να βγάλω τις ελιές, καταλαβαίνετε ότι και αυτή η υπεραξία που πάμε να δώσουμε φεύγει από το εισόδημά μας.
-Εξανεμίζεται.
-Αυτό προφανώς θα ακούσατε και από την άλλη πλευρά [ΝΔ Μαγνησία]. Αυτό το τραύμα, επειδή δεν μπορεί να το εξισορροπήσει η αγορά, πρέπει να το εξισορροπήσει ή το κράτος ή κάποιος άλλος φορέας, προκειμένου… Δεν γίνεται να πουλάω, να είναι μέσα στην αγορά, ίδια ελιά, φαινομενικά, μπορεί να δίνει διαφορετική τοποθεσία, ελιά Αμφίσσης Πηλίου με τον Αλμυρό»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«-Το μεγάλο πρόβλημα, είτε είσαι συνεταιρισμός, είτε είσαι μεμονωμένος, είτε είσαι ομάδα παραγωγών, έχεις πάντα το ίδιο πρόβλημα. Το πρόβλημα σου είναι τα υπερβολικά μεγάλα κόστη, λόγω του επικλινούς.. Όχι μόνο του επικλινούς, του δύσκολου εδάφους.
-Το ανάγλυφο…
-Μην κοιτάτε εδώ, υπάρχουν περιοχές που δενόμαστε για να κατέβουμε ας πούμε, να πάρουμε το πανί.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Η πολιτική της υποχρεωτικής καθολικής μετάβασης στη βιολογική γεωργία δημιουργεί διανεμητικές αδικίες, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη τις διαφορετικές δυνατότητες και προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι παραγωγοί. Οι μικροί αγρότες, ιδιαίτερα όσοι έχουν διασπαρμένα τεμάχια, είναι υποχρεωμένοι να εφαρμόσουν βιολογικές πρακτικές σε όλα τα κτήματά τους, γεγονός που αυξάνει δυσανάλογα το κόστος παραγωγής. Επιπλέον, απαιτούνται ειδικές υποδομές αποθήκευσης και διαχωρισμού των προϊόντων, κάτι που δεν είναι οικονομικά εφικτό για όλους. Παράλληλα, η αγορά δεν αναγνωρίζει επαρκώς την υπεραξία των βιολογικών προϊόντων, με αποτέλεσμα οι παραγωγοί να μην λαμβάνουν ικανοποιητική αποζημίωση για την επιπλέον προσπάθεια και το κόστος που συνεπάγεται η βιολογική καλλιέργεια. Οι έμποροι ελέγχουν τη ζήτηση και τις τιμές, με αποτέλεσμα οι παραγωγοί να μην μπορούν να διαθέσουν εύκολα τα προϊόντα τους ως βιολογικά, αφού δεν υπάρχει διαφοροποίηση στις τιμές. Επιπλέον, το κόστος των αναλύσεων και των πιστοποιήσεων για να αποδειχθεί ότι ένα προϊόν είναι βιολογικό βαραίνει εξ ολοκλήρου τον παραγωγό, χωρίς να υπάρχει αντίστοιχη επιδότηση ή κρατική στήριξη. Έτσι, οι αγρότες αναγκάζονται να αναλαμβάνουν ένα δυσανάλογο οικονομικό βάρος, το οποίο δεν συνοδεύεται από αντίστοιχα οφέλη στην αγορά. Η πολιτική καθολικής μετάβασης στη βιολογική γεωργία, χωρίς επαρκείς μηχανισμούς στήριξης και διαφοροποίησης ανάλογα με την τοπικότητα, ενισχύει τις ανισότητες μεταξύ των παραγωγών. Όσοι διαθέτουν κεφάλαιο και υποδομές μπορούν να προσαρμοστούν ευκολότερα, ενώ οι μικροί αγρότες μένουν εκτεθειμένοι σε υψηλό κόστος και αβεβαιότητα. Ασφαλώς, αυτό συνδέεται και με το ανάγλυφο, καθώς η βιολογική γεωργία σε επικλινή εδάφη κάνει ακόμα δυσκολότερη τη διαχείριση κλαδιών και τη διενέργεια ψεκασμών με τα απαραίτητα βιολογικά σκευάσματα.
Απόσπασμα 1
«-Ωραία, ωραία. Βιολογικό, ολοκληρωμένη διαχείριση που το ανέφερες πριν. Καταρχάς βιολογική καλλιέργεια κάνετε εδώ πέρα;
-Κάνουμε, κάνουμε. Κι εγώ κάνω.
-Πολλοί βιοκαλλιεργητές.
-Διαλέγετε κάποια τεμάχια;
-Όλα, είσαι υποχρεωμένος. Την ίδια καλλιέργεια, αν βάλεις ελιά πρέπει να είναι όλες σου οι ελιές. Αν έχεις και καρύδια, ξέρω εγώ…
-Εννοείς όλη η παραγωγή;
-Όχι, εννοώ… Αν είναι διασπαρμένο τα τεμάχια σου. Πάλι υποχρεώσεις να τα έχεις όλα;
-Μπορείς να μπεις σε προγράμματα, να πεις αυτό το κτήμα το κάνω βιολογικό.
-Γιατί είναι δεσμευτικό. Θα σου πει, εκεί που τα αποθηκεύεις, θα πρέπει να έχεις ξεχωριστούς χώρους. Δεν γίνεται αυτό το πράγμα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Μηλιές))
Απόσπασμα 2
«-Δηλαδή, ξαναλέω, εγώ παραγωγός, ο άλλος μεταποιητής, όχι να το φτιάξω μόνος μου. Εντάξει, ξαναλέω. Μισό ευρώ παραπάνω, τι μισό ευρώ παραπάνω;
-Δυο ευρώ παραπάνω.
-Τίποτα από αυτή την υπεραξία. Πας αυτή την ελιά και σου λέει μόνο πράσινο μαύρο, όχι βιολογικό. Μαύρο δεν έχει;
-Λένε οι έμποροι. Οι έμποροι. Δεν παίρνουν μαύρο.
-Δεν μας το ζητάει κανένας. […]
-Μαύρο δεν ζητάει κανένας. Ούτε Καλαμών. Κάτι ψέματα, κάτι τίποτα. Πανελλαδικά, όχι εμείς μονάχα.
-Σε ένα ανάγλυφο τέτοιο δεν μπορείς εύκολα να το μηχανοποιήσεις, θα μου πεις πάρε ερπιστριοφόρα ρε φίλε και…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Άφησσος))
Απόσπασμα 3
«-Ναι, δεν πρέπει να δείξω ότι είναι βιολογικό το προϊόν; Θα με πιστέψεις επειδή σου λέω ότι είναι βιολογικό το δικό μου;
-Αυτό το κάνει το ελαιοτριβείο, δεν το επιβαρύνεσαι εσύ.
-Αν το πουλήσω σε εσένα. Αν το πουλήσω σε άλλον έμπορα;
-Εκείνος πρέπει να κάνει.
-Κατάλαβες τι θέλω να πω. Εγώ, για να πουλήσω βιολογικό προϊόν, κάτι δείγμα μου πρέπει να πληρωθεί με μια ανάλυση αλφα, για να μπορέσω να το σπρώξω παραπέρα. Γιατί δεν είναι το σπίτι του παππού μου. Αυτό το πράγμα δεν πληρώνει την ταλαιπωρία.
-Αλλά το συνεχίζεις για λόγους κουλτούρας.
-Και για λόγους κουλτούρας. Και για το ότι θα δώσω μόνος μου υπεραξία στον προϊόν μου…
-Η κουλτούρα είναι ότι δεν θες να τρως και εσύ χημικά;
-Ναι, ξεκινάει από εκεί πρώτα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Οι παραγωγοί του Πηλίου βιώνουν συστηματική υποτίμηση της αξίας και της ταυτότητας του προϊόντος τους, λόγω της αδιαφορίας της αγοράς απέναντι στα τοπικά χαρακτηριστικά και τις ιδιαίτερες συνθήκες παραγωγής. Στην πρώτη περίπτωση, η είσοδος εισαγόμενων ελιών από την Αίγυπτο στην τοπική αγορά —που πωλούνται σε χαμηλότερες τιμές χωρίς διαφοροποίηση— όχι μόνο ασκεί οικονομική πίεση στους τοπικούς παραγωγούς, αλλά ακυρώνει θεσμικά και εμπορικά την ποιοτική και υπεραξία του τοπικού προϊόντος. Η απουσία μηχανισμών προστασίας της ταυτότητας και της ποιότητας, είτε μέσω πιστοποίησης είτε μέσω αυστηρότερου ελέγχου της αγοράς, αποδεικνύει την αδιαφορία των θεσμών να αναγνωρίσουν τοπικά παραγωγικά οικοσυστήματα. Στο δεύτερο απόσπασμα, επισημαίνεται πως η αγορά εξισώνει την ελιά του Πηλίου με εκείνη του Αλμυρού, αγνοώντας τις σημαντικές διαφορές σε ανάγλυφο, κόστος παραγωγής, μικροκλίμα και κόπο. Η μη αναγνώριση αυτών των διαφορών συνιστά αναγνωριστική αδικία, διότι το προϊόν αντιμετωπίζεται ως “φαινομενικά ίδιο”, στερώντας από τον παραγωγό την ορατότητα και το δικαίωμα να απολαύσει τα οφέλη της διαφοροποίησής του. Η συγκεκριμένη αδικία συνδέεται με τις αδικίες «έλλειψη κατανόησης επιθυμητού τελικού προϊόντος από τους καταναλωτές» και «έλλειψη αναγνώρισης της υπεραξίας των τοπικών προϊόντων».
Απόσπασμα 1
«Οι ενδιάμεσοι και οι έμποροι, όχι. Εδώ τώρα τι να σας πω, και η ίδια η Ένωση κάποια στιγμή έπαιρνε καρπό και τυποποιούσε. Το εμπόριο, δεν υπάρχει προστασία, δεν υπάρχει προστασία, έμποροι της περιοχής φέρνουν κι από το εξωτερικό ελιές. Φέρνουν ελιές Καλαμών από την Αίγυπτο και τις χτυπούν εδώ πέρα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 2
«-Επειδή δεν μπορεί να το εξισορροπήσει η αγορά, πρέπει να το εξισορροπήσει ή το κράτος ή κάποιος άλλος φορέας, προκειμένου… Δεν γίνεται να πουλάω, να είναι μέσα στην αγορά, ίδια ελιά, φαινομενικά, μπορεί να δίνει διαφορετική τοποθεσία, ελιά Αμφίσσης Πηλίου με τον Αλμυρό
-Μπορεί να το δείξει. Αυτό γιατί να μην χτίσει κάποιος μία ταυτότητα πάνω εκεί πέρα;
-Ναι, γιατί δεν θα πάρει ο άλλος τον ίδιο τύπο ελιάς, ένα ευρώ επειδή είναι από τον Αλμυρό και δύο ευρώ επειδή είναι από το Αχίλλειο ή από το Πήλιο. Είναι η ίδια ελιά, η ίδια ποικιλία ελιάς. Δηλαδή, θα πάει και θα έχει… Η αγορά δηλαδή δεν μπορεί να το στηρίξει αυτό το πράγμα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Αγριά))
Απόσπασμα 3
«Πάντως, ιδιαιτερότητα υπάρχει και εκεί πρέπει να δώσουμε βάρος. Υπάρχει διαφορά από όλο το Πηλίο και όλες τις περιοχές εδώ του Πηλίου οι ελιές οι δικές μας. Στο θέμα, και πιο συνεκτικός είναι ο καρπός, και περισσότερο συντηρείται, και είναι πιο νόστιμος και έχει μεγάλη ζωή. Φαίνεται, ένας που ξέρει από ελιές, άμα θα πάρει μία ελιά Πηλίου και μία ελιά Πηλίου πεδινή, κάνει μπαμ.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Αγριά))
Απόσπασμα 4
«Δεν γίνεται να πουλάω, να είναι μέσα στην αγορά, ίδια ελιά, φαινομενικά, μπορεί να δίνει διαφορετική τοποθεσία, ελιά Αμφίσσης Πηλίου με τον Αλμυρό.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Παρά τις ουσιαστικές ποιοτικές διαφορές ανάμεσα σε ελαιόλαδα διαφορετικής οξύτητας, οι έμποροι αντιμετωπίζουν το προϊόν των παραγωγών ως ενιαίο, μη διαχωρίζοντας ουσιαστικά το 0,3 από ελαιόλαδα υψηλότερης οξύτητας. Στην πράξη, αγοράζουν φθηνά διάφορες ποιότητες, τις αναμειγνύουν, και τελικά παράγουν ένα προϊόν που πωλείται ως “εξαιρετικά παρθένο”, ανεξαρτήτως της αξίας της πρώτης ύλης. Αυτή η διαδικασία αφαιρεί υπεραξία από τους παραγωγούς με ανώτερο λάδι και τη μεταφέρει στον τελικό έμπορο-τυποποιητή, ο οποίος καρπώνεται τη διαφορά χωρίς να έχει αναλάβει το κόστος ή την ευθύνη της παραγωγής. Η τιμολόγηση γίνεται όχι με βάση την πραγματική ποιότητα, αλλά με λογική όγκου και ευκολίας. Ο μικρός παραγωγός, ακόμα κι αν επιτύχει πολύ χαμηλή οξύτητα, δεν αμείβεται αναλογικά, με αποτέλεσμα να αποθαρρύνεται η φροντίδα και η βελτίωση του προϊόντος. Πρόκειται για διανεμητική αδικία γιατί τα οικονομικά οφέλη της ποιότητας δεν αποδίδονται εκεί που παράγονται, αλλά συγκεντρώνονται σε μεταγενέστερους κρίκους της αλυσίδας – εις βάρος εκείνων που προσφέρουν το ποιοτικό προϊόν χωρίς τη διαπραγματευτική δύναμη να το τιμολογήσουν αντίστοιχα.
Απόσπασμα 1
«Βέβαια, αυτά υπάρχουν και οι παρατυπίες. Το ζητούμενο είναι όμως, κι ένας έμπορας, που θα πάρει να κάνει τυποποίηση, θα πάρει το δικό μου το 0,3, θα πάρει το δικό του το 0,5 με χαμηλότερη τιμή. Θα πάρει της κυρίας, να πούμε, του ενός βαθμού. Γιατί μέχρι 0,8 είναι το έξτρα παρθένο, έτσι. Θα πάρει και μέχρι 1,2 και 1,5 με πολύ χαμηλότερη τιμή, θα τα μπερδέψει, θα το φτιάξει 0,8 και θα το πουλήσει έξτρα παρθένο. Έτσι. Γιατί μιλάμε μόνο για τη νοθεία που μπορεί να κάνει ο παραγωγός που θα δώσει στο δοχείο. Αυτά δεν τα αγγίζει κανένας.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Μηλιές))
Οι περιβαλλοντικοί κανονισμοί, παρότι θεμελιώνονται σε ουσιαστικές ανάγκες προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος, επιβάλλονται με τρόπο που εντείνει τις ανισότητες και συνιστά ξεκάθαρη μορφή διανεμητικής αδικίας για τους μικροπαραγωγούς στον αγροτικό τομέα, και ιδιαίτερα για τους ελαιοπαραγωγούς του Πηλίου. Ο περιορισμός στη χρήση δραστικών ουσιών, που ξεκίνησε με τον Ευρωπαϊκό Κανονισμό 2009/128, έχει οδηγήσει στην απώλεια αποτελεσματικών φυτοπροστατευτικών σκευασμάτων, με συνέπεια την ανάπτυξη ανθεκτικότητας εντόμων όπως ο δάκος, που πλέον χρειάζεται συνεχείς και συχνές παρεμβάσεις για να ελεγχθεί. Οι παραγωγοί υποχρεώνονται να καταφεύγουν σε επαναλαμβανόμενους ψεκασμούς, με σημαντικό οικονομικό κόστος, το οποίο καμία δημόσια πολιτική δεν αντισταθμίζει. Τα νέα, περιβαλλοντικά φιλικά σκευάσματα είναι ακριβότερα και συχνά λιγότερο αποτελεσματικά, χωρίς να υπάρχουν κρατικές επιδοτήσεις, φοροελαφρύνσεις ή εμπορικά κίνητρα που να καλύπτουν τη διαφορά. Επιπλέον, η αγορά δεν ανταμείβει αυτού του τύπου τη συμμόρφωση: οι αναλύσεις υπολειμματικότητας δεν προσδίδουν αυξημένη αξία στο προϊόν και η περιβαλλοντική προσπάθεια του παραγωγού παραμένει αόρατη στη διαμόρφωση της τιμής.
Παράλληλα, το Πήλιο –ως τουριστικός προορισμός με αυξημένη αξία γης και χαμηλό περιβαλλοντικό αποτύπωμα από την αγροτική του δραστηριότητα– αντιμετωπίζει δυσανάλογους περιορισμούς, χωρίς καμία αντίστοιχη παρέκκλιση ή υποστήριξη. Οι παραγωγοί δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν σκευάσματα ή μεθόδους, ακόμα και όταν οι συνθήκες της περιοχής το απαιτούν, γεγονός που τους φέρνει σε ανταγωνιστικό μειονέκτημα απέναντι σε πιο «ευέλικτες» παραγωγικές ζώνες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η απαγόρευση καύσης κλαδιών – μια πρακτική που για δεκαετίες αποτελούσε μέρος της τοπικής γεωργικής γνώσης και εφαρμοζόταν με έλεγχο και ασφάλεια. Σήμερα όμως, με την επιβολή των νέων κανονισμών, ακόμη και χαμηλής έντασης πρακτικές υπόκεινται σε αυστηρούς περιορισμούς, προϋποθέσεις που είναι αδύνατον να τηρηθούν και συνοδεύονται από πολύ αυστηρές κυρώσεις ή ακόμα και περικοπές επιδοτήσεων. Οι αγρότες καλούνται να σηκώσουν το βάρος της περιβαλλοντικής πολιτικής, χωρίς αναλογική συμμετοχή άλλων τομέων στην ευθύνη και χωρίς ανταποδοτικότητα, είτε μέσα από ενίσχυση του εισοδήματος είτε με υποστήριξη των νέων απαιτήσεων. Το κόστος συμμόρφωσης επιβάλλεται κάθετα και καθολικά, αγνοώντας τις ιδιαιτερότητες της μικρής, τοπικής και χαμηλής έντασης γεωργικής παραγωγής, με αποτέλεσμα την ενίσχυση των ανισοτήτων εντός του ίδιου του αγροτικού τομέα και την αποθάρρυνση της περιβαλλοντικά υπεύθυνης καλλιέργειας. Η περιβαλλοντική πολιτική, αντί να λειτουργεί ως μηχανισμός ισορροπίας και στήριξης, μετατρέπεται σε εργαλείο αποκλεισμού όσων δεν μπορούν να ανταποκριθούν μόνοι τους στις νέες απαιτήσεις.
Απόσπασμα 1
«Θέλουμε φάρμακα που να είναι φιλικά προς το περιβάλλον. Να αντιμετωπίζουν το δάκο της ελιάς, γιατί ο πυρηνοτρίτης είναι ένα έντομο […]. Και η κλιματική αλλαγή, οι συνθήκες που φτάσαμε εδώ που φτάσαμε, ώστε να έχουμε και τον Νοέμβριο, γενιές δάκου, δεν είναι το αντικείμενο που θέλουμε να λύσουμε, αλλά μας επηρεάζουν όλα αυτά εμάς.
-Εσείς στην περιοχή, είδατε διαφορά τα τελευταία 30 χρόνια στην παραγωγή, στην περιοχή; Σε επίπεδο, πώς το λένε, ασθενειών, μείωση της παραγωγής;
-Ναι. Δεν αντιμετωπίζεται. Έχει αποκτήσει ο δάκος τώρα ανθεκτικότητα. Σε όλα αυτά τα φάρμακα που υπάρχουν στην αγορά, έχει αποκτήσει ανθεκτικότητα. Μιλάμε, βγάζουν και κάτι καινούργιο και με αυτό το καινούργιο δεν μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 2
«Δεν μπερδεύονται και με σκευάσματα, δολώματα και τέτοιο. Εδώ στην αγορά υπάρχουν σκευάσματα γιατί εμείς δεν μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε, γιατί είναι δουλειά μου αυτή, δεν μπορώ τώρα εγώ να συγκριθώ με έναν που βγάζει 150 κιλά λάδι σε άλλη περιοχή και λέει δεν έχω εγώ. Γιατί εκεί πήρα ένα σκεύασμα, από τη Βουλγαρία, από οπουδήποτε, το ψέκασε, γιατί υπάρχουν τέτοια σκευάσματα που ψεκάζεις μια φορά και δεν ξαναψεκάζεις. Αλλά εμείς εδώ ψεκάζουμε κάθε βδομάδα. Αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε τον δάκο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου)
Απόσπασμα 3
«-Εδώ, μέσω του Πανεπιστημίου και μέσω αυτών τα ρημάδια τα ΜΜΕ, μας δείχνουν όλα τα άλλα, 35 εκατομμύρια τουρίστες, να μας φέρουν τα σκουπίδια, με ενεργειακό αποτύπωμα. Εγώ άμα πάω και κάψω 10 λιόφυλλα θα αφήσω ενεργειακό αποτύπωμα, μας κοροϊδεύετε; Να μπείτε δυναμικά και να πατήσετε πόδι, αλλιώς δεν γίνεται. Εμείς καίμε 10 κλαδιά να αφήνουμε ενεργειακό αποτύπωμα, 35 εκατομμύρια αεροπλάνα, τουρίστες, αυτοκίνητα όλα αυτά δεν θα φέρουν ενεργειακό αποτύπωμα. Σε εμάς εδώ.
-Η καύση βέβαια των κλάδων δεν απαγορεύεται για τον λόγο των πυρκαγιών. Απαγορεύεται για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Και εγώ λέω τώρα… Γιατί θα μας βλέπει ο δορυφόρο τώρα, είναι λίγο κουμπωμένο με το monitoring αυτό, και θα σου λέει, σε αυτό το θύμα έκαιγες; Κόβεται η επιδότηση.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Το υψηλό κόστος τυποποίησης και branding αποτρέπει τους μικρούς παραγωγούς από το να επενδύσουν, αφήνοντάς τους περιορισμένους στη διάθεση χύμα λαδιού. Η ανάγκη για μικρές συσκευασίες, όπως απαιτεί η αγορά, αυξάνει περαιτέρω το κόστος, ενώ οι παραγωγοί δεν διαθέτουν τις κατάλληλες υποδομές για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της εμπορικής διανομής. Η διαδικασία τυποποίησης και εμπορικής προώθησης απαιτεί σημαντικό αρχικό κεφάλαιο, το οποίο οι μικροί παραγωγοί δεν διαθέτουν. Αυτό δημιουργεί άνισες ευκαιρίες εισόδου στην αγορά, καθώς όσοι έχουν περισσότερους οικονομικούς πόρους ή ανήκουν σε ισχυρούς συνεταιρισμούς έχουν προβάδισμα στην προώθηση των προϊόντων τους. Το υψηλό κόστος τυποποίησης και branding δεν κατανέμεται δίκαια στον αγροτικό τομέα, αφήνοντας τους μικρούς παραγωγούς σε μειονεκτική θέση, καθότι η τυποποίηση, ως μέσο εμπορικής επιτυχίας, δεν είναι ισότιμα προσβάσιμη σε όλους τους παίκτες, λόγω έλλειψης κεφαλαίου εκκίνησης και γνώσης της αγοράς.
Απόσπασμα 1
«-Ακούμε αυτό το πράγμα, τυποποίηση. Ναι ρε παιδιά, τυποποίηση. Άντε, να το τυποποιήσω σαν παραγωγός, σαν παραγωγός εγώ, δεν είναι και τόσο δύσκολη η δουλειά. […] Τι είναι η αγορά, η αγορά είναι δύσκολη, δεν είναι εύκολη. Οι υποδομές υπάρχουν μέχρι πεντόκιλο.
-Ποιο είναι το πρόβλημα; Ότι ανεβάζει το κοστολόγιο γύρω στο 1 ευρώ και τα λοιπά και κανένας δεν θα είναι διατεθειμένος να έρθει να κάνει αυτό το πράγμα.»
Απόσπασμα 2
«Δεν είναι εύκολη υπόθεση να βγεις στην αγορά με ένα προϊόν μόνο δικό σου που θα είναι περιορισμένης ποσότητας. […] Κι από εκεί και πέρα, για να κάνεις αυτή τη δουλειά, χρειάζεται και χρήμα. Δεν μπορείς να ξεκινήσεις, να πάρεις ένα δοχείο που θα φτιάξω, να το βάλεις στη βαλίτσα, να πάρεις ένα αεροπλάνο και να πω, πάω στη Γερμανία τώρα, θα πουλήσω το λάδι που τυποποίησα. Δεν είναι εύκολα αυτά τα πράγματα.»
Απόσπασμα 3
«Για να πάρει οποιαδήποτε αξία ένα προϊόν, η ελιά ή οτιδήποτε, πρέπει να τυποποιηθεί. Αν δεν πάρει τυποποίηση, δεν θα μπορείς να δώσεις μετά και στον παραγωγό ή να πάρει κάτι. […] Η τυποποίηση έχει πολύ τρέξιμο, αλλά αν ασχοληθείτε και σαν συνεταιρισμός, υπάρχει αγορά, αλλά θέλουν μικρές συσκευασίες. Θέλει κιλό, μισό κιλό.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Η κατανομή των αγροτικών επιδοτήσεων στο Πήλιο δεν ανταποκρίνεται στις πραγματικές συνθήκες και ανάγκες των παραγωγών σε ορεινές και ημιορεινές περιοχές. Παρότι στο Πήλιο παρέχεται εξισωτική αποζημίωση μέσω του Μέτρου 13 του ΠΑΑ 2014–2020 για τις ορεινές περιοχές, το ποσό παραμένει εξαιρετικά χαμηλό (περίπου 10 ευρώ ανά στρέμμα), αδυνατώντας να καλύψει τα σημαντικά αυξημένα κόστη παραγωγής που προκαλεί το ανάγλυφο, η προσβασιμότητα και η ανάγκη για χειρωνακτική εργασία. Οι παραγωγοί της περιοχής επισημαίνουν ότι καλούνται να ανταπεξέλθουν σε πολλαπλάσιο κόστος παραγωγής σε σχέση με τις πεδινές περιοχές, παρότι καλλιεργούν την ίδια ποικιλία ελιάς, την Αμφίσσης. Το ανάγλυφο του εδάφους, η δυσκολία πρόσβασης, η ανάγκη για χειρωνακτική εργασία και η κατακερματισμένη μορφή του κλήρου αυξάνουν κατακόρυφα το κόστος διαχείρισης, χωρίς αυτό να λαμβάνεται υπόψη στον τρόπο υπολογισμού των επιδοτήσεων, οι οποίες δίνονται εξισωτικά και θεωρούνται από τους παραγωγούς ανεπαρκείς και προσβλητικές, ιδίως όταν, παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες, οι ίδιοι παραμένουν ενεργοί και προσπαθούν να διατηρήσουν την παραγωγή.
Επιπλέον, προγράμματα ειδικής στήριξης, όπως η Δράση 10.1.2 για τον παραδοσιακό ελαιώνα της Άμφισσας (με ενίσχυση περίπου 90 ευρώ ανά στρέμμα), παραμένουν γεωγραφικά περιορισμένα και πρακτικά απροσπέλαστα για τους αγρότες του Πηλίου. Αυτές οι δεσμεύσεις είναι μακράς διάρκειας, άρα είναι μη ρεαλιστικές για ιδιοκτήτες που κατέχουν μικρά κομμάτια γης και δεν έχουν τη δυνατότητα μακροπρόθεσμου προγραμματισμού, ενώ η γη τους υπόκειται σε περιορισμούς δόμησης και χρήσης που αποτρέπουν τη συμμετοχή τους σε επιδοτούμενα προγράμματα. Έτσι, η ανισομερής κατανομή των επιδοτήσεων όχι μόνο αδικεί τους παραγωγούς του Πηλίου, αλλά τους αποκλείει εντελώς από τις δυνατότητες ανάπτυξης και ενίσχυσης που παρέχονται σε άλλες περιοχές. Οι αγρότες δεν έχουν πρόσβαση σε επαρκείς πόρους, παρότι λειτουργούν υπό δυσμενέστερες συνθήκες, γεγονός που οδηγεί σε ένα οικονομικό αδιέξοδο το οποίο δεν είναι αποτέλεσμα δικών τους επιλογών, αλλά δομικών αποκλεισμών που ενισχύονται από την πολιτική κατανομής των ενισχύσεων. Η συνέπεια αυτής της αδικίας δεν είναι μόνο η οικονομική επιβάρυνση, αλλά και η σταδιακή αποδυνάμωση της παραγωγικής δραστηριότητας στην περιοχή, η οποία δεν υπονομεύεται από την ποιότητα, αλλά από το γεγονός ότι το σύστημα επιδοτήσεων δεν αναγνωρίζει ούτε στηρίζει τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες των αγροτών ημιορεινών περιοχών.
Απόσπασμα 1
«Η αγορά δεν μπορεί να την δώσει. Ο παραγωγός δεν μπορεί να τα έχει όλα στην τσέπη του και να προσπαθούμε να πάρουμε μισό ευρώ πάνω και να πληρώνω τα τετραπλάσια κόστη από μία καμπίσια καλλιέργεια, ίδιας ποικιλίας ελιάς. Είναι τρελό. Μας δίνουν δέκα ευρώ το στρέμμα εξισωτική. Εδώ είναι μικρός ο κλήρος. Δηλαδή ο άλλος έχει 4, 4, 4. Δηλαδή να έχω εγώ 50 στρέμματα, να πάρω 500 ευρώ επειδή είναι ορεινός, ημιορεινός.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άφησσος))
Απόσπασμα 2
«Η στρεμματική ενίσχυση που δίνεται στους παραδοσιακούς ελαιώνες της Άμφισσας, προσπαθήσαμε να το κάνουμε κι εμείς εδώ στο Πήλιο, για να πάρουμε κάτι, τα 90 ευρώ το στρέμμα. Οι δεσμεύσεις που υπάρχουν είναι τέτοιες που δεν σε αφήνουν να το σκεφτείς καν. Όταν, παράδειγμα, είναι ο κλήρος μικρός, όταν υπάρχει και αυτό το κομμάτι, ότι η αξία γης που έχει το Πήλιο και σε δεσμεύει για 15 χρόνια να μην μπορεί ο άλλος να χτίσει μέσα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Μηλιές))
Η εγκατάλειψη καλλιεργειών στο Πήλιο δεν συνιστά απλώς ένδειξη αποδυνάμωσης της υπαίθρου, αλλά αποτελεί δομική μορφή διανεμητικής αδικίας, η οποία επιβαρύνει δυσανάλογα τους ενεργούς παραγωγούς που συνεχίζουν να επενδύουν χρόνο, κόπο και πόρους στη γη. Οι συνέπειες της εγκατάλειψης δεν περιορίζονται στο ατομικό επίπεδο- διαχέονται στο ευρύτερο αγροτικό και φυσικό περιβάλλον, επηρεάζοντας και τα περιουσιακά στοιχεία άλλων χωρίς εκείνοι να φέρουν καμία ευθύνη. Εγκαταλελειμμένα ή ελλιπώς φροντισμένα κτήματα μετατρέπονται σε εστίες κινδύνου, τόσο για την εξάπλωση επιβλαβών οργανισμών, και κυρίως του δάκου, όσο και για την αύξηση της πιθανότητας εκδήλωσης πυρκαγιών, ειδικά τους θερινούς μήνες. Η άναρχη βλάστηση με πουρνάρια, ξερά χόρτα και θάμνους, σε συνδυασμό με την άμεση γειτνίαση αυτών των εκτάσεων με δρόμους και ενεργές καλλιέργειες, πολλαπλασιάζει το ρίσκο για ευρύτερες καταστροφές, καθιστώντας την εγκατάλειψη όχι μόνο περιβαλλοντικό, αλλά και κοινωνικό ζήτημα πολιτικής προστασίας. Στην ελαιοκαλλιέργεια ειδικότερα, η αδράνεια των μη ενεργών ιδιοκτητών υπονομεύει κάθε ατομική ή συλλογική προσπάθεια φυτοπροστασίας. Ο δάκος, ως επιβλαβής οργανισμός χωρίς σύνορα κτήματος, βρίσκει καταφύγιο στα παρατημένα δέντρα, επιβιώνει, πολλαπλασιάζεται και αναπτύσσει ανθεκτικότητα, καθιστώντας ατελέσφορες τις προσπάθειες των ενεργών παραγωγών που επενδύουν σε δολώματα, ψεκασμούς και συνεχή φροντίδα. Έτσι, οι συνεπείς παραγωγοί αναγκάζονται να επωμιστούν αυξημένα κόστη προστασίας και κινδύνους απώλειας της παραγωγής, χωρίς να ευθύνονται για την επιδείνωση της κατάστασης.
Παράλληλα, η αυξανόμενη τουριστική αξία της γης οδηγεί σε περαιτέρω κατακερματισμό της αγροτικής γης, καθώς μη αγροτικοί επενδυτές αποκτούν εκτάσεις που συχνά παραμένουν ακαλλιέργητες, επιτείνοντας την αποσύνθεση του παραγωγικού ιστού και δυσχεραίνοντας τη δυνατότητα συγκροτημένης συλλογικής δράσης. Η αδικία είναι προφανής: όσοι εγκαταλείπουν ή παραμένουν αδρανείς μετακυλούν το κόστος σε όσους συνεχίζουν να παράγουν, δημιουργώντας ένα έλλειμμα λογοδοσίας και συλλογικής ευθύνης που διαβρώνει τοπικά το παραγωγικό σύστημα.
Τα αίτια αυτής της κατάστασης περιλαμβάνουν την απουσία θεσμικών παρεμβάσεων για τη διαχείριση εγκαταλελειμμένων κτημάτων και την ανυπαρξία μηχανισμών συλλογικής συντήρησης. Όπως επισημαίνουν οι ίδιοι οι παραγωγοί, απαιτείται ενεργή παρέμβαση από την Πολιτεία, και ιδιαίτερα από το Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας, ώστε να προλαμβάνονται εγκαίρως οι κίνδυνοι που προκύπτουν από την εγκατάλειψη και να αποκαθίσταται η ισορροπία στη διάχυση ευθυνών, και φυσικά, κόστους.
Απόσπασμα 1
«- Ναι. Αλλά λέτε ότι αν δεν καλλιεργηθεί θα πάρει φωτιά η περιοχή.
-Όταν μείνει ακαλλιέργητο, αν αρπάξουν τα πουρνάρια και τέτοια…
-Το Υπουργείο Κλιματικής Αλλαγής και Πολιτικής Προστασίας δεν θα έπρεπε να το λάβει υπόψη του αυτό; Ότι αν δεν καλλιεργούν οι παραγωγοί του Πηλίου, αν δεν καλλιεργούν και είναι ο δρόμος και τα ξερά χόρτα δίπλα, πόσο πιο εύκολα θα πάρει και πόσο είναι μετά να κάνεις αποζημιώσεις από τις περιουσίες που θα καούνε, θα χαθούνε;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια, Άφησσος))
Απόσπασμα 2
«Δεν γίνεται ειδική κάλυψη όπως γινόταν παλιά, γιατί υπάρχει κι ένα εγκαταλελειμμένο σώμα ελαιώνων. Και εκεί ο δάκος δεν θα πει ότι δεν θα πάω εκεί πέρα. Εκεί θα πάει. Εκεί θα πάει ο δάκος. Εμείς καλλιεργούμε τα καλλιεργήσιμα, αυτά που μπορούμε να έχουμε πρόσβαση και βλέπουμε τις ασθένειες να αποκτούν ανθεκτικότητα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Απόσπασμα 3
«-Όταν εγώ είμαι δίπλα και βάζω δολώματα και δίπλα κάνει πανηγύρι τι θα γίνει. και κάθε μέρα να ψεκάζεις. με τα σκευάσματα που υπάρχουν ο δάκος την μία μέρα τον σκοτώνεις την άλλη επιστρέψει.
-Είναι ακαλλιέργητο. Στη Ζαγορά μπορούν και καλύπτουν την καρπόκαψα χωρίς ψεκάσματα. Καθόλου. Λοιπόν, εδώ πέρα δεν γίνεται αυτό το πράγμα, ας πούμε, γιατί είναι μονοκαλλιέργεια.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια))
Η ξηρική καλλιέργεια είναι δεδομένη στο Πήλιο, αφενός επειδή ένα μεγάλο μέρος του Νότιου Πηλίου δεν έχει καθόλου δυνατότητα άρδευσης λόγω απουσίας δικτύων και αφετέρου επειδή η γεωμορφολογία της περιοχής, με έντονες κλίσεις και δύσβατο έδαφος, δεν επιτρέπει την εφαρμογή αρδευτικών συστημάτων. Οι ελιές της περιοχής, που είναι κατά κύριο λόγο της ποικιλίας Αμφίσσης, έχουν διαφορετικές απαιτήσεις από τις ελαιοποιήσιμες και, παρότι διαθέτουν δυναμικό παραγωγής υψηλής ποιότητας καρπού, δεν έχουν τις αναγκαίες υποδομές για να αποδώσουν στο μέγιστο. Η αδυναμία πρόσβασης στο νερό δεν είναι αποτέλεσμα επιλογής των παραγωγών, αλλά προκύπτει από την απουσία δημόσιων έργων άρδευσης, την έλλειψη κρατικής στήριξης, τις πολιτικές παραλείψεις και την εγκατάλειψη των άνυδρων περιοχών από τις αναπτυξιακές πολιτικές. Επιπλέον, ο μικρός και κατακερματισμένος κλήρος καθιστά την ατομική επένδυση σε συστήματα άρδευσης μη βιώσιμη, ενώ ταυτόχρονα η έλλειψη συνεργατικών σχημάτων επιτείνει το πρόβλημα. Το αποτέλεσμα είναι μια κατάσταση διανεμητικής αδικίας, όπου ορισμένες περιοχές, όπως οι Μηλιές, διαθέτουν πρόσβαση σε νερό, ενώ άλλες, όπως το υπόλοιπο Νότιο Πήλιο, παραμένουν πλήρως εξαρτημένες από τις καιρικές συνθήκες, με σημαντικά χαμηλότερη παραγωγική δυνατότητα. Η άνιση πρόσβαση σε έναν τόσο κρίσιμο φυσικό πόρο όπως το νερό καθορίζει άμεσα την ποιότητα, την ποσότητα και την εμπορική αξία του παραγόμενου προϊόντος και αναπαράγει βαθιές ανισότητες μεταξύ των παραγωγών, οι οποίες δεν σχετίζονται με την ικανότητά τους ή την ποιότητα της δουλειάς τους, αλλά με το πού τυχαίνει να βρίσκεται το χωράφι τους.
Απόσπασμα 1
«-Νερό και πρόσβαση στο νερό. Υπάρχει, είναι ζήτημα για σας;
-Σε κάποια υπάρχει, σε κάποια δεν υπάρχει νερό. κάποια είναι εντελώς άνυδρα.
-Σε ποιες περιοχές έχετε νερό.
-Υπάρχουν ξερικές καλλιέργειες.
-Στο Νότιο Πήλιο.
-Δηλαδή το Νότιο Πήλιο, πλην τη Δημοτική Ενότητα Μηλεών, από Αφέτες και μετά, είναι μόνο ξερικό.
-Μέχρι Τρίκερι κάτω.
-99,9%.
-Οι Μηλιές έχουν νερά.
-Είναι Άγιος Γεώργιος…
-Και πάλι αυτό είναι το ίδιο πράγμα. Είτε έχει νερό είτε τέτοιο, πάλι αυτό, σαν προϊόν, είναι ένα πράγμα. Αυτό είναι διαφορετικό όμως. Όπως λέμε η διαφορετικότητα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου (Άνω Λεχώνια και Μηλιές))
Ο περιορισμένος αριθμός των διαθέσιμων εργατών αναδεικνύει συγκεκριμένες αδικίες στην κατανομή της εργασίας. Αν και η παρουσία ετεροεπαγγελματιών ιδιοκτητών είναι γνωστή και αποδεκτή στην τοπική κοινωνία, η συμμετοχή τους στην παραγωγική διαδικασία προκαλεί εντάσεις, κυρίως λόγω των ανισόρροπων συνθηκών που δημιουργούν στην πρόσβαση σε εργάτες. Οι εργάτες είναι λίγοι και επιλέγουν οι ίδιοι πού θα εργαστούν, καθώς οι ιδιοκτήτες σπεύδουν να τους «κλείσουν» για συγκομιδή ή για κλάδεμα. Οι ετεροεπαγγελματίες, που θέλουν να ολοκληρώσουν τις εργασίες τους γρήγορα λόγω άλλων επαγγελματικών υποχρεώσεων, είναι διατεθειμένοι να δώσουν πολύ υψηλότερα μεροκάματα, προκειμένου να εξασφαλίσουν άμεσα εργασία. Αυτό δημιουργεί έναν ανταγωνισμό μεταξύ ιδιοκτητών, όπου δεν επικρατεί αυτός που έχει σταθερή σχέση με την παραγωγή, αλλά αυτός που μπορεί να πληρώσει περισσότερο. Το αποτέλεσμα είναι η διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος ανισότητας, στο οποίο οι εργάτες προτιμούν όσους προσφέρουν υψηλότερα μεροκάματα, ενώ εκτοπίζονται εκείνοι που είτε δεν έχουν τη δυνατότητα να ανταγωνιστούν οικονομικά, είτε δεν κινήθηκαν εγκαίρως για να εξασφαλίσουν εργατικό δυναμικό. Έτσι, η πρόσβαση σε εργασία δεν είναι ισότιμη, αλλά εξαρτάται από την οικονομική δυνατότητα του κάθε ιδιοκτήτη.
Αυτή η αναμονή και καθυστέρηση οδηγεί σε αυξημένο κίνδυνο για την παραγωγή, καθώς ο καρπός μένει για περισσότερο χρόνο στα δέντρα, ωριμάζει υπερβολικά, υποβαθμίζεται ποιοτικά και εκτίθεται σε καιρικά φαινόμενα (βροχές, αέρας κ.ά.). Συνεπώς, οι εργάτες λειτουργούν ως περιορισμένος και κρίσιμος πόρος, για τον οποίο ανταγωνίζονται οι ιδιοκτήτες. Η διαχείρισή τους δεν βασίζεται σε δίκαια ή συλλογικά κριτήρια, αλλά στην οικονομική ικανότητα και την ταχύτητα κινητοποίησης του κάθε ιδιοκτήτη, γεγονός που δημιουργεί συνθήκες άνισης μεταχείρισης και αδικίας, με άμεσο αντίκτυπο στην παραγωγική διαδικασία και την επιβίωση των επαγγελματιών παραγωγών.
Απόσπασμα 1
«Ο παραδοσιακός τρόπος είναι με την παγιδοθεσία και με τον δολωματικό ψεκασμό, δεν υπάρχουν και χέρια»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«-Το οποίο δημιουργεί και ακόμα ένα μεγάλο πρόβλημα, εγώ το ξαναγυρνάω συνέχεια στο κόστος καλλιέργειας, ότι τα άτομα που πηγαίνουν σε αυτά και δίνουν πάρα πολλές ιδιοκτησίες, απολαμβάνουν εισοδήματα, μεροκάματα, τεράστια, γιατί τον άλλον τον ενδιαφέρει τα πέντε στρέμματά του να μαζευτούν…
-Να τα μαζεύει σε τρεις μέρες και να τελειώνει.
-Και ανεβάζουν τα μεροκάματα.
-Και του δίνει 100 ευρώ μεροκάματο. Εγώ για να το κρατήσω μόνιμα αυτόν εδώ δεν γίνεται, […] γιατί υπάρχουν πολλές ιδιοκτησίες πέντε στρεμμάτων οι οποίες είναι περιφραγμένες, δηλαδή.
-Και δυο, και ένα.
-Όχι, γιατί θέλω να σας πω ότι μπορεί να λέμε, και λες κι εσύ, «Α, πέντε στρέμματα είναι, δύο στρέμματα είναι», αλλά είναι χιλιάδες αυτά τα πέντε.
-Και αυτά θέλουν να τα μαζέψουν σε συγκεκριμένες μέρες.
-Ακριβώς, που σημαίνει πόσα θέλεις, 70, 80, πάρτα.
-Ναι παιδί μου, πάρτα εκεί και καθάρισε το. Εγώ είμαι επαγγελματίας Για ποιο λόγο να μείνει αυτός ο εργάτης σε εμένα, δεν υπάρχει καμία περίπτωση. Κι αν ήταν ένας δυο στην περιοχή, θα πεις ρε φίλε, άντε πήγαινε εκεί με τα 100, μετά πού θα βρεις δουλειά. Δεν υπάρχει. Είναι πολλές αυτές οι ιδιοκτησίες.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Πηλίου)
Οι αγρότες του Προμυρίου επισημαίνουν την έλλειψη ισότιμης και ανεξάρτητης πρόσβασης στη γεωπονική γνώση ως κρίσιμο πρόβλημα που επηρεάζει την παραγωγή και την προσαρμοστικότητα τους. Η απουσία τοπικών, δημόσιων γεωπόνων, που θα μπορούσαν να παρέχουν επιστημονικά τεκμηριωμένες συμβουλές, έχει οδηγήσει τους παραγωγούς να εξαρτώνται από ιδιώτες γεωπόνους, οι οποίοι λειτουργούν ταυτόχρονα και ως εμπορικοί αντιπρόσωποι. Αυτή η σύγκρουση συμφερόντων αλλοιώνει τον συμβουλευτικό ρόλο και μετατρέπει την τεχνογνωσία σε προϊόν προς πώληση, παρά σε εργαλείο ενδυνάμωσης των αγροτών. Οι μικροκαλλιεργητές, που συχνά δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν για ιδιωτική συμβουλευτική, μένουν πίσω από τις εξελίξεις, αγνοώντας τεχνικές βελτίωσης, νέες μεθόδους φυτοπροστασίας ή δυνατότητες ενίσχυσης της απόδοσης. Η κριτική προς την Περιφέρεια και τον ΟΠΕΚΕΠΕ αποτυπώνει την αποτυχία του κράτους να παρέχει θεσμική και εξατομικευμένη στήριξη, μέσω σταθερής παρουσίας γεωτεχνικών σε κάθε δήμο ή καλλιεργητική ζώνη. Αυτή η ασύμμετρη πρόσβαση στη γνώση και η έλλειψη κρατικού ενδιαφέροντος για τοπικά οργανωμένες γεωπονικές υπηρεσίες οδηγούν σε διαδικαστική αδικία: οι μικροί παραγωγοί αποκλείονται από την ενημέρωση και τη λήψη αποφάσεων, παραμένοντας εξαρτημένοι, λιγότερο ανταγωνιστικοί και πιο ευάλωτοι στις προκλήσεις της γεωργικής δραστηριότητας.
Αποσπασμα 1
«Όχι βέβαια, γιατί ο ιδιώτης ο γεωπόνος είναι έμπορος, είναι ντίλερ. Και να προσπαθεί να μου λανσάρει και να μου πουλήσει αυτό μου θέλει και αυτό που έχει περισσότερο κέρδος. Ήρθε κάποιος, εγώ θεωρώ ότι η Περιφέρεια, επάνω ο ΟΠΕΚΕΠΕ, έχουν άπειρους γεωπόνους. Γιατί δεν στέλνεις σε κάθε περιοχή έναν γεωπόνο να ενημερώνει, όπως ήρθατε εσείς τώρα;»
«-Δύο-τρεις φορές τον χρόνο, να έρχεται, να κοιτάνε τα προβλήματα, η παραγωγή…
-Και να έχει το γραφείο του και να έχουμε επαφή…
-Στον Δήμο, στον κάθε Δήμο, να έχουν ένα-δύο γεωπόνους, να πάει να απευθυνθεί και να ενημερώνει τον κόσμο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η αποχώρηση των ελαιοπαραγωγών του Προμυρίου από το κρατικό πρόγραμμα δακοκτονίας αποτελεί σαφές παράδειγμα διαδικαστικής αδικίας και θεσμικής αποτυχίας. Οι αγρότες καταγγέλλουν πως το πρόγραμμα σχεδιάστηκε και εφαρμόστηκε χωρίς τη δική τους συμμετοχή ή διαβούλευση, ενώ βασιζόταν σε έναν γενικευμένο σχεδιασμό που αγνοούσε τις ιδιαιτερότητες της περιοχής, όπως την απουσία πρόσβασης σε πολλά ελαιοχώραφα λόγω ελλιπούς αγροτικού οδικού δικτύου. Οι εφαρμογές της δακοπροστασίας -η οποία υλοποιείται από τη Διεύθυνσης Αγροτικής Οικονομίας της Περιφερειακής Ενότητας, υπό την επίβλεψη της Γενικής Διεύθυνσης Οικονομικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων- ήταν πρόχειρες, περιορισμένες και αναποτελεσματικές. Η κρατική παρέμβαση εξαντλούνταν στη δέσμευση των εισφορών των παραγωγών, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα, καθώς τα συνεργεία υπολειτουργούσαν, τα μέσα ήταν ανεπαρκή, και η εφαρμογή περιοριζόταν σε εύκολα προσβάσιμες εκτάσεις. Η έλλειψη προσωπικού, η χαμηλή τεχνική επάρκεια και η απουσία ελέγχου αποτελεσματικότητας του έργου έκαναν το πρόγραμμα δαπανηρό και άχρηστο για τους περισσότερους καλλιεργητές, οι οποίοι τελικά αναγκάστηκαν να αναλάβουν μόνοι τους την προστασία των καλλιεργειών τους. Άρα η απόφαση αποχώρησης από τη δακοκτονία δεν ήταν επιλογή, αλλά αντίδραση σε ένα αποτυχημένο σύστημα. Η πλήρης αποδυνάμωση του κρατικού μηχανισμού οδήγησε σε αυξημένη ευαλωτότητα απέναντι στον δάκο, ειδικά για όσους δεν έχουν τα μέσα να εφαρμόσουν μόνοι τους δολωματικούς ψεκασμούς. Παρά την οικολογική ευαισθησία των παραγωγών, που δεν είναι αντίθετοι με τις περιορισμένες χρήσεις ήπιων φαρμάκων, η έλλειψη οργανωμένης, αποτελεσματικής στρατηγικής από το κράτος και η διεκπεραιωτική και όχι ουσιαστική εφαρμογή της προβλεπόμενης διαδικασίας από τα τοπικά συνεργεία τους αφήνει χωρίς προστασία. Συνεπώς, η αδυναμία των παραγωγών να επηρεάσουν αυτές τις διαδικασίες και η απόφαση αποχώρησής τους από ένα ελαττωματικό σύστημα αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα θεσμικής αδράνειας που επιβαρύνει οικονομικά και κοινωνικά τις τοπικές αγροτικές κοινότητες.
Αποσπασμα 1
«-Υπάρχει εγκατάλειψη. Γιατί δεν μπορεί… Από εκεί που λέμε…
-Δεν παλεύεται, χάνεις τον κόπο σου.
-Δεν βγάζει ο άλλος. Δεν μπορεί να επιβιώσει.
-Για τη δακοκτονία που γινότανε παλιά;
-Δεν γίνεται δακοκτονία.
-Εμείς είμαστε απ’έξω.
-Αυτό, δεν έχετε καθόλου, έτσι;
-Γιατί;
-Γιατί από κάποτε, πήραμε τέτοια απόφαση παλαιότερα.
-Γιατί δεν γινόταν δουλειά σωστή, γινόταν κοροϊδία.
-Πότε με τα ελικόπτερα, πότε με τα αεροπλάνα, τελευταία φορά που έγινε, από εκεί και ύστερα…
-Αποφασίσαμε να ψεκάζουμε μόνοι μας.
-Το μόνο που γινόταν ήταν να παρακρατείται το τέλος που είναι για την δακοκτονία.
-Που είναι πολύ δαπανηρό.
-Και δακοκτονία δεν γινόταν. Δηλαδή ουσιαστικά κάναμε από τότε μόνοι μας.
-Δεν υπήρχε αποτέλεσμα.
-Και τώρα βασικά είναι ακόμα χειρότερα, γιατί δεν υπάρχει κόσμος να επανδρωθούν τα συνεργεία.[…]
-Και είναι και τα χωράφια που είναι παρατημένα που είναι το πρόβλημα. Τι θα κάνεις εκεί;
-Εγώ θα πω κάτι απλό. Τα συνεργεία πάνε και ψεκάζουν επάνω εκεί που υπάρχουν αγροτικοί δρόμοι. Αν ένα κτήμα, είναι ο δρόμος εδώ και είναι το κτήμα έτσι, στα 100 μέτρα κάτω χαμηλά, θα πάει το συνεργείο ή αυτός με την ψεκαστήρα στην πλάτη να πάει να ψεκάσει, δεν θα πάει. Και δεν το λέω εγώ, υπάρχουν και μεγαλύτεροι εδώ, και γι αυτό το Προμύρι πήρε παλιά την απόφαση τέλος με αυτό. Δηλαδή πληρώνουμε το νταβατζιλίκι, με συγχωρείτε, στο πάτημα και δεν είναι λίγο, είναι ένα νούμερο αρκετά τσουχτερό για τον παραγωγό, γιατί είμαι και παραγωγός. Και το αποτέλεσμα είναι μηδέν. Αναγκαζόμασταν οι ίδιοι μετά να πάμε να ψεκάζουμε και από μόνοι μας δολωματικό. Και γι’ αυτό δεν γίνεται, είναι το μόνο χωριό, δηλαδή στο Πήλιο, που δεν έχει δακοκτονία».
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«-Για τον δάκο είναι να βρεθεί ένα φάρμακο να κάνει δουλειά. Αν δεν βρεθεί φάρμακο να κάνει δουλειά, δεν γίνεται τίποτα…
-Στον δολωματικό μιλάμε. Δεν είμαστε κατά στη μείωση της δραστηριότητας από τα φάρμακα και τα προβλήματα που δημιουργούν και στην υγεία και στο περιβάλλον και σε όλα. Είμαστε θετικοί σε αυτό το κομμάτι. Έστω σε έναν δολωματικό , που το δολωματικό δεν πάει ούτε στον καρπό, ούτε πουθενά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου -Προμυρίου)
Ο ΕΛΓΑ, ως αρμόδιος φορέας αγροτικών ασφαλίσεων, δεν φαίνεται να ικανοποιεί τα αιτήματα των ασφαλισμένων όσον αφορά τις αποζημιώσεις από καιρικές καταστροφές. Η υποχρεωτικότητα της πληρωμής εισφορών στον οργανισμό παρουσιάζεται ως άνευ ουσίας, καθώς οι αγρότες δεν έχουν δει ουσιαστική ανταπόδοση. Τα ποσά αποζημιώσεων καθορίζονται στο πλαίσιο προγραμμάτων κρατικών οικονομικών ενισχύσεων, όμως η διαδικασία αξιολόγησης, καταγραφής και απόδοσης αποζημιώσεων είναι αργή, ανεπαρκής και σε πολλές περιπτώσεις ανύπαρκτη. Οι παραγωγοί αμφισβητούν την αξιοπιστία του συστήματος, αφού, παρά τις αναφορές ζημιών και τις σχετικές δηλώσεις, η τελική έκβαση είναι μηδενική ή αμελητέα για τους περισσότερους. Οι συνεντευξιαζόμενοι αναφέρθηκαν συγκεκριμένα σε δύο πρόσφατες περιπτώσεις: την ακαρπία και την κακοκαιρία Ντάνιελ. Η ακαρπία, ως κατάσταση που διαλύει το αγροτικό εισόδημα, ειδικά σε περιοχές μονοκαλλιέργειας, έχει άμεση σύνδεση με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και την αύξηση της θερμοκρασίας. Ωστόσο, δεν καλύπτεται επαρκώς από το ασφαλιστικό πλαίσιο του ΕΛΓΑ, παρά τη σοβαρότητα των απωλειών. Αντίστοιχα, η κακοκαιρία Ντάνιελ, η οποία προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές στην παραγωγή και στο φυτικό κεφάλαιο, δεν οδήγησε σε αντίστοιχες αποζημιώσεις, ενώ σε όσες περιπτώσεις εγκρίθηκαν αποζημιώσεις, τα ποσά ήταν ευτελή και αποδόθηκαν με σημαντική καθυστέρηση.
Το πρόβλημα δεν περιορίζεται στη διαχειριστική δυσλειτουργία. Συνδέεται με τη θεσμική ανεπάρκεια του ίδιου του μοντέλου ασφάλισης του ΕΛΓΑ, το οποίο δεν έχει επικαιροποιηθεί ώστε να ανταποκρίνεται στις νέες κλιματικές συνθήκες και στους κινδύνους που προκύπτουν από την αυξανόμενη συχνότητα και ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων. Έτσι, η σχέση του παραγωγού με τον ασφαλιστικό φορέα γίνεται σχέση μονομερούς επιβάρυνσης, όπου οι αγρότες πληρώνουν υποχρεωτικά, χωρίς να λαμβάνουν την προστασία για την οποία θεωρητικά καλύπτονται.
Απόσπασμα 1
«-Γιατί πληρώνουμε ΕΛΓΑ; Εγώ δεν μπορώ να καταλάβω… Δεν έχουμε πάρει ποτέ… Για την ακαρπία;
-Από τη στιγμή που έγινε υποχρεωτικό… Από τη στιγμή που έγινε υποχρεωτικό… Και κάθε χρόνο αυξάνεται…
-Ακαρπία, δεν μας πληρώνουν. Με τον Ντάνιελ, ελάχιστοι πήραν, κάτι ψίχουλα.
-Έκανε χιόνια, πρόπερσι, έκανε χιόνια, κι έσπασε τις ελιές. Και μας βάλανε, μας ειδοποιήσαν από το Δήμο, να δηλώσουμε στον ΕΛΓΑ, να δηλώσουμε τις ζημιές.
-Το αποτέλεσμα μηδέν.
-Συμμετείχα σε κάποια σεμινάρια στην Αργαλαστή, μαζί με άλλους 40-50 συναδέλφους, και έκανα μέσα στην αίθουσα την ερώτηση: “παιδιά, υπάρχει κάποιος από εσάς που να έχει πάρει ποτέ αποζημίωση από τον ΕΛΓΑ;” 40-50 άτομα γελάσανε, δεν πήρα απάντηση άλλη. Αυτή ήταν. Το έχω απορία όμως. Υπάρχει κανένας που να έχει πάρει από τον ΕΛΓΑ αποζημίωση. Κανένας. Εσείς, κανένας εδώ; Εγώ δεν ξέρω.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Το πρόγραμμα νέων αγροτών είναι μία δράση που επικροτείται και αποτελεί έναν μοχλό υποστήριξης νεαρών ατόμων που στρέφονται προς τον πρωτογενή τομέα. Ωστόσο, κατά περιπτώσεις, αντί να ενισχύει πραγματικούς και ενεργούς παραγωγούς, καταλήγει να θέτει γραφειοκρατικά αναχώματα. Συγκεκριμένα, οι κείμενες διατάξεις αποκλείουν όσους ήδη εργάζονται στον αγροτικό τομέα και είναι (ή ήταν) ασφαλισμένοι στον ΟΓΑ. Αντίθετα, επιδοτεί πρόσωπα που δεν έχουν ουσιαστική σχέση με τη γεωργία, αρκεί να πληρούν ορισμένα διοικητικά ή ασφαλιστικά κριτήρια. Έτσι, η επιδότηση δεν φτάνει σε όσους παράγουν και έχουν ανάγκη στήριξης, αλλά σε άτομα που απλώς πληρούν τυπικές προϋποθέσεις και τις αξιοποιούν για την είσπραξη επιπλέον ποσών, στρεβλώνοντας πλήρως τον στόχο του μέτρου. Ένα επιπλέον σοβαρό πρόβλημα αφορά την αξιοποίηση των χρημάτων. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα ποσά που δίνονται δεν επενδύονται στην καλλιέργεια ή στον εκσυγχρονισμό της αγροτικής δραστηριότητας, αλλά καταναλώνονται σε προσωπικές δαπάνες, χωρίς καμία αναπτυξιακή κατεύθυνση. Αυτή η κατάσταση πηγάζει και από τον ανεπαρκή μηχανισμό ελέγχου της αξιοποίησης των ενισχύσεων, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με την αυστηρότητα που υπάρχει για την υπαγωγή στην κατηγορία. Παράλληλα, η κατανομή της ενίσχυσης βασίζεται περισσότερο στην έκταση γης και λιγότερο στην πραγματική παραγωγική δραστηριότητα, κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ενισχύονται κυρίως μεγάλοι ιδιοκτήτες, ακόμη και αν δεν καλλιεργούν, ενώ οι μικροί και μεσαίοι παραγωγοί, που εξαρτώνται αποκλειστικά από την αγροτική εργασία, μένουν στο περιθώριο.
Η κατάσταση αυτή αποτελεί μορφή διαδικαστικής αδικίας, καθώς αποκλείει τους ενεργούς αγρότες από τις ενισχύσεις και από τη συμμετοχή στη διαμόρφωση των πολιτικών, κλείνοντας μέτρα που θα έπρεπε να λειτουργούν υποστηρικτικά σε έναν φαύλο κύκλο γραφειοκρατίας και τήρησης τυπικών προδιαγραφών. Το αποτέλεσμα είναι η αποθάρρυνση της συνέχειας, που συνδέεται και με τα μηδενικά δίκτυα ανατροφοδότησης από τους αγρότες προς την Πολιτεία, και η προοδευτική εγκατάλειψη της υπαίθρου.
Αποσπασμα 1
«–Εμένα δεν με έβαλαν και νέο αγρότη, επειδή πλήρωνα ΟΓΑ, τι μου λες τώρα.
-Άλλο κομμάτι, εντάξει τώρα. Άλλο χειρότερο από εκεί.
-Και είναι κάτι νέοι αγρότες που δεν ξέρουν κατά πού πέφτει το χωράφι.
-Δεν δικαιούσασταν να μπείτε επειδή ήσασταν ασφαλισμένος στον ΟΓΑ;
-Υπάρχει αυτό.
-Μα είναι 35 χρονών, θα μπορούσε να είναι ανασφάλιστος αυτός μέχρι τα 30 του; Για να μπει μετά για νέος αγρότης;
-Νέον αγρότη θέλουν να κάνουν τον φοιτητή, που δεν είναι στον ΟΓΑ, για να στηριχθεί ο ΟΓΑ.
-Ή τον τεμπέλη, τον ανειδίκευτο.
-Είναι ολοφάνερο ότι γίνεται αυτή η δουλειά. Αυτός που είναι στο χωριό και για τον έναν χρόνο πήγε ασφαλίστηκε στον ΟΓΑ, δεν τον κάνουν νέο αγρότη.
-Να πάρει το πρόγραμμα, να πάρει τα 40 χιλιάρικα, να πάει να πάρει το Ναβάρα, και να μην δώσει σημασία πουθενά.
-Το φοιτητή που δεν πρόκειται να πατήσει στο χωράφι ποτέ, πολλά τα παραδείγματα εδώ. Μέσα στο χωριό μας. Ο φοιτητής που είναι στην Αθήνα μια ζωή.
-Αυτοί δεν ξέρουν που είναι τα χωράφια…
-Είναι νέος αγρότης. Για να στηριχθεί ο ΟΓΑ, αυτή είναι η πολιτική δυστυχώς που βγάζει. Δυστυχώς. Αυτή η κυβέρνηση που είναι τώρα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η περιορισμένη υποστήριξη από την Πολιτεία για δράσεις προώθησης και εξωστρέφειας, όπως η συμμετοχή σε εκθέσεις και εμπορικές αποστολές, αναδεικνύεται από τους καλλιεργητές ως μια από τις βασικές αδυναμίες του συστήματος. Οι ίδιοι δηλώνουν ότι δεν έχουν πρόσβαση σε μηχανισμούς υποστήριξης και δεν εντάσσονται σε σχετικά προγράμματα, με αποτέλεσμα να επωμίζονται εξ ολοκλήρου το κόστος συμμετοχής σε εκδηλώσεις προβολής, εντός και εκτός Ελλάδας. Όσοι από αυτούς καταφέρνουν να εκπροσωπήσουν τα προϊόντα του Πηλίου σε διεθνείς εκθέσεις, το κάνουν με ιδία έξοδα, γεγονός που περιορίζει δραστικά τη δυνατότητα επανάληψης ή διεύρυνσης τέτοιων ενεργειών. Η έλλειψη αναγνωρισιμότητας των τοπικών ελαιοκομικών προϊόντων, παρά την ποιότητά τους, είναι άμεση συνέπεια αυτής της εγκατάλειψης. Σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Πελοπόννησος ή η Κρήτη, όπου οι συνεταιρισμοί, οι περιφερειακές αρχές και οι κρατικοί φορείς συνεργάζονται για την προβολή των τοπικών προϊόντων, στο Πήλιο δεν υπάρχει κανένας μηχανισμός συστηματικής προώθησης. Ο συνεταιρισμός παραμένει ανενεργός σε επίπεδο marketing, ενώ η πολιτεία δεν επενδύει σε δράσεις για τη στήριξη της τοπικής παραγωγής σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Η απουσία θεσμικής μέριμνας για την εξωστρέφεια των προϊόντων και η ανάγκη των παραγωγών να χρηματοδοτούν μόνοι τους τις προσπάθειες προβολής τους, χωρίς στήριξη, αποκαλύπτει μια βαθιά ανισότητα στη διανομή ευκαιριών πρόσβασης στην αγορά. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο οικονομικό αλλά είναι επίσης και πολιτικό, αφού οι θεσμοί και οι πολιτικές που διαμορφώνουν το αγροδιατροφικό τοπίο δεν ενσωματώνουν τις φωνές και τις ανάγκες των παραγωγών. Η περιορισμένη επικοινωνία και η απουσία εργαλείων στήριξης τους αφαιρεί την ευκαιρία να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητά τους, και διαιωνίζει την οικονομική και θεσμική τους περιθωριοποίηση.
Αποσπασμα 1
«Το κυριότερο είναι, όπου και να ρωτήσεις, όπου και να πας, και πεις το Πήλιο, το Πήλιο σου λένε, ναι το ξέρουμε, για τα μήλα Ζαγορίν. Το Πήλιο δεν φαίνεται πουθενά ότι έχει ελιά και λάδι. Πουθενά για πουθενά. Επειδή έχει τύχει να πάω και σε δυο εκθέσεις στο εξωτερικό. Με δικιά μας χρηματοδότηση, χωρίς αλλουνού, με δικά μας έξοδα, πουθενά δεν ξέρουν ότι το Πήλιο έχει ελιά και λάδι.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«Το θέμα είναι αν θα μπορέσουν να επιβιώσουν, έτσι. Γιατί ό,τι διαφήμιση, δυο φορές για παράδειγμα που πήγαμε σε μια έκθεση στην Ιταλία, πήγαμε με ιδία έξοδα. Ενώ αυτό που έγινε εδώ δεν πήγα, ούτε σε προγράμματα μπορέσαμε να ενταχθούμε, ούτε τίποτα. Ό,τι έγινε, έγινε από ίδια κεφαλαία. Να διαφημιστούμε κάπου οτιδήποτε, όχι. Ό,τι έγινε, έγινε από ίδια κεφαλαία. Να διαφημιστούμε κάπου οτιδήποτε, όχι. […] Κανένας δεν ασχολείται με μας. Τουλάχιστον με την περιοχή τη δικιά μας.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 3
«Δεν υπάρχει αναγνωρισιμότητα καθόλου το προϊόν το δικό μας. Μας έχουν αφήσει όλοι […] δεν ασχολούνται καθόλου να προωθήσουν και να δείξουν το προϊόν μας στο εξωτερικό. Πώς είναι η Πελοπόννησος, πώς είναι η Κρήτη, που μπράβο τους και συγχαρητήρια οι συνεταιριστικές οργανώσεις που έχουν, που προωθούν και προβάλλουν το προϊόν. Εμείς εδώ τίποτα. Ό,τι κάνουμε και προσπαθούμε από μόνοι μας.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Οι ελαιοπαραγωγοί του Προμυρίου βιώνουν έναν διαρκή αποκλεισμό από τις διαδικασίες χάραξης αγροτικής πολιτικής, τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Όπως οι ίδιοι επισημαίνουν, δεν έχουν καμία ουσιαστική συμμετοχή σε αποφάσεις που επηρεάζουν άμεσα το εισόδημά τους, τον τρόπο καλλιέργειας ή την προοπτική επιβίωσης των εκμεταλλεύσεών τους. Η εμπειρία τους δεν ζητείται, η γνώμη τους δεν ακούγεται και οι αγωνίες τους μένουν εκτός του θεσμικού πεδίου διαλόγου, με αποτέλεσμα να νιώθουν ότι είναι μόνιμα “απέξω”. Η απουσία θεσμικών διαύλων επικοινωνίας με την κεντρική ή την τοπική διοίκηση, η έλλειψη ενημέρωσης και πρόσβασης σε διαβουλεύσεις, αλλά και η περιθωριοποίηση γεωγραφικών περιοχών όπως η Μαγνησία, δημιουργούν την αίσθηση ενός χρόνιου θεσμικού αποκλεισμού. Η σύγκριση με άλλες περιοχές (όπως η Καρδίτσα ή η Μεσσηνία) καταδεικνύει ότι αλλού οι παραγωγοί έχουν πολιτική υποστήριξη, πρόσβαση σε θεσμικά εργαλεία και δυνατότητα διαπραγμάτευσης. Αντίθετα, στο Πήλιο, η αδιαφορία των τοπικών και εθνικών αρχών, σε συνδυασμό με την έλλειψη οργάνωσης και αντιπροσώπευσης, έχει αφήσει τους παραγωγούς χωρίς φωνή. Ταυτόχρονα, η πολυπλοκότητα της γραφειοκρατίας και το οικονομικό κόστος συμμετοχής (σε ενστάσεις, νομικές διαδικασίες, μετακινήσεις προς τα Υπουργεία κ.λπ.) λειτουργούν αποτρεπτικά. Οι παραγωγοί αναφέρουν ότι δεν διαθέτουν ούτε τις γνώσεις, ούτε τον χρόνο, ούτε τα χρήματα για να υπερασπιστούν τα συμφέροντά τους, με αποτέλεσμα να αποκλείονται πρακτικά από κάθε θεσμική συμμετοχή. Αυτή η συστηματική απουσία ουσιαστικής συμμετοχής, είτε λόγω αμέλειας της Πολιτείας είτε λόγω θεσμικών εμποδίων, συνιστά εμπόδιο στη δημοκρατική αρχή της εκπροσώπησης, οδηγεί σε άνιση κατανομή ευκαιριών και πόρων, συνεπώς και αποτελεί διαδικαστική αδικία.
Αποσπασμα 1
«Το θέμα είναι δεν εισακουγόμαστε πουθενά. Πουθενά για πουθενά. Όχι τώρα και παλιότερα και θεωρώ και μελλοντικά.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«Δεν ρωτάνε, όμως και τον παραγωγό, το κόστος που έχει για αυτό το λάδι και με μια μισοπαραγωγή που παίρνει πρέπει να επιβιώσει δύο και τρία χρόνια. Αυτά όμως, κανένας δεν ασχολείται με μας. Μα κανένας. Ούτε τώρα, ούτε πρωτού και θεωρώ ότι ούτε και στο μέλλον. Μιλάω για τους κυβερνόντες. […] Πιάσε ούτε κεντρική εξουσία, κυβέρνηση, τοπικοί, κανένας, είδατε τα χάλια μας και εδώ, δεν μπορούμε καν να περάσουμε, δεν έχουμε πρόσβαση.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 3
«Και να το πάρω πιο διαφορετικά, η Μαγνησία ήταν πάντα και θα είναι απέξω σε όλα, γιατί εγώ βλέπω, η μάνα μου είναι από την Καρδίτσα. Εκεί τους βλέπω ότι είναι… Καμιά σχέση. Όχι, δεν μιλάω γεωγραφικά, πως είναι κάμπος και οτιδήποτε. Σε όλα τους, καμιά σχέση. Ενδιαφέρονται, και οι κυβερνώντες, και οι πολιτικοί τους και οι Δήμαρχοι τους και τα σωματεία, οι σύλλογοι που έχουν και όλα. Εμείς βασικά, έχουμε και το άλλο το μειονέκτημα, που εγώ εκεί τρελαίνομαι, δηλαδή και μπαίνουν οι παραγωγοί μέσα, σε αυτά τα κολοκύθια τώρα, και λέει ότι το λάδι ξεκινάει με 8 ευρώ, με 7 ευρώ της Μεσσηνίας. Εδώ το λάδι το δικό μας είναι υποβαθμισμένο, 1,5 ευρώ τουλάχιστον κάτω.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 4
«Και το θέμα είναι ότι δεν έχουμε τις γνώσεις, ούτε την ευκαιρία, ούτε την οικονομική άνεση, να ξεκινήσεις να κάνεις τρέξεις δεξιά-αριστερά, στα Υπουργεία, να βάλεις έναν δικηγόρο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η ποικιλία Αμφίσσης, γνωστή και ως Κονσερβολιά, είναι μια παραδοσιακή μεγαλόκαρπη ποικιλία ελιάς που κυριαρχεί στην περιοχή του Πηλίου και έχει ταυτιστεί με την τοπική αγροτική ταυτότητα. Οι καρποί της προορίζονται κυρίως για βρώσιμη χρήση, καθώς παρουσιάζουν εξαιρετικά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά, καλή εμφάνιση και υψηλή εμπορική αξία. Παρότι η ποικιλία έχει λάβει ΠΟΠ αναγνώριση, οι παραγωγοί υπογραμμίζουν ότι δεν υπάρχει επαρκής στήριξη για τη διατήρηση, ενίσχυση και ανάδειξή της. Το τοπικό φυτικό κεφάλαιο, παρόλο που έχει ποιοτική υπεροχή και πολιτισμική ρίζα, παραμένει αόρατο στα μάτια της πολιτείας. Η καλλιέργεια της επιτραπέζιας ελιάς απαιτεί υψηλότερη φροντίδα σε σχέση με άλλες ποικιλίες, καθώς η εμπορική αξία εξαρτάται από το μέγεθος, την υφή και την εμφάνιση του καρπού. Απαιτεί επίσης πρόσβαση σε νερό, που είναι συχνά περιορισμένο, καθώς και συχνή και έγκαιρη συγκομιδή. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχουν στοχευμένα μέτρα ενίσχυσης ή προγραμμάτων στήριξης για την ποικιλία εκ μέρους του αρμόδιου Υπουργείου, όπως παρατηρείται σε άλλες περιοχές και για άλλες ποικιλίες (π.χ. Καλαμών ή Χαλκιδικής).
Η σταδιακή υποτίμηση και εγκατάλειψη της ποικιλίας δεν οφείλεται στην ποιότητά της ή στις επιλογές των αγροτών, αλλά στο ότι το θεσμικό πλαίσιο δεν αναγνωρίζει την ανάγκη για διατήρηση και ενίσχυση του φυτικού πλούτου που έχει τοπικά χαρακτηριστικά. Η έλλειψη αναγνώρισης και στήριξης της Αμφίσσης ως πολιτισμικό, αγρονομικό και εμπορικό κεφάλαιο οδηγεί στην περιθωριοποίησή της, παρά τη διαχρονική της αξία και την σημασία της για τις τοπικές κοινότητες. Αυτή η αμέλεια δημιουργεί συνθήκες αποδυνάμωσης της παραγωγής, χαμηλής αποδοτικότητας, και τελικά, εγκατάλειψης ενός αγροτικού πόρου που έχει προσαρμοστεί εδώ και αιώνες στην περιοχή.
Απόσπασμα 1
«Η ποικιλία μας, η Αμφίσσης, είναι πολύ καλή, αλλά δεν υπάρχει βοήθεια για να διατηρηθεί. Σε άλλα μέρη βοηθήθηκαν.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«-Η ποικιλία σας, για να ξεκινήσουμε από αυτό, είναι η Αμφίσσης, η κονσερβολιά. Είναι σχεδόν όλα. Έχετε κάποια άλλη;
-Η Αμφίσσης, η γνωστή, ναι.
-Από παλιά.
-Έκαναν κάποιες παρεμβάσεις.
-Και να έχει σε κάποιο σημείο Καλαμών, Χαλκιδικής, ας πούμε, είναι πολύ ελάχιστες.
-Δεν υπάρχει καλύτερη από του Πηλίου, η βρώσιμη ελιά. Αυτή. Εγώ είμαι και πιο μεγάλος, σήμερα έρχομαι εκ μέρους του γιου μου, λοιπόν, είμαι συνταξιούχος. Η μόνη ελιά που έχω από 10 χρονών, που ήμουν 15 και κάθισα στην ελιά, ήταν η βρώσιμη ελιά. Και λίγη… Αλλά τώρα δεν υπάρχει… Για βρώσιμη ελιά δεν υπάρχει…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η έλλειψη εργατικών χεριών αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα και επείγοντα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι καλλιεργητές στην περιοχή του Νότιου Πηλίου. Δεδομένου ότι το ανάγλυφο του τόπου είναι ιδιαίτερα δύσβατο, η εκμηχάνιση των εργασιών είναι περιορισμένη. Έτσι, μεγάλο μέρος της παραγωγικής διαδικασίας (συγκομιδή, κλάδεμα, ψεκασμοί) στηρίζεται αποκλειστικά στη χειρωνακτική εργασία. Σε αυτή την πραγματικότητα, οι εργάτες γης αποτελούν βασικό πυλώνα της αγροτικής παραγωγής. Ωστόσο, η συρρίκνωση της διαθέσιμης εργατικής δύναμης, κυρίως μεταναστών εργατών, είναι εμφανής. Η μικρή διάρκεια της άδειας παραμονής που χορηγείται στην Ελλάδα —μόλις τρεις μήνες— σε αντίθεση με άλλες χώρες της Ε.Ε. που προσφέρουν άδειες έξι ή και εννέα μηνών, καθιστά τη χώρα μη ανταγωνιστική ως προορισμό αγροτικής απασχόλησης. Η αυστηρότητα των προστίμων και η γραφειοκρατία εντείνουν το πρόβλημα, αποθαρρύνοντας τη νόμιμη εργασία και οδηγώντας σε έλλειψη προσφοράς εργατικών χεριών την περίοδο της συγκομιδής. Μπροστά σε αυτή την αδυναμία του κράτους να εξασφαλίσει ένα βιώσιμο και δίκαιο πλαίσιο για την πρόσβαση σε εργάτες γης, οι ίδιοι οι καλλιεργητές αναγκάζονται να καλύπτουν το κενό. Συχνά, όλη η οικογένεια, ανεξαρτήτως ηλικίας, συμμετέχει στις αγροτικές εργασίες. Άνθρωποι προχωρημένης ηλικίας, ακόμη και συνταξιούχοι, εργάζονται στα χωράφια από ανάγκη και όχι από επιλογή, προκειμένου να εξασφαλίσουν ένα ελάχιστο εισόδημα που συμπληρώνει τις πενιχρές συντάξεις. Η συγκεκριμένη κατάσταση συνιστά αδικία μη αναγνώρισης, καθώς το κράτος αποτυγχάνει να αναγνωρίσει σε θεσμικό και πρακτικό επίπεδο την ανάγκη σταθερής και επαρκούς πρόσβασης σε εργατική δύναμη για τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, ειδικά σε περιοχές με δύσκολες συνθήκες και χαμηλό βαθμό μηχανοποίησης. Η αδιαφορία για το εργασιακό σκέλος της αγροτικής παραγωγής επιβαρύνει μονομερώς τους καλλιεργητές, οδηγεί σε εντατικοποίηση της οικογενειακής εργασίας και παγιδεύει τους αγρότες σε έναν φαύλο κύκλο σωματικής εξουθένωσης και οικονομικής ανασφάλειας.
Απόσπασμα 1
«-Αφού δεν υπάρχουν εργατικά χέρια.
-Εργατικά χέρια. Ενώ παλιότερα ήταν καλύτερα τα πράγματα. Πριν 15 χρόνια, 20;
-Ναι, υπήρχαν εργατικά χέρια. Τώρα φέτος δεν υπάρχουν, δηλαδή και αυτή η παραγωγή που υπάρχει, δεν ξέρουμε πώς θα μαζευτεί. Δεν υπάρχει ούτε ένα εργατικό χέρι στην περιοχή μας.
-Γιατί φύγανε από την περιοχή;
-Φύγανε γιατί… Και όλα ξεκινάνε πάλι από την κεντρική κυβέρνηση. Γιατί εδώ τους δίνει 3 μήνες βίζα να έρθουνε και όπου αλλού πάνε σε όποια κράτη της ΕΕ τους δίνει 6 και 9 μήνες. Και σου λέει θα πάω κάπου να δουλέψω 6 μήνες ή 9. Δεν θα έρθω στην Ελλάδα να δουλέψω 3 μήνες και να φύγω, πρέπει να φύγω μετά. Ένας λόγος είναι και αυτός.
-Αυτό είναι απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης;
-Στην Ιταλία, όλοι πάνε Ιταλία και Αγγλία, τους δίνει 6 μήνες. Εδώ τους δίνει 3 μήνες. Κι αν μια μέρα καθυστερήσουν έχουν 3.000 πρόστιμο.
-Ε, δεν είναι κίνητρα…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«-Δεν μπορεί, δηλαδή, να έχω να βαράω όλη η μέρα, όχι μόνο εγώ, η γυναίκα μου, η μάνα μου, που είναι 80 χρονών. Σήμερα ήταν και αυτή στο χωράφι. 6:15 το πρωί φύγαμε. Και γύρισα 11 η ώρα γιατί είχαμε αυτό, διαφορετικά, θα γυρνούσαμε 2 η ώρα το μεσημέρι και το απόγευμα πάλι. Δηλαδή να δουλεύει όλη η οικογένεια για προς το ζην, όλο τα ίδια. Να τος. Πόσων χρονών είσαι, Μήτσο;
-76.
-76. Κάτω από την ελιά είναι. Τι να κάνει αυτός ο άνθρωπος, με τι θα ζήσει, με τα 4 κατοστάρικα που παίρνει τη σύνταξη.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η περιοχή του Πηλίου χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο, επικλινή εδάφη και παραδοσιακούς, μεγάλου μεγέθους ελαιώνες. Αυτή η γεωγραφική και μορφολογική ιδιαιτερότητα καθιστά την αγροτική εργασία πολύ πιο απαιτητική σε σχέση με τις πεδινές περιοχές. Στο Νότιο Πήλιο, η χρήση μηχανημάτων είναι ελάχιστα εφικτή, με αποτέλεσμα οι περισσότερες εργασίες (όπως το κλάδεμα, η συγκομιδή, η λίπανση και η φυτοπροστασία) να γίνονται χειρωνακτικά, από εργάτες ή τους ίδιους τους παραγωγούς. Η σωματική καταπόνηση είναι μεγάλη, η εργασία χρονοβόρα και τα ημερομίσθια αυξημένα, λόγω της δυσκολίας πρόσβασης και εκτέλεσης. Ωστόσο, αυτές οι αντικειμενικές συνθήκες δεν αναγνωρίζονται θεσμικά, διότι το συγκεκριμένο ζήτημα συνδέεται και με τις επιδοτήσεις, οι οποίες δεν αναγνωρίζουν κάποιες διακρίσεις ανάλογα με το ανάγλυφο: πεδινό, ημι-ορεινό και ορεινό. Αυτές οι βαθμίδες συνεπάγονται και μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας για τις αγροτικές εργασίες και παλαιότερα αποδιδόταν κάποια υποστήριξη, η οποία έχει σταματήσει. Η εξισωτική λογική απόδοσης επιδοτήσεων ανάλογα με την καλλιέργεια και την έκταση, που δεν διακρίνει ανάλογα με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι αγρότες, δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο τον ήδη επιβαρυμένο κλάδο, ωθώντας όλο και περισσότερους ελαιώνες σε φθορά. Το αποτέλεσμα είναι η σταδιακή εγκατάλειψη των ελαιώνων, η υποβάθμιση του τοπίου και η περιθωριοποίηση περιοχών που παράγουν ποιοτικό αλλά “αόρατο” προϊόν. Η αδυναμία του κράτους, και κυρίως του Υπουργείου, να προσαρμόσει τις πολιτικές στήριξης στις πραγματικές συνθήκες καλλιέργειας, και να διαφοροποιήσει τη μεταχείριση ανάλογα με τη γεωμορφολογία και τις ανάγκες κάθε περιοχής, διαιωνίζει τις ανισότητες και αποδυναμώνει τις προοπτικές αγροτικής ανάπτυξης στις ημιορεινές και δυσπρόσιτες ζώνες.
Απόσπασμα 1
«Και έχουμε μεγάλες ιδιαιτερότητες, δηλαδή, δεν είμαστε κάμπος, όπως είναι στην Πελοπόννησος ή Κρήτη που έχει τις γεωτρήσεις, που έχουν πάρει χρηματοδοτήσεις άπειρες όλα τα χρόνια, με όλες τις κυβερνήσεις, με εξοπλισμό, για μηχανήματα, για οτιδήποτε. Εδώ είναι όλα με το χέρι. Δεν υπάρχει με μηχάνημα, ελάχιστα πράγματα γίνονται.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«-Τα πιο εύκολα εντάξει, μπορεί να υπάρχουν κάποια με λίγη κλίση, πιο απότομα, αλλά το Πήλιο έχει αυτή την ιδιαιτερότητα, να είναι επικλινή. Και μεγάλα δέντρα. Στην πλειοψηφία είναι μεγάλα δέντρα.
-Μπορεί ένα κτήμα να είναι, να είσαι καταδρομέας για να μπεις…
-Άλλο να έχεις μικρές [ελιές]. Είναι μεγάλα δέντρα. Στην πλειοψηφία είναι μεγάλα δέντρα. Το μεγάλο δέντρο είναι λίγο δύσκολο. Ούτε με το κόψεις μπορείς, να το κατεβάσεις…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η περιοχή του Πηλίου, ενώ είναι ευρέως γνωστή για τον τουρισμό και την πολιτιστική της ταυτότητα, δεν έχει κατοχυρωθεί στη συλλογική συνείδηση ή στις αγορές ως τόπος παραγωγής ποιοτικού ελαιολάδου και ελιάς. Παρότι υπάρχει από το 1996 ΠΟΠ πιστοποίηση για την Κονσερβολιά Πηλίου, που καλύπτει και την περιοχή του Προμυρίου, δεν έχει υπάρξει αντίστοιχη κατοχύρωση ή συστηματική προβολή για το ελαιόλαδο. Η απουσία ενός ισχυρού, αναγνωρίσιμου brand name- ταυτότητας προϊόντος για τα τοπικά προϊόντα δημιουργεί σοβαρά εμπόδια στην εξωστρέφεια και στην εμπορική τους αξιοποίηση. Ο Συνεταιρισμός Σηπιάς περιορίζεται σε τυποποίηση μικρής κλίμακας, ενώ ένα μεγάλο μέρος του προϊόντος παραμένει στα χέρια ιδιωτών, οι οποίοι το τυποποιούν και το διαθέτουν μόνοι τους. Αν και έχουν γίνει προσπάθειες συμμετοχής σε εκθέσεις του εξωτερικού, με δικά τους έξοδα, οι παραγωγοί δηλώνουν πως η αναγνωρισιμότητα του Πηλίου ως ελαιοπαραγωγικής περιοχής είναι σχεδόν μηδενική, κάτι που φάνηκε και σε εμπορικές επαφές εκτός Ελλάδας. Η σύγκριση με άλλες περιοχές, όπως η Πελοπόννησος ή η Κρήτη, όπου οι αγρότες λειτουργούν πιο οργανωμένα και αναλαμβάνουν ενεργά ρόλο στην προβολή των προϊόντων τους, εντείνει την αίσθηση συλλογικής εγκατάλειψης. Οι παραγωγοί αισθάνονται ότι λειτουργούν μόνοι τους, με περιορισμένη θεσμική στήριξη από την Πολιτεία. Η έλλειψη επίσημης αναγνώρισης της ποιότητας και της ιδιαιτερότητας των προϊόντων του Πηλίου συνιστά μορφή αδικίας μη αναγνώρισης, καθώς αγνοείται η αξία και η ταυτότητα ενός τοπικού προϊόντος, καθώς η μη προβολή του προϊόντος οδηγεί σε χαμηλότερες τιμές πώλησης, περιορισμένη ικανότητα διείσδυσης σε ανταγωνιστικές αγορές, και τελικά, σε χαμηλότερα έσοδα για τους παραγωγούς. Αυτό, με τη σειρά του, οδηγεί σε μειωμένη δυνατότητα επένδυσης σε σύγχρονες καλλιεργητικές πρακτικές, σε εγκατάλειψη της παραγωγής ή σε αδυναμία διαφοροποίησης.
Απόσπασμα 1
«Το Πήλιο δεν φαίνεται πουθενά ότι έχει ελιά και λάδι. Πουθενά για πουθενά. Επειδή έχει τύχει να πάω και σε δυο εκθέσεις στο εξωτερικό. Με δικιά μας χρηματοδότηση, με δικά μας έξοδα, πουθενά δεν ξέρουν ότι το Πήλιο έχει ελιά και λάδι. Και το λάδι μας έχει τα φρουτώδη, που είναι κάτι σπάνιο γενικά. Δεν υπάρχει αναγνωρισιμότητα καθόλου το προϊόν το δικό μας.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«Πώς είναι η Πελοπόννησος, η Κρήτη έχουν συνεταιρισμούς που προωθούν το προϊόν, εμείς εδώ τίποτα. Ό,τι κάνουμε και προσπαθούμε από μόνοι μας.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Το θεσμικό πλαίσιο των ΠΟΠ/ΠΓΕ εισήχθη ως ένας τρόπος αξιοποίησης των τοπικών και παραδοσιακών ιδιαιτεροτήτων ενός προϊόντος, ωστόσο οι οικονομικές και ρυθμιστικές πιέσεις αναγκάζουν τους αγρότες να αλλάξουν τις παραγωγικές τους επιλογές με τρόπους που δεν ανταποκρίνονται απαραίτητα στα μακροπρόθεσμα συμφέροντά τους και την ανθεκτικότητα των τοπικών κοινοτήτων. Η επιβολή υψηλότερων εισφορών στον ΕΛΓΑ για τις ποικιλίες επιτραπέζιας ελιάς έχει μετατρέψει έναν θεσμικό μηχανισμό στήριξης (όπως είναι η ασφαλιστική κάλυψη) σε παράγοντα επιβάρυνσης για τους παραγωγούς. Συγκεκριμένα, οι ποικιλίες όπως η Αμφίσσης, που προορίζονται κυρίως για βρώσιμη χρήση και καλύπτονται από την ένδειξη ΠΟΠ, θεωρούνται από τον οργανισμό πιο επισφαλείς, κι ως αποτέλεσμα, οι αγρότες καλούνται να καταβάλουν σημαντικά υψηλότερες εισφορές για να τις ασφαλίσουν. Αυτό το πρόσθετο κόστος οδηγεί πολλούς παραγωγούς σε στρατηγικές δηλώσεων που δεν βασίζονται σε γεωπονικά ή εμπορικά κριτήρια, αλλά αποκλειστικά στο πώς θα μειώσουν τις ασφαλιστικές τους υποχρεώσεις. Με άλλα λόγια, αντί να επιλέγουν και να δηλώνουν την πραγματική χρήση ή ποικιλία με βάση το τι παράγουν, δηλώνουν ότι καλλιεργούν ελιές για ελαιοποίηση, ώστε να πληρώνουν μικρότερες εισφορές. Η τάση αυτή φαίνεται ξεκάθαρα και σε επίσημα στοιχεία: σύμφωνα με την Αγροτική Απογραφή της ΕΛΣΤΑΤ (2021), το 100% των δηλωμένων ελαιοδέντρων στη Μαγνησία παρουσιάζονται ως προοριζόμενα για παραγωγή ελαιολάδου. Πρόκειται για μια προφανή στρέβλωση, καθώς στην πραγματικότητα το μεγαλύτερο μέρος του φυτικού υλικού στην περιοχή είναι ποικιλίας Αμφίσσης, δηλαδή κατά βάση επιτραπέζια ελιά. Το ίδιο φαινόμενο ακολουθείται και στα δεδομένα του ΟΠΕΚΕΠΕ. Η υποεκτίμηση των επιτραπέζιων ποικιλιών και η παραποίηση της πραγματικής εικόνας της καλλιέργειας δεν είναι τυχαία. Οφείλεται στη συνδυαστική πίεση του αυξημένου κόστους ασφάλισης και της ανεπαρκούς ανταπόκρισης του ΕΛΓΑ, που δεν παρέχει ικανοποιητικές αποζημιώσεις. Έτσι, οι αγρότες καταλήγουν να αποκρύπτουν την πραγματική φύση της καλλιέργειας τους, και μαζί, να υπονομεύουν άθελά τους και την ΠΟΠ πιστοποίηση, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη διαφάνεια, την ποιότητα και την εμπορική ταυτότητα του προϊόντος.
Αυτό αποτελεί διαστρέβλωση ενός πλαισίου που φαίνεται να μην λειτουργεί όπως θα έπρεπε για την παραγωγή, αλλά και για τη διατήρηση των οικονομιών της υπαίθρου. Οι μικροί παραγωγοί δυσκολεύονται περισσότερο να ανταποκριθούν οικονομικά, σε αντίθεση με τις μεγάλες επιχειρήσεις που μπορούν να απορροφήσουν αυτά τα κόστη εργασίας. Αυτός ο οικονομικός εξαναγκασμός τους ωθεί να στραφούν προς την παραγωγή ελαιολάδου, αντί για επιτραπέζιες ελιές, προκειμένου να αποφύγουν επιπλέον επιβαρύνσεις. Ωστόσο, αυτή η μετατόπιση περιορίζει την ελευθερία επιλογής τους και αλλοιώνει το αγροτικό τοπίο και τις παραδοσιακές καλλιεργητικές πρακτικές της περιοχής, άρα οι αγρότες δεν έχουν ίσους όρους πρόσβασης στις αγορές και τις επιδοτήσεις, και αναγκάζονται να αλλάξουν την παραγωγή τους με βάση οικονομικούς καταναγκασμούς.
Αποσπασμα 1
«-Το ΠΟΠ σας δίνει τίποτα…
-Στην ελιά, στη βρώσιμη.
-Στην Κονσερβολιά; Είχε βοηθήσει πουθενά;
-Όχι, όχι. […]
-ΠΟΠ είναι. Είναι για να πληρώνουμε παραπάνω το ΕΛΓΑ. Να βάλεις κάποια χωράφια που θες να τα κάνεις για βρώσιμη ελιά.
-Ανεβάζει συντελεστή. Οπότε όλοι το έχουν πάει στο ελαιοποιήσιμο για να γλιτώσουν τα 200 ευρώ τον χρόνο παραπάνω.
-Γιατί και τη βρώσιμη ελιά, πάλι εκεί πάμε. Γιατί υπάρχει ένας έμπορας, δύο. Αυτοί οι δύο τα βρίσκουν και έρχονται εδώ πέρα. Ξέρουν ότι η ελιά πλέον δεν αποθηκεύεται πλέον μες στις κάδες όπως παλιά. Δεν έχει διάρκεια. Θα χαλάσει η ελιά, όσο και καλός να είσαι.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η απόσυρση δραστικών ουσιών αποτελεί κομβικό στοιχείο των ευρωπαϊκών πολιτικών για τη βιώσιμη γεωργία και την προστασία του περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο του Κανονισμού (ΕΚ) 1107/2009, που διέπει τη διάθεση φυτοπροστατευτικών προϊόντων στην αγορά, οι διαδικασίες έγκρισης δραστικών ουσιών έχουν αυστηροποιηθεί σημαντικά και πολλές ουσίες δεν ανανεώνονται, ιδίως όταν εγείρονται ανησυχίες για την ανθρώπινη υγεία ή το περιβάλλον. Ανάμεσα στις ουσίες που έχουν αποσυρθεί συγκαταλέγονται το Dimethoate και το Phosmet, οι οποίες υπήρξαν οι πλέον διαδεδομένες δραστικές κατά του δάκου στην Ελλάδα. Οι δύο αυτές ουσίες, με ισχυρή διασυστηματική δράση, δηλαδή με ικανότητα καταπολέμησης τόσο των ενήλικων όσο και των προνυμφικών σταδίων του δάκου μέσα στον καρπό, χρησιμοποιούνταν ευρέως σε δημόσια προγράμματα δακοκτονίας.
Ωστόσο, τα σκευάσματα αυτά θεωρούνται «πόροι» της αγροτικής κοινότητας, καθώς αποτελούν το βασικό εργαλείο για την αντιμετώπιση εντομολογικών και μικροβιακών εχθρών. Η απόσυρση δραστικών φαρμάκων, χωρίς να έχει προηγηθεί επαρκής επιστημονική, τεχνολογική ή κρατική μέριμνα για την αντικατάστασή τους με αποτελεσματικές εναλλακτικές, αυξάνει κατακόρυφα την ευαλωτότητα των καλλιεργειών, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου οι ζημιές από εχθρούς είναι συστηματικές και επαναλαμβανόμενες. Η αλλαγή αυτή πλήττει δυσανάλογα τους παραγωγούς οι οποίοι δεν διαθέτουν τα τεχνικά μέσα, τις γνώσεις ή την οικονομική δυνατότητα για εφαρμογή εναλλακτικών πρακτικών, όπως η βιολογική καταπολέμηση, οι δολωματικοί ψεκασμοί ή η χρήση παγίδων και παρακολούθησης πληθυσμών. Ενώ ορισμένοι παραγωγοί προσπαθούν να προσαρμοστούν με ιδία μέσα, το κόστος, η αβεβαιότητα ως προς την αποτελεσματικότητα, καθώς και η έλλειψη οργανωμένης κρατικής υποστήριξης καθιστούν αυτές τις πρακτικές επισφαλείς και μη προσβάσιμες στο σύνολο του παραγωγικού κόσμου.
Έτσι, δημιουργείται μια νέα μορφή διανεμητικής αδικίας, καθώς οι επιπτώσεις της απόσυρσης μετακυλίονται εξ ολοκλήρου στους παραγωγούς, χωρίς αντισταθμιστικά μέτρα ή μεταβατική υποστήριξη. Η αποτυχία προσαρμογής του γεωργικού συστήματος σε αυτές τις μεταβολές επιβαρύνει τους πιο ευάλωτους, οδηγώντας τους είτε σε υποβάθμιση της παραγωγής είτε σε οικονομική ζημία, την ίδια στιγμή που οι κίνδυνοι από την κλιματική κρίση και τους νέους εχθρούς εντείνονται.
Απόσπασμα 1
«-Πάρα πολύ. Όχι μόνο ο δάκος, και κοντά στον δάκο, κάνει την τρύπα ο δάκος εισχωρούν κι άλλα μικρόβια, κι άλλοι μύκητες μέσα οπότε δεν φτάνεις στο σημείο να πάρεις βρώσιμο καρπό.
-Έχετε νέα προβλήματα δηλαδή νέους εχθρούς;[…] 15 χρόνια, 20 χρόνια πριν, ήταν καλύτερα τα πράγματα; Αυτό λέω.
-Ναι, γιατί υπήρχαν δραστικά φάρμακα. Να ξεκινήσουμε από εκεί. Τώρα δεν υπάρχουν πια. Αν κάνεις κάλυψη με τα φάρμακα τα σημερινά, ή έκανες ή δεν έκανες, γιατί πρόπερσι έκανα εγώ. Μέσα σε 15 μέρες δύο καλύψεις. Το αποτέλεσμα ξέρεις ποιο ήταν; Το φάρμακο που χρησιμοποίησα ήταν το ***. Μάπα σκέτο, τίποτα δεν έκανα.
– Έχασες τα λεφτά σου.
-Μέσα σε δύο μέρες που είχα παγίδες, άσε, έναν δάκο δεν σκότωσε, κανέναν, αλλά ούτε και τα χτυπήματα που είχαν. Δεν σκότωσε το σκουλήκι. Δηλαδή και το διαφημίζανε κιόλας στο ράδιο και το πήραμε για καλό. Κατάλαβες. Δεν υπάρχουν φάρμακα, πλέον, για να κάνεις… Μόνο αν καταπολεμήσεις, το έψαξα εγώ λίγο φέτος αυτό, μέχρι στιγμής έβγαλα καλά αποτελέσματα. Με δολωματικούς ψεκασμούς. Και κρεμώντας βέβαια και παρακολουθώ τους πληθυσμούς, γιατί πήρα και παγίδες από την εταιρία που βγάζει το ***.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η συγκέντρωση της αγοράς και η άνιση διαπραγματευτική δύναμη μεταξύ παραγωγών και εμπόρων τροφοδοτεί αδικίες, και μάλιστα διανεμητικές. Συγκεκριμένα, η αγορά της επιτραπέζιας ελιάς, όπως και του ελαιολάδου, ελέγχεται από ελάχιστους εμπόρους, γεγονός που περιορίζει τις επιλογές των αγροτών και τους αφήνει εξαρτημένους από ολιγοπωλιακές πρακτικές. Οι παραγωγοί δεν έχουν πρόσβαση σε εναλλακτικά εμπορικά κανάλια, ούτε τη δυνατότητα να διαπραγματευτούν συλλογικά τιμές πώλησης. Παράλληλα, η τεχνολογική υποβάθμιση και η έλλειψη υποδομών αποθήκευσης και επεξεργασίας (όπως κάδες για τη βρώσιμη ελιά ή δεξαμενές για το λάδι) μειώνει ακόμα περισσότερο τη διαπραγματευτική ισχύ των παραγωγών, αφού είναι υποχρεωμένοι να πουλήσουν άμεσα το προϊόν τους, ανεξαρτήτως τιμής και συνθηκών. Το πρόβλημα επιτείνεται από την απουσία σταθερού πλαισίου τιμολόγησης ή κατώτατης τιμής, στοιχείο που ενισχύει την αβεβαιότητα και ευνοεί την ασυδοσία των μεσαζόντων. Ταυτόχρονα, η έλλειψη συλλογικών δομών εξαγωγών ή συνεταιριστικής διαχείρισης ωθεί τους παραγωγούς να λειτουργούν μεμονωμένα, χωρίς διαπραγματευτική ισχύ και χωρίς τη δυνατότητα να διεκδικήσουν μερίδιο από την υπεραξία του προϊόντος τους. Η αδικία δεν έγκειται μόνο στην οικονομική εκμετάλλευση, αλλά και στο ότι η δομή της αγοράς και η απουσία κρατικής ή θεσμικής στήριξης τους εμποδίζει να συμμετέχουν ισότιμα στους μηχανισμούς της αγροτικής οικονομίας. Έτσι, ενισχύονται οι ανισότητες, αυξάνεται η εξάρτηση των μικρών παραγωγών και αποδυναμώνεται η τοπική αγροτική βάση.
Απόσπασμα 1
«Γιατί και τη βρώσιμη ελιά, πάλι εκεί την πάμε. Γιατί υπάρχει ένας έμπορας, δύο. Αυτοί οι δύο τα βρίσκουν και έρχονται εδώ πέρα. Ξέρουν ότι η ελιά πλέον δεν αποθηκεύεται μες στις κάδες όπως παλιά. Δεν έχει διάρκεια. Θα χαλάσει η ελιά, όσο και καλός να είσαι.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«Τι θα τα κάνουμε, να τα πάμε πού εμείς τα λάδια; Είμαστε ικανοί εμείς να τα εξάγουμε βυτίο, με ατζέντηδες και με όλη την ιστορία και με όλα τα ρίσκα αυτά; Οπότε έρχονται εδώ πέρα και μας τα παίρνουν. Δεν υπάρχει κάποιος… Ή να υπάρχει μια τιμή, μια τιμή ασφαλείας τουλάχιστον, ρε παιδιά. Δυο ευρώ, δυο ευρώ, αλλά να ξέρω ότι δεν θα πάει 1.95.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου -Προμυρίου)
Η κριτική στο σύστημα στρεμματικής επιδότησης που ισχύει τα τελευταία είκοσι χρόνια παρουσιάζεται μέσα από παραδείγματα από την περιοχή. Η χρήση του «κληρονομικού δικαιώματος» ή της ιδιοκτησίας γης ως αποκλειστικό κριτήριο απόδοσης στηρίξεων αναδεικνύεται ως προβληματική, καθώς οδηγεί σε ανισομερή κατανομή μεταξύ παραγωγών στην ίδια περιοχή: πριμοδοτούνται άτομα που δεν συμμετέχουν ενεργά στην παραγωγική διαδικασία, ενώ παραγωγοί με μικρότερη έκταση αλλά πραγματική παραγωγή και επένδυση στην καλλιέργεια λαμβάνουν λιγότερη ή και καθόλου στήριξη. Το πρόβλημα εντείνεται από την απουσία αξιολόγησης της παραγωγικής δραστηριότητας ή της αποδοτικότητας της γης κατά την κατανομή των ενισχύσεων, αλλά και από την ευελιξία του συστήματος, που επιτρέπει σε ιδιώτες ή εταιρίες να ενοικιάζουν ή να αποκτούν εκτάσεις μόνο για να κατοχυρώσουν δικαιώματα επιδοτήσεων, χωρίς να επενδύουν ουσιαστικά στη γη. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η καλλιέργεια είναι είτε ελάχιστη είτε προσχηματική, γεγονός που υπονομεύει και το οικολογικό ισοζύγιο, καθώς τα ακαλλιέργητα κτήματα γίνονται εστίες εντομολογικών προσβολών και εγκατάλειψης.
Πέρα από την περιβαλλοντική υποβάθμιση, η άνιση κατανομή των επιδοτήσεων έχει σοβαρές κοινωνικές συνέπειες: αποθαρρύνει τους νέους ή μικρούς αγρότες, που αν και δραστηριοποιούνται πραγματικά στον πρωτογενή τομέα, δεν βλέπουν ανταπόδοση της προσπάθειάς τους, ενώ οι διαθέσιμοι πόροι κατευθύνονται σε αδρανείς αποδέκτες. Το σύστημα, έτσι, ενισχύει τη συγκέντρωση της γης και των ενισχύσεων σε χέρια λίγων, χωρίς να υπάρχει παραγωγική ή κοινωνική ανταποδοτικότητα. Αυτή η κατάσταση συνιστά μια σαφή μορφή διανεμητικής αδικίας εντός του αγροτικού πληθυσμού και αποδυναμώνει τον στόχο της αγροτικής βιωσιμότητας.
Απόσπασμα 1
«Δηλαδή, είμαστε το σημείο, αυτοί εδώ πέρα όλοι μας, οι συγκεκριμένοι εδώ, αν πας και δεις όλα τα κτήματα είναι όλα γυαλί κάτω. Και ασχολούμαστε με την παραγωγή. Υπάρχουν όμως και άλλος που έχει 100 στρέμματα, 150 στρέμματα και δεν βγάζει ούτε 100 κιλά λάδι για το σπίτι του, το αγοράζει. Και φτάνει σε σημείο εκείνος να παίρνει 5.000 και 6.000 ευρώ επιδότηση και εγώ να παίρνω 1.500 ευρώ. Επειδή έχω 60, 70 στρέμματα. Είναι δίκαιο αυτό δηλαδή; Όχι. Δηλαδή πώς θα δώσει ώθηση σε αυτόν εκεί που είναι νέο παιδί να καλλιεργήσει;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«Μα ούτως ή άλλως δεν έκαναν τίποτα. Μπήκαν τα ενοικιαστήρια για να παίρνουν τις επιδοτήσεις και αυτά. Βάζανε και κάποιες ρίζες. Επιβάλλεται. Αυτό φέρνει αυτή η κατάσταση.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου -Προμυρίου)
Η παροχή επιδοτήσεων είναι ένα κομβικό κομμάτι στη διατήρηση της γεωργίας και της ελαιοκαλλιέργειας, καθώς εγγυάται ότι οι παραγωγοί θα λαμβάνουν κάποιο βοήθημα που δεν θα εξαρτάται αποκλειστικά από την παραγωγή τους, ενώ στόχο έχουν τη διατήρηση της παραγωγικής δραστηριότητας και τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του κλάδου. Η αγροτική παραγωγή είναι συνολικά ένας τομέας ευάλωτος στις καιρικές συνθήκες και τις κλιματικές μεταβολές και οι επιδοτήσεις λειτουργούν ως μηχανισμός κατώτατου εγγυημένου εισοδήματος, που όμως με τα χρόνια συρρικνώνεται δραστικά.
Οι παραγωγοί αντιλαμβάνονται τον συμπληρωματικό και εγγυητικό ρόλο αυτών των ενισχύσεων, ενώ εκφράζουν κριτική για τον τρόπο κατανομής τους. Υποστηρίζουν ότι η απουσία σύνδεσης των επιδοτήσεων με την πραγματική παραγωγή αλλοιώνει τον σκοπό του μέτρου και δεν ενισχύει ούτε την ανταγωνιστικότητα ούτε την επιβίωση των μικρών εκμεταλλεύσεων. Παράλληλα, επισημαίνεται ότι η έλλειψη διαφάνειας στα κριτήρια κατανομής, η γραφειοκρατική δυσκολία πρόσβασης σε ορισμένα προγράμματα και η προνομιακή μεταχείριση μεγαλύτερων ή οργανωμένων εκμεταλλεύσεων δημιουργεί μια αίσθηση αποκλεισμού και άνισης μεταχείρισης.
Η ελλιπής διανομή των επιδοτήσεων αποτελεί έτσι μορφή διανεμητικής αδικίας, καθώς ορισμένες κοινωνικές ομάδες παραγωγών (ιδίως οι μικροκαλλιεργητές και όσοι δραστηριοποιούνται σε απομακρυσμένες περιοχές) πλήττονται περισσότερο από την απουσία στήριξης. Η απώλεια αυτών των ενισχύσεων, σε συνδυασμό με το αυξανόμενο κόστος παραγωγής, εντείνει την επισφάλεια και αποθαρρύνει την παραμονή στον πρωτογενή τομέα.
Απόσπασμα 1
«Οι επιδοτήσεις ήταν που μας στήριζαν κάθε χρόνο και αυτές έχουν φτάσει στο μηδέν, οι εξισωτικές αποζημιώσεις έχουν φτάσει στο μηδέν και δεν μπορούμε να καταλάβουμε, […], γιατί δεν βάζουν την επιδότηση πάνω στην παραγωγή; Γιατί δεν βάζουν την επιδότηση πάνω στην παραγωγή; Που και το κράτος θα κερδίσει χρήματα και ο παραγωγός θα αμειφθεί.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου-Προμυρίου)
Τα τριφασικά ελαιοτριβεία παράγουν τριών ειδών υποπροϊόντα: το ελαιόλαδο, τον πυρήνα και τον κατσίγαρο. Τα δύο τελευταία πρέπει να μεταφερθούν σε πυρηνελαιουργείο ώστε να λάβουν περαιτέρω επεξεργασία. Στην περιοχή του Προμυρίου υπάρχει μία δυσκολία στη διαχείριση αυτού του παραπροϊόντος, καθώς το πλησιέστερο πυρηνελαιουργείο βρίσκεται στον Αλμυρό (χλμ και ώρες απόσταση), το οποίο συλλέγει από όλη την περιοχή υποπροϊόντα, με αποτέλεσμα να φτάνει εύκολα σε κορεσμό. Η περιορισμένη δυναμικότητα των εγκαταστάσεων, η απουσία εναλλακτικών τοπικών υποδομών, αλλά και η άνιση γεωγραφική κατανομή των υφιστάμενων υποδομών παραγωγής ενέργειας από βιομάζα, επιτείνουν το πρόβλημα.
Η περιορισμένη χωρητικότητα των διαθέσιμων μονάδων, σε συνδυασμό με τον αποκλεισμό των τριφασικών ελαιοτριβείων από κάποια περιβαλλοντικά προγράμματα (καθώς ο κατσίγαρος θεωρείται ρύπος), εγκλωβίζει τον συνεταιρισμό και τα ελαιοτριβεία ως προς τον τρόπο απόρριψης. Παράλληλα, οι ασαφείς και μεταβαλλόμενες ρυθμίσεις σχετικά με την προσωρινή αποθήκευση ή μεταφορά των αποβλήτων εντείνουν την αβεβαιότητα. Ακόμα και οι εναλλακτικές που προωθούνται, όπως είναι η αξιοποίηση για την παραγωγή βιοντίζελ, καθίστανται προβληματικές, αφού οι δομές που απορροφούν τον πυρήνα και τον κατσίγαρο είναι και πάλι περιορισμένης χωρητικότητας και βρίσκονται στα Φάρσαλα. Παρότι παρέχεται ένας τρόπος μεταφοράς του υποπροϊόντος με ειδικές δεξαμενές, η παραλαβή πρέπει να γίνει στα Λεχώνια, οπότε οι συνεταιριστές πρέπει να καλύψουν μία ώρα απόσταση από το ελαιοτριβείο προς τον χώρο παραλαβής. Η απουσία ειδικού εξοπλισμού, το αυξημένο κόστος μεταφοράς, καθώς και η έλλειψη θεσμικής στήριξης για επενδύσεις σε μέσα μεταφοράς και υποδομές είναι παράγοντες που καθιστούν δύσκολη την επένδυση σε βιώσιμες λύσεις. Έτσι, το βάρος της διαχείρισης μετακυλίεται δυσανάλογα στους τοπικούς παραγωγούς, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η υλική και γεωγραφική δυνατότητά τους να ανταποκριθούν.
Απόσπασμα 1
«Η διεύθυνση βιομηχανίας και το περιβάλλον μας έχουν τρελάνει. Τα διφασικά πρέπει όπως φεύγουν πυρήνας όλα μαζί, νερά, πυρήνας όλα μαζί, σε πολτός. Εγώ έχω 30 τόνους το 24ωρο. […] Το πυρηνελαιουργείο όταν είναι φουλαρισμένο, όταν δουλεύει στρέιτ, θα μου πει ότι “Στοπ, δεν σου στέλνω αμάξι να τα πάρει, μη μου τα φέρεις, είμαι κομπλέ”. Εγώ τι να τα κάνω. Μα δεν μπορεί να τα διαχειριστεί. Θα γεμίσει το τόπο. Πριν από τέσσερα χρόνια, όλος ο Αλμυρός είχε βουλιάξει στο λύμα. Λοιπόν, όταν πάμε τριφασικά, έχω τον πυρήνα και έχω το λύμα, το νερό. Αυτό, δεν μας δίνουν περιβαλλοντολογικά, να τα αποθηκεύουμε. Μας δίνουν, δεν μας δίνουν. Τώρα μας λένε να τα παίρνουν τα βιοντίζελ. Τα βιοντίζελ, φέτος μας είπαν ότι θα τα παίρνει το βιοντίζελ και δεν έχετε κανένα θέμα. Μα το βιοντίζελ από τα Φάρσαλα δεν έρχεται εδώ σε εμάς. Έρχεται μέχρι Λεχώνια. Από Λεχώνια και κάτω δεν έρχεται. […] Και μέχρι τα Λεχώνια εγώ πώς θα το πάω; Όχι μόνο εγώ. Τρία ελαιοτριβεία που είναι στην περιοχή.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου-Προμυρίου)
Σε συνδυασμό με το δύσκολο ανάγλυφο, τον κατακερματισμένο κλήρο και την αποσύνδεση της παραγωγής από τις επιδοτήσεις, διαπιστώνεται έντονη απαισιοδοξία σχετικά με το μέλλον τόσο της ελαιοκομίας, όσο και της συνολικής διαβίωσης στην περιοχή. Παρότι ο συνεταιρισμός είναι σχετικά νέος (μετρά 13 έτη λειτουργίας), τα κίνητρα φαίνεται να είναι η αναζήτηση των βέλτιστων λύσεων σε έναν βραχυχρόνιο ορίζοντα, χωρίς ιδιαίτερες σκέψεις για το μέλλον. Οι συνεντευξιαζόμενοι τόνισαν ότι στόχος τους είναι «να επιβιώσουν», αποδεχόμενοι τις τρέχουσες δυσκολίες και τα εμπόδια. Η εγκατάλειψη δεν έχει να κάνει μόνο με την καλλιέργεια, αλλά και με τη ζωή στην ύπαιθρο, καθώς συνδέεται με αδυναμία εξασφάλισης ενός μόνιμου και σταθερού εισοδήματος. Η ελαιοκαλλιέργεια στη συγκεκριμένη περιοχή δεν είναι ιδιαίτερα εύκολη στη διαχείριση λόγω ανάγλυφου και ελλιπών υποστηρικτικών υποδομών (όπως δίκτυα άρδευσης και αγροτική οδοποιία) και λειτουργεί ως συμπληρωματικό εισόδημα. Λόγω αυτών των δυσκολιών ο νεότερος πληθυσμός δεν επιστρέφει στην ύπαιθρο, προτιμώντας να μείνει στα αστικά κέντρα όπου υπάρχει έστω μία εξασφαλισμένη πηγή σταθερού εισοδήματος. Αντίθετα, οι αγροτικές εργασίες μπορεί να αποφέρουν μεγαλύτερα έσοδα, αλλά έχουν μεγάλο βαθμό ευαλωτότητας. Έτσι, δεν επέρχεται η ανανέωση γενεών στις περιφερειακές περιοχές, οι οποίες συμβάλλουν στην επίτευξη στόχων SGGs (2.3, 2.4, 8.6, 8.9). Αυτή η διαπίστωση συνάδει με τη γενικότερη εικόνα της Ελλάδας, όπου ο μέσος όρος ηλικίας των αγροτών είναι 57 έτη, ενώ μόλις το 11% είναι κάτω των 40 ετών (Eurostat, 2020), κάτι που δείχνει έλλειψη διαδοχής στον κλάδο και αυξημένο κίνδυνο εγκατάλειψης των αγροτικών γαιών. Ωστόσο, όπου υπάρχουν μέτρα αντιμετώπισης και ενίσχυσης της συμμετοχής νέων στον αγροτικό τομέα, μέσα από το πρόγραμμα νέοι αγρότες, υπάρχουν άλλα προβλήματα που θα εξεταστούν αργότερα.
Απόσπασμα 1
«Πλέον, από ό,τι βλέπεις εδώ, είμαστε οι τελευταίοι. Νέος άνθρωπος δεν ασχολείται γιατί δεν μπορεί να επιβιώσει. Έχουμε τώρα δύο χρόνια τίποτα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Απόσπασμα 2
«Το μεγαλύτερο ποσοστό πάντως εδώ στην περιοχή μας άρχισε να εγκαταλείπει τα κτήματα. Αν κάνουμε μια γύρα θα δείτε ότι ένα 30-40% άρχισε να γίνεται δασάκια. […] Ναι, γιατί τα παιδιά τους προτιμάνε να πάνε να πάρουν 8 κατοστάρικα, 8 κατοστάρικα όμως, θα τα πάρουν τα 8 κατοστάρικα κάθε μήνα. Εδώ δεν ξέρει πότε και τι θα πάρει. Έτσι. Και τώρα πίσω είμαστε, ο μπάρμπα Μήτσος είναι συνταξιούχος. Έτυχε ο γιος του να κάτσει εδώ πέρα, ασχολείται με τα χωράφια, κάνει και οικοδομή. Ο Μάκης, τα παιδιά του έχουν φύγει. Τα δικά μου τα παιδιά έχουν φύγει. Ο Τάκης, μείναμε, τελειώσαμε. Τελειώνουμε σιγά σιγά. Ο Γιώργος, τελειώνουμε εμείς. Πίσω δεν έχουμε συνέχεια. […] Δηλαδή, να πω εγώ στα παιδιά μου, δεν μιλάω για τους υπόλοιπους, λέω γι’ εμένα. Να πω εγώ στα παιδιά μου να έρθουν να μείνουν εδώ, να κάνουν τι; Πώς θα επιβιώσουν;»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με αγρότες στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου – Προμυρίου)
Η σταδιακή απώλεια του χρωματισμού στα μήλα των χαμηλών ζωνών αποτελεί ήδη ένα σαφές σημάδι της άνισης προσαρμοστικής ικανότητας διαφορετικών περιοχών απέναντι στις νέες κλιματικές συνθήκες. Οι παραγωγοί βιώνουν, με άμεσο και απτό τρόπο, ότι η ίδια καλλιέργεια, στην ίδια γεωγραφική ενότητα, υπόκειται σε άνισες περιβαλλοντικές πιέσεις ανάλογα με το υψόμετρο. Αυτό δεν συνιστά μόνο οικονομική υποβάθμιση για όσους βρίσκονται στα χαμηλά, αλλά και μια βαθύτερη μορφή αδικίας: η σταδιακή αδυναμία διατήρησης της ποιότητας της παραγωγής παραμένει αόρατη στις πολιτικές ή κοινωνικές αναγνωρίσεις του προβλήματος. Έτσι, η κλιματική αλλαγή δεν πλήττει μόνο την παραγωγή ως μέγεθος, αλλά εισάγει και νέες, άτυπες ανισότητες, οδηγώντας σε μια συνθήκη αδικίας μη αναγνώρισης.
Απόσπασμα 1
«-Οπότε δεν υπάρχουν σκέψεις για να αλλάξει ριζικά. Ας πούμε εμπλουτισμού με άλλες καλλιέργειες, άλλες ποικιλίες…[…]
-Και λόγω της κλιματικής αλλαγής. Κάποια ζώνη ας πούμε, η πρώτη ζώνη που λέμε εμείς, που είναι πιο χαμηλά, προς τη θάλασσα, το κόκκινο κάποια στιγμή αρχίζει και…
-Χάνει το χρωματισμό του λόγω κλιματικής διαφοράς, όταν περάσουν κάποια χρόνια. Που δεν παρουσιάζεται στη δεύτερη και στην τρίτη ζώνη ψηλά.
-Το υψόμετρο είναι ποιοτική παράμετρος στο κόκκινο μήλο. Δηλαδή όσο πιο ψηλά, όσο πιο καλή ποιότητα.
-Έχουμε στραφεί σε άλλες ποικιλίες, Γκαλά, Φούτζι, ακτινίδιο. Τώρα τελευταία παρουσιάζεται λίγο…[…] Εντάξει, αλλαγή στα κόκκινα κάνουμε εδώ και είκοσι χρόνια τώρα, αλλάζουμε, κάποιοι συνηθίζουν, βάζουμε…
-Πότε άρχισαν να εντοπίζονται ζητήματα και να σκέφτεστε να αλλάξετε την ποικιλία, το δέντρο…
-Τελευταία δέκα, δεκαπέντε χρόνια όπως όλος ο πλανήτης. Και εδώ αρχίζουν τα προβλήματα. Είδατε με τον καιρό τι πάθαμε…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Οι παραγωγοί αναδεικνύουν με σαφήνεια το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στις πραγματικές απαιτήσεις της βιολογικής καλλιέργειας και στην εικόνα που έχει διαμορφωθεί στη δημόσια σφαίρα – και ειδικά στους καταναλωτές. Πολλοί θεωρούν εσφαλμένα τα βιολογικά προϊόντα ως «αψέκαστα», αγνοώντας ότι πρόκειται για καλλιέργειες που απαιτούν αυστηρή τήρηση πρωτοκόλλων, εντατική φροντίδα και χρήση εγκεκριμένων φυσικών σκευασμάτων. Συχνά, μάλιστα, οι παρεμβάσεις είναι περισσότερες απ’ ό,τι στη συμβατική γεωργία. Η εσφαλμένη αυτή αντίληψη απαξιώνει τον κόπο και την τεχνική επάρκεια των βιοκαλλιεργητών. Οι καταναλωτές απορρίπτουν προϊόντα για αισθητικούς λόγους, όπως είναι ένα σημάδι ή μια ατέλεια στο μήλο, χωρίς να κατανοούν τι σημαίνει καθαρότητα στη βιολογική γεωργία. Έτσι, δημιουργείται μια αδικία αναγνώρισης: η εργασία, η γνώση και η προσπάθεια των παραγωγών δεν αναγνωρίζονται ως έγκυρες ή αξιόλογες από το καταναλωτικό σύστημα, καθώς οι πιο πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν το περιορισμένο ενδιαφέρον των Ελλήνων καταναλωτών για βιολογικά προϊόντα. Παρότι έχει αυξηθεί η διαθεσιμότητα βιολογικών προϊόντων (υπολογίζονται στους 5.000 κωδικούς), η αύξηση κατανάλωσης έχει παρουσιάσει περιορισμένη αύξηση, από 2% το 2002 σε 6-10%, και η Ελλάδα παραμένει στις τελευταίες θέσεις ως προς την κατά κεφαλήν κατανάλωση βιολογικών προϊόντων στην Ευρώπη (ΕΕΣ, 2024), με την αυξημένη τιμή να αποτελεί έναν από τους βασικότερους ανασταλτικούς παράγοντες, καθώς σε σχετική έρευνα μόλις το 29% των συμμετεχόντων δήλωσε ότι δεν θα τους ενοχλούσε να πληρώνουν υψηλότερη τιμή για την αγορά βιολογικών τροφίμων (Focus Bari, 2024). Τα στοιχεία επιβεβαιώνονται και από το γεγονός ότι οι Έλληνες καταναλωτές αποδίδουν χαμηλότερη σημασία στη διαδικασία πιστοποίησης των τροφίμων σε σύγκριση με καταναλωτές άλλων ευρωπαϊκών χωρών (Eurobarometer, 2022).
Οι αντιστάσεις των καταναλωτών δεν είναι απλώς ζήτημα ελλιπούς πληροφόρησης· αποτελεί ένδειξη της δομικής απουσίας διαύλων ουσιαστικής επικοινωνίας ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση. Ούτε η Πολιτεία, ούτε οι θεσμοί, ούτε η αγορά έχουν επενδύσει στη διαμεσολάβηση αυτής της σχέσης, αφήνοντας τους παραγωγούς εκτεθειμένους σε καταναλωτές που απαιτούν «καθαρά» προϊόντα, χωρίς να κατανοούν τι σημαίνει αυτό στην πράξη. Η μη κατανόηση του κόστους, των πρακτικών και των ιδιαιτεροτήτων της βιολογικής καλλιέργειας οδηγεί σε μια αδικία αναγνώρισης, αφού η εμπειρία, ο κόπος και η εξειδίκευση των βιοκαλλιεργητών παραβλέπονται. Έτσι, υπονομεύεται όχι μόνο η προσπάθεια των παραγωγών, αλλά και η συνολική προοπτική της βιολογικής γεωργίας ως βιώσιμης επιλογής.
Απόσπασμα 1
«Αν δώσουμε εμείς τώρα βιολογικό, κι εμείς κι όποιος άλλος παραγωγός, σε όλη την Ελλάδα, οποιοδήποτε προϊόν. Οι καταναλωτές είναι ανεκπαίδευτοι. Όλοι νομίζουν ότι το βιολογικό είναι αψέκαστο προϊόν. Είναι σοβαρό μύθευμα αυτό. Για το πώς κινείται η αγορά που λέει η κυρία *** εδώ πέρα. Ότι δεν έχει πληροφόρηση. Δηλαδή εγώ το αντιμετωπίζω πολύ τακτικά, ας πούμε. Βιολογικά, αυτά δεν τα ψεκάζουν. Τα ψεκάζουν περισσότερο αυτά, το θέμα είναι τι ρίχνουν, τι σκευάσματα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«Εντάξει, ότι είναι πιο δύσκολα, είναι πιο δύσκολα, δεν διαφωνώ. Αλλά η Ζαγορά θεωρώ ότι έχει κάποια υπέρ, που είναι το κλίμα, κυρίως, είναι τα δάση […], και θεωρώ ότι πιο εύκολα μπορούν να εφαρμόσουν τη βιολογική, να ισορροπήσουν δηλαδή και να πάνε στην βιολογική. Απλά έχουν αυτές τις δυσκολίες που σου ανέφεραν και έχουν δίκιο σε αυτό, που τους ανεβάζει και το κόστος και τον χρόνο που πρέπει να ασχοληθούν και όλα αυτά. Θέλω να πιστεύω ότι υπάρχει εξέλιξη. Ξέρεις όμως τι γίνεται με τη βιολογική. Θα πρέπει και ο κόσμος να κατανοήσει, και ο καταναλωτής, κάποια πράγματα και σε αυτό δεν έχουμε δώσει ιδιαίτερη σημασία και προσοχή, κακά τα ψέματα. Δηλαδή, ο καταναλωτής θα πρέπει να καταλάβει ότι ένα μήλο με δύο στιγματάκια επάνω, τα οποία δεν είναι ασθένεια, δεν είναι σάπισμα, δεν θα τον επιβαρύνουν. Δηλαδή είναι κάτι, ας πούμε, ένα χτυπηματάκι καρπόκαψας, πολύ ψιλό π.χ., λέω εγώ. Το βλέπει ο καταναλωτής, λοιπόν, είναι βιολογικό το προϊόν και λέει “αυτό έχει πρόβλημα, εγώ δεν το τρώω, δεν το παίρνω”. Δεν είναι δυνατόν να βγάλεις βιολογικό προϊόν και να είναι άψογο, εμφανισιακά. Ποιοτικά μπορεί να είναι το ίδιο… […] Και ο καταναλωτής από τη μια διαμαρτύρεται και λέει ότι εγώ θέλω λιγότερα φάρμακα, θέλω βιολογικό προϊόν, θέλω το ένα. Αλλά δεν έχει εκπαιδευτεί σε αυτό το κομμάτι. Δεν έχει τις γνώσεις ίσως. Δηλαδή θα πρέπει να γίνει σχετική καμπάνια και το κράτος να βοηθήσει και όλοι μας αυτό, ώστε να κατανοήσουμε ότι αυτά τα προϊόντα θα έχουν λίγο σκουριά, που λέμε εμείς, λίγο σκουρίαση επάνω. Δεν είναι τίποτα η σκουρίαση πάνω στο προϊόν, τη στιγμή που δεν έχεις φάρμακα και τρως καθαρό φρούτο.»
(Απόσπασμα από συνέντευξη με πρώην επιστημονικό προσωπικό του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς)
Απόσπασμα 3
«Η κατανάλωση δεν ξέρουμε αν υπάρχει των βιολογικών. Γιατί όλοι συζητάμε για βιολογικά, αλλά ξέρετε πόσο δύσκολα τα βιολογικά μπαίνουν στα ράφια των μαγαζιών;»
(Απόσπασμα από συζήτηση με μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Ο συνδυασμός χωροταξικού κορεσμού και θεσμικών περιορισμών που ορίζει το ΠΟΠ μπορεί να δημιουργήσει ένα σύνολο διανεμητικών αδικιών. Σύμφωνα με τους παραγωγούς και τους συνεντευξιαζόμενους, η συνολική διαθέσιμη γη για μηλοκαλλιέργεια έχει εξαντληθεί πλήρως, τονίζοντας ότι δεν υπάρχει έδαφος για περαιτέρω φυτεύσεις . Ο συνεταιρισμός δεν έχει δυνατότητα επέκτασης ούτε προς άλλες περιοχές ούτε μέσω εντατικότερων μεθόδων καλλιέργειας, καθώς τα όρια στρεμματικής απόδοσης είναι ήδη το ανώτερο που μπορεί να επιτευχθεί, παρότι οι παραγωγοί προσπαθούν να αυξήσουν την παραγωγικότητα με διάφορα μέσα, όπως είναι η όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματική άρδευση. Ακόμα και σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν όμορες εκτάσεις με αγροτικό παρελθόν, η σημερινή δασική τους κατάταξη λειτουργεί αποτρεπτικά για οποιαδήποτε αγροτική αξιοποίηση, στερώντας από τους παραγωγούς τη δυνατότητα οριζόντιας επέκτασης. Η αντικατάσταση δέντρων που γίνεται αφορά κυρίως άρρωστο φυτικό κεφάλαιο και τη μετάβαση σε δέντρα με νάνο υποκείμενο, κάτι που αποτυπώνει μια τάση τεχνολογικής προσαρμογής εντός των υπαρχόντων ορίων. Παράλληλα, η γεωγραφική και ποιοτική σταθερότητα που επιβάλλει το ΠΟΠ, με την περιορισμένη ζώνη (Ζαγορά, Πουρί, Μακρυρράχη) και τα αυστηρά κλιματικά και εδαφολογικά κριτήρια, λειτουργεί ως μηχανισμός περιορισμού της καλλιέργειας στα προδιαγεγραμμένα όρια. Παρότι υπάρχει επιθυμία για αύξηση της παραγωγής, αναγνωρίζεται η πιεστική ανάγκη προσαρμογής σε νέες και μεταβαλλόμενες κλιματικές, αγροτικές και εμπορικές συνθήκες και συνολικά υπάρχει συναινετική αποδοχή της διατήρησης των περιορισμών που τίθενται από τις προδιαγραφές ΠΟΠ. Τα όρια δεν αμφισβητούνται και δεν προβλέπεται να επεκταθούν, κάτι που υποδεικνύει ότι προτεραιότητα είναι η διασφάλιση της ποιοτικής σταθερότητας του προϊόντος.
Απόσπασμα 1
«-Το λέω γιατί από το που καταλαβαίνω δεν υπάρχει στόχος να αυξηθεί η παραγωγή του συνεταιρισμού. Αν υπήρχε, αν υπήρχαν οι αποθήκες, αν υπήρχαν τα ψυγεία…
-Δεν είναι θέμα στόχου. Να αυξηθεί η παραγωγή του συνεταιρισμού. Δεν υπάρχει δυνατότητα να αυξηθεί. Όχι, δεν υπάρχει.
-Δεν υπάρχει έδαφος.
-Δεν υπάρχει έδαφος.
-Ό,τι μπορούσε να καλλιεργηθεί, έχει καλλιεργηθεί.
-Ούτε να επεκταθεί ο συνεταιρισμός περαιτέρω;
-Δεν μπορεί να πάει περαιτέρω. Όχι εκτός Νομού, σε άλλο χωριό. Το έχει καλύψει όλο, τέλος.
-Δηλαδή, πιο εντατική καλλιέργεια δεν μπορεί να γίνει εν ολίγοις στο μήλο.
-Όχι.
-Και πέρα από όλο αυτό, υπάρχουν και άλλοι παράγοντές. Είναι και κλιματικοί παραγωγές.
-Πέρα από αυτό. Δεν έχουμε έδαφος. Δεν έχει, δεν υπάρχει άλλο έδαφος. Τα στρέμματα έχουν και έναν περιορισμό του ΠΟΠ. Αυτό είναι το ανώτερο που βγάζει κάθε στρέμμα. Το έχουμε φτάσει.
-Μόνο σε μέθοδο, δηλαδή. Να πετύχουμε, δηλαδή, τρεις τόνους στο στρέμμα, να κάνουμε τρίαμισι. Δεν ξέρω αν υπάρχει αυτή η δυνατότητά.[…] Περισσότερη απόδοση, ανά μονάδα εδάφους. Προσπαθεί ο κόσμος με την καλλιέργεια να ανεβάσει…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«Πολλά χωράφια δεν έχουμε στην περιοχή. Ό,τι μπορούσε να καλλιεργηθεί, έχει καλλιεργηθεί. Να καθαρίσεις ένα δάσος από καστανιές πια δεν επιτρέπεται, ούτε καν από το δασαρχείο. Επομένως, τα τελευταία 20 χρόνια θα έλεγα, το πολύ, από το 2000 ας πούμε και μετά, έγινε μια μεγάλη, πολύ μεγάλη αλλαγή στην περιοχή. Βγήκαν τα παλιά τα δέντρα που ήταν τεράστια δέντρα, πολύ δύσκολα να τα μαζέψεις, να τα κλαδέψεις, να τα αραιώσεις, να τα ψεκάζεις, ήταν βουνά, πάνω πολύ μεγάλα δέντρα, τα βγάλανε και βάλανε σε νάνο υποκείμενο που είναι ανθεκτικό στην επαναφύτευση, πάνω τα καινούργια τα δέντρα. Έτσι γίνεται πάρα πολύ πιο εύκολα η δουλειά τους τώρα. Μιλάμε ότι είναι παιχνιδάκι να κάνεις αραίωμα, παιχνιδάκι να ψεκάσεις, όλα είναι παιχνιδάκι τώρα πια γι αυτούς, μπροστά στον αγώνα που τραβούσανε παλιά.»
(Απόσπασμα από συνέντευξη με ερευνητή που συνεργάζεται με τον Συνεταιρισμό Ζαγοράς)
Απόσπασμα 3
«-Εγώ θέλω να ρωτήσω τις προϋποθέσεις του ΠΟΠ. Και πώς έχει φτάσει η πρακτική σήμερα. Αλλά οι προϋποθέσεις… Καταρχάς, η τοπικότητα πού ορίζεται στον ΠΟΠ εδώ; Δηλαδή η γεωγραφική προέλευση πού σταματάει;
-Είχα την πρόνοια τότε και είχα βάλει τη Ζαγορά, Πουρί και Μακρυρράχη.
-Α, εκεί. Πιο πέρα δεν είναι, είναι άλλο. Άλλος κόσμος. Θέλω να πω ότι ισχύει ακόμα και σήμερα.
-Αυτή η γεωγραφία, ναι.
-Εδαφολογικά και κλιματολογικά. Ισχύει αυτό;
-Δεν είναι αυθαίρετο τελείως. Το υπόλοιπο Πήλιο έχει επίσης πολύ καλά προϊόντα, αλλά στο Νότιο Πήλιο, ξέρω εγώ, κάνουν καλά αχλάδια, κυδώνια.
-Φιρίκια, φιρίκια.
-Και φιρίκια. Το μήλο το κόκκινο είναι αυτή η ζώνη εδώ το ανατολικό Πήλιο. Καταλαβαίνεις, ανατολικό βόρειο. Συνήθως αυτή η ζώνη.
-Οι κλιματικές συνθήκες είναι ιδιαίτερες στο ανατολικό Πήλιο. Διαφέρουν…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Το μεγαλόκαρπο μήλο Στάρκινγκ είναι απόλυτα ταυτισμένο με την αγροτική ζωή της Ζαγοράς. Όμως υπάρχουν κι άλλα μεγέθη, τα οποία ξεφεύγουν από την τυπική εικόνα του συμβόλου- brand. Η αύξηση της παραγωγής μικρόκαρπων μήλων στη Ζαγορά σχετίζεται άμεσα με την αλλαγή κλιματικών και περιβαλλοντικών συνθηκών – ξηρασία, έλλειψη νερού, φτωχότερα εδάφη. Παρότι το μικρό μήλο που διακινεί ο συνεταιρισμός είναι ίδιας ποιότητας με το μεγάλο, υποτιμάται εμπορικά, με τη διαφοροποίηση να εντοπίζεται αποκλειστικά στο μέγεθος, όχι στην ποιότητα ή στη διαδικασία παραγωγής, η οποία παραμένει ίδια σε όλα τα στάδια: χειρωνακτική συλλογή, διαλογή, συσκευασία, πιστοποίηση. Ωστόσο, το μικρό μήλο διατίθεται σε σαφώς χαμηλότερη τιμή, γεγονός που δεν αντανακλά την πραγματική του αξία αλλά μια καταναλωτική προκατάληψη που ταυτίζει το μεγάλο μέγεθος με την ανώτερη ποιότητα. Οι παραγωγοί αναγνωρίζουν την ανάγκη για νέα εμπορικά δίκτυα και στρατηγικές marketing, καθώς η πραγματικότητα της παραγωγής αλλάζει. Το μικρό μήλο μπορεί να αποτελέσει πλεονέκτημα, αφού σπαταλιέται λιγότερο, είναι πιο πρακτικό στην κατανάλωση και εξυπηρετεί διαφορετικά καταναλωτικά πρότυπα, όπως επισημαίνεται από τη ζήτηση σε αγορές του εξωτερικού, όμως αυτή η νέα πραγματικότητα φέρνει την ανάγκη για διαφορετικές πρακτικές και προσαρμογή στις νέες συνθήκες.
Απόσπασμα 1
«- Και έχει και φτηνότερο μήλο ο συνεταιρισμός. Είναι η ακριβή μας κατηγορία, η ναυαρχίδα, ας πούμε. Υπάρχει και φθηνότερο μεσαίο, μικρό μέγεθος. Δηλαδή, μπορεί και ο φτωχότερος να φάει Ζαγορίν. Ακριβώς η ίδια ποιότητα, μικρότερο μέγεθος.
-Άλλη κατηγορία διαλογής, ας πούμε.
-Όχι, όχι. Όχι άλλη ποιότητα.
-Ίδια ποικιλία, άλλη διαλογή, πιο μικρό. Αυτό πάλι με αυτοκόλλητο.
-Όλα κανονικά. Όλη η διαδικασία. Η διαδικασία από το κάτω μέχρι το λουξ είναι ίδια.
-Ποιοτικά είναι στο ίδιο, απλά είναι πιο μικρό στο μέγεθος. Για μένα είναι, πολύ καλύτερο να έχει μικρό μήλο. Οι Γερμανοί τρώνε πάρα πολύ τα μικρά, τα μήλα. Πάνε ένα τρέξιμο έτσι, τάκ, ένα μήλο, πετάξαμε.
-Σπαταλιέται λιγότερο.
-Το δίνουμε φθηνό πραγματικά, αυτό το μήλο το μικρό. Και έχει και το πιο μικρά.
-Τα δεύτερα που λέμε.
-Είναι και στην κουλτούρα. […]
-Ναι, τα δουλεύουμε και άλλες συσκευασίες.
-Και σακουλάκι και διχτάκι και…
-Έχει συσκευασίες διαφορετικές.
-Μόνο το μέγεθος αλλάζει. Η ποιότητα είναι το ίδιο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Η καταστροφή κρίσιμων υποδομών στη Ζαγορά από την κακοκαιρία «Ντάνιελ» ανέδειξε σοβαρές ανισότητες στην πρόσβαση σε βασικά αγαθά και υπηρεσίες. Οι παραγωγοί περιγράφουν την πλήρη καταστροφή αρδευτικών δικτύων -αντλιοστάσια, δεξαμενές, λάστιχα- τα οποία είχαν δημιουργηθεί με σημαντικές επενδύσεις και προσδοκίες. Μετά την πλημμύρα, όχι μόνο δεν προχώρησε ουσιαστική αποκατάσταση, αλλά οι παρεμβάσεις που έγιναν ήταν πρόχειρες και προσωρινές, χωρίς κρατική στήριξη, τουλάχιστον έως την περίοδο των συνεντεύξεων, τον Απρίλιο του 2024. Αυτό σημαίνει ότι οι παραγωγοί έμειναν εκτεθειμένοι σε τεράστια λειτουργικά κόστη και κινδύνους απώλειας της παραγωγής, χωρίς ίση προστασία ή υποστήριξη.
Παράλληλα, εκτεταμένες ζημιές σημειώθηκαν και στο οδικό δίκτυο, με την κατάρρευση γεφυρών, τη διακοπή πρόσβασης προς τα χωριά και σοβαρές καταστροφές στο οδόστρωμα. Η διανομή των προϊόντων επηρεάστηκε άμεσα: οι νταλίκες αδυνατούσαν να προσεγγίσουν κανονικά τα σημεία φόρτωσης, με αποτέλεσμα η μεταφορά να γίνεται αποσπασματικά, υπό συνθήκες επισφάλειας. Οι διαδικασίες φόρτωσης και μεταφοράς επιβραδύνθηκαν σημαντικά, καθώς απαιτούσαν παρακάμψεις μέσω πρόχειρων ή ελλιπώς αποκατεστημένων διαδρομών, γεγονός που αύξησε το κόστος και τον χρόνο διανομής και επιβάρυνε περαιτέρω την ήδη πιεσμένη παραγωγική δραστηριότητα.
Απόσπασμα 1
«-Έγιναν μεγάλες ζημιές. Αντλιοστάσια, έφευγε το νερό προς τα πάνω, το οποίο δεν υπάρχει τίποτα. Εξαφανίστηκαν όλα. Από την πλημμύρα. Αντλιοστάσιο, δεξαμενές, λάστιχα […].
– Εδώ, ό,τι έγινε για να γλιτώσει η παραγωγή ήταν πρόχειρες, προσωρινές αποκαταστάσεις, πάλεψαν πολύ.
-Αν πήγατε για το Πουρί τίποτα, μια γέφυρα την έχει πάρει και κάναμε ένα πρόχειρο για να περάσουμε μέσα στο ρέμα, το οποίο έμεινε όλο τον χειμώνα μετά. Είπαμε ότι ήταν για να περάσουμε μόνο τα μήλα. Και όλο τον χειμώνα κράτησε γιατί δεν έβρεξε.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«-Ρωτήσατε ποιες είναι τα προβλήματα του Ντάνιελ και είπατε μόνοι σας ότι το οδικό δίκτυο είναι δύσκολο.
-Και εμείς απορούσαμε, πώς φεύγουν οι νταλίκες;
-Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, γινόταν η εξαγωγή μας με τις νταλίκες μας. Τώρα, τις νταλίκες μας, στην πρώτη γέφυρα πριν το χωριό, τις μεταφέρουμε.
-Φεύγει πρώτο το τριαξονικό και φεύγει από πίσω η ριμούλκα.
-Στενό ήταν και τότε…
-Στενό ήταν και τότε… Αλλά τώρα… Παραστένεψε…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Η περιορισμένη πρόσβαση σε νερό στη Ζαγορά συνιστά ένα πεδίο έντονων διανεμητικών αδικιών, καθώς δεν εξασφαλίζεται ισότιμη δυνατότητα άρδευσης για όλους τους παραγωγούς. Παρά τη σημασία του νερού για την καλλιέργεια μήλων, καθώς είναι μια καλλιέργεια με αυξημένες ανάγκες, οι υποδομές δεν είναι ομοιόμορφα ανεπτυγμένες σε όλα τα χωριά της περιοχής. Σύμφωνα με τους ίδιους τους παραγωγούς, μόνο στη Ζαγορά λειτουργούν κάποια δίκτυα, ενώ στα υπόλοιπα χωριά τα έργα είναι υποτυπώδη. Αυτή η άνιση κατανομή σημαίνει ότι αγρότες σε ορισμένες περιοχές ξεκινούν από μειονεκτική θέση, χωρίς επαρκή ή σταθερή παροχή νερού, γεγονός που επηρεάζει άμεσα την παραγωγική τους ικανότητα και εισόδημα. Κάποιοι παραγωγοί μαστεύουν πηγές και τις χρησιμοποιούν για πότισμα, ενώ άλλοι έχουν μηδενική πρόσβαση, κάτι που επηρεάζει δραματικά την παραγωγή των δέντρων. Είναι παραδεκτό ότι ένα καλύτερη σύστημα άρδευσης θα βελτίωνε σημαντικά την παραγωγή, αλλά οι λιγοστές υποδομές και η περιοδική χρήση των φυσικών ρεμάτων από ορισμένους παραγωγούς φέρνουν περιορισμένα αποτελέσματα.
Η καταστροφή κρίσιμων αρδευτικών υποδομών από την κακοκαιρία Ντάνιελ επιδείνωσε δραματικά την κατάσταση. Οι παραγωγοί περιγράφουν πώς έργα που έγιναν με κόπο και υψηλό κόστος καταστράφηκαν ολοσχερώς, χωρίς να υπάρχει κάποια ουσιαστική αποκατάσταση ή ενημέρωση από το κράτος. Όσοι δεν διαθέτουν ιδιωτικές εναλλακτικές, όπως δεξαμενές, βρίσκονται πλέον χωρίς νερό – και κατά συνέπεια χωρίς παραγωγή. Επιπλέον, η δυνατότητα άντλησης νερού από υδροφορείς, ενώ δεν απαγορεύεται θεσμικά, είναι εξαιρετικά δύσκολη, καθώς η ανάπτυξη νέων γεωτρήσεων υπόκειται σε αυστηρούς περιορισμούς και απαιτεί ειδική αδειοδότηση. Η εξάρτηση της παραγωγής από το αν θα βρέξει υπογραμμίζει την ευαλωτότητα του τοπικού αγροτικού μοντέλου, ενώ οι μικροί παραγωγοί, με περιορισμένα μέσα και χωρίς περιθώρια απωλειών, πλήττονται δυσανάλογα. Ένα συντονισμένο σχέδιο διαχείρισης των υδάτινων πόρων, προσαρμοσμένο στη γεωγραφική πολυπλοκότητα της περιοχής, δεν έχει μεταφραστεί σε βιώσιμες τεχνικές λύσεις με κρατική υποστήριξη. Επιπλέον, μετά από φυσικές καταστροφές, η αποκατάσταση των υποδομών φαίνεται να κωλυσιεργεί σημαντικά.
Απόσπασμα 1
«-Οι απαιτήσεις του μήλου για νερό;
-Μεγάλες.
-Και εσείς τις καλύπτετε αυτές από τοπικά ρέματα;
-Ή πηγές του βουνού. […]
-Κοιτάξτε. Μελέτες γίναν σε δύο δίκτυα, μόνο στη Ζαγορά έχουν γίνει. Εδώ και κάποια χρόνια. Τα οποία λειτουργούν καλά. Από εκεί και πέρα δεν έχει γίνει κάτι άλλο. Γίνονται υποτυπώδη.
-Μόνιμη απαίτηση του κόσμου είναι αυτό. Αν θέλουμε να συνεχίσουμε να υπάρχουμε πρέπει οι πηγές να μαζευτούν σωστά, να γίνουν κλειστά κυκλώματα και στα τρία χωριά και να διαχειριζόμαστε το νερό σωστά. Εδώ στην απέναντι περιοχή έχει γίνει ένα πολύ μεγάλο έργο αξίας ενός εκατομμυρίου. Αντλιοστάσια, έφευγε το νερό προς τα πάνω, το οποίο δεν υπάρχει τίποτα. Εξαφανίστηκαν όλα. Από την πλημμύρα. Αντλιοστάσιο, δεξαμενές, λάστιχα…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«-Εντάξει, εμείς εδώ δεν κάνουμε αυτό που λέμε με γεωτρήσεις και τέτοια πράγματα.
-Απαγορεύονται. […]
-[Από τον Ντάνιελ] Καταστραφήκαν όλα τα αρδευτικά δίκτυα που υπήρχαν. Ό,τι σοβαρό υπήρχε, ό,τι είχε γίνει σωστό, είναι διαλυμένο αυτή τη στιγμή. Και δυστυχώς μπήκαμε σε μια καλλιεργητική περίοδο και δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθεί, με ένα πολύ δύσκολο χειμώνα, που δεν είχαμε καθόλου νερά.
-Άρα έχετε πρόβλημα και για να ποτίσετε.
-Ναι, ναι, ναι. Θα έχουμε πρόβλημα. Και για την ύδρευση.
-Καταστράφηκε ό,τι σωστό υπήρχε. Τα σοβαρά δίκτυα που είχαν γίνει με πολλά λεφτά και με πολύ κόπο και με μεγάλη προσμονή από τον κόσμο που την περιμέναν χρόνια ολόκληρα έχουν τιναχθεί στο αέρα. Δεν ξέρουμε τι μέλλει γενέσθαι.
-Κι ούτε έχετε ενημέρωση, μέχρι στιγμής;
-Θέλουν λάστιχα καινούργια. Αυτά προϋποθέτουν μελέτες. Το κράτος κωλυσιεργεί.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 3
«-Θα έχουμε προβλήματα πολλά. Και στο νερό, το οποίο δεν υπάρχει και δεν πρόκειται να υπάρξει. Αν βρέχει το καλοκαίρι, αν βρέχει, μας βγάλει ένα, δύο νερά και σωθεί κάποια παραγωγή. Ειδάλλως, αν πάει έτσι ξηρασία συνέχεια…
-Δεν θα μιλάμε για παραγωγή του χρόνου.
-Κι από τους εχθρούς στις καλλιέργειες….
-Μην παρακαλάς για βροχή καθόλου. Άστο…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 4
«Το κόκκινο χρώμα επηρεάζεται από την υγρασία, επηρεάζεται από τις χαμηλές θερμοκρασίες κοντά στη συγκομιδή και το αγροτοδασικό περιβάλλον το βοηθάει αυτό πολύ. Η ανάπτυξη ζιζανίων το βοηθάει αυτό πολύ. Αν είχαμε και πολύ νερό να ποτίζουμε με μπεκ και τέτοια, να δροσίζουμε ακόμα περισσότερο… Λόγω της κλιματικής κρίσης τώρα ζεσταίνει πολύ τους τελευταίους μήνες εκεί και θα έχουμε προβλήματα και έχουμε ήδη προβλήματα, θα είχαμε πιο κόκκινα, πιο τραγανά μήλα.»
(Απόσπασμα από συνέντευξη με ερευνητή συνεργαζόμενο με τον Αγροτικό Συνεταιρισμό Ζαγοράς)
Η μετάβαση στη βιολογική γεωργία, όπως προωθείται θεσμικά, δημιουργεί σοβαρές διανεμητικές αδικίες, ειδικά σε ορεινές και δυσπρόσιτες περιοχές, όπως η Ζαγορά Πηλίου. Αν και θεωρητικά πρόκειται για ένα βιώσιμο και επιθυμητό μοντέλο παραγωγής, στην πράξη δεν λαμβάνει υπόψη τις άνισες αφετηρίες των παραγωγών. Οι απαιτήσεις της βιολογικής καλλιέργειας (αυξημένοι ψεκασμοί, σχολαστική διαχείριση και χειρωνακτική κοπή χόρτων, αυστηρή τήρηση πρωτοκόλλων) είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εφαρμοστούν σε κτήματα με πεζούλες και σε εδάφη με διασπαρμένα ή επικλινή αγροτεμάχια, όπου δεν είναι δυνατή η εκμηχάνιση, όπως η εισαγωγή τρακτέρ. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι μικροί παραγωγοί επιβαρύνονται δυσανάλογα, καθώς οι φροντίδες πρέπει να γίνονται χειρωνακτικά, με αυξημένο κόστος σε χρόνο και εργασία.
Παράλληλα, οι νομοθετικές απαιτήσεις για διαχωρισμό προϊόντων, ειδική αποθήκευση, αναλύσεις και πιστοποιήσεις βιολογικού χαρακτήρα επιβαρύνουν οικονομικά τους παραγωγούς, χωρίς να υπάρχει ουσιαστική επιδότηση ή στήριξη. Μάλιστα, οι παραγωγοί αντιλαμβάνονται ότι η μετατροπή ενός κτήματος σε βιολογικό συνεπάγεται την μετατροπή όλων των ομοειδών κτημάτων στο ίδιο σύστημα καλλιέργειας. Από την άλλη πλευρά, η αγορά δεν αναγνωρίζει σταθερά την υπεραξία των βιολογικών προϊόντων, ενώ οι τιμές παραμένουν εν πολλοίς ελαφρώς υψηλότερες από αυτές των συμβατικών. Παρότι γίνονται σταδιακές προσπάθειες για εδραίωση των βιολογικών, εν προκειμένω, μήλων στις αγορές, δεν έχει αποκτήσει σημαντικό μερίδιο. Έτσι, η δυνατότητα πρόσβασης στα οφέλη της βιολογικής γεωργίας (όπως καλύτερες τιμές, είσοδος σε ειδικές αγορές, θετικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα) δεν είναι ισότιμη για όλους. Όσοι διαθέτουν κεφάλαιο, ευνοϊκότερη γη ή καλύτερη πρόσβαση σε πληροφορία και υποδομές έχουν περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύονται υπάρχουσες ανισότητες στο αγροτικό πεδίο. Τα αίτια αυτής της άνισης κατανομής ευκαιριών εντοπίζονται σε πολλαπλά επίπεδα: από την ιστορική απουσία ενίσχυσης των μικρών και ορεινών παραγωγών, έως την έλλειψη τεχνικής στήριξης και την πολυπλοκότητα του θεσμικού πλαισίου. Παρότι ο Συνεταιρισμός έχει προχωρήσει σε δημιουργία συσκευαστηρίου πιστοποιημένου για διαχείριση βιολογικών μήλων ήδη από το 2009 και ετικέτα βιολογικών μήλων από το 2017, η παραγωγή βιολογικών μήλων παραμένει πολύ χαμηλή (σχεδόν στο 2,5%), με όραμα την περαιτέρω ανάπτυξη τους.
Απόσπασμα 1
«-Καταρχάς, μήλο βιολογικό, μπορεί να παραχθεί; Ποια είναι τα προβλήματα και μπορεί να παραχθεί εύκολα ή είναι ουτοπία, ας πούμε.
-Είναι δύσκολο. Είναι δύσκολο. Είναι πολύ πιο δύσκολη καλλιέργεια από το συμβατικό το μήλο.
-Είναι πολύ πιο δύσκολο από την ελιά, το κρασί, είναι πιο… όταν ακούς βιολογική μηλιά είναι σχετικά δύσκολο. Υπάρχει ωστόσο προβληματισμός, έχουμε κάνει συζητήσεις ακόμα για μετατροπή της Ζαγοράς σε βιολογική καλλιέργεια, σε βάθος, βέβαια, δεκαετίας, δεκαεπενταετίας. Τώρα, το εμπορικό κομμάτι που ανέφερε η κυρία *** είναι άλλο ζήτημα, γιατί, μην νομίζετε ότι η αγορά είναι διατεθειμένη να πληρώσει. Θέλει βιολογικό, ασφαλές, πεντακάθαρο, να μην έχει ελαττώματα, γιατί αν γίνει βιολογικό, μπορεί να έχει μια τρύπα, ρε παιδί μου. Όχι, δεν τη θέλει τη τρύπα. Και να έχει και τιμή κοντά στα συμβατικά. Είναι τετραγωνισμός του κύκλου.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«Γιατί ένα κτήμα βιολογικό πρέπει να κάνει τον χρόνο 25 με 30 ψεκασμούς. Εμείς κάνουμε 8, 10 που είμαστε στο συμβατικό. […] χρειάζεται κάθε 4 μέρες να ρεντίζουν, κάθε 2 μέρες να ρεντίζουν, κάθε 5 μέρες να ρεντίζουν, το οποίο εδώ πέρα δεν συμβαίνει. Σε μια περιοχή που δουλεύει το τρακτέρ, μπαίνουν μέσα μια ώρα και ψεκάζουν 20 στρέμματα. Αυτό είναι ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο για τη βιολογική καλλιέργεια.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Η έλλειψη εργατικών χεριών στη Ζαγορά αναδεικνύει μια σειρά από διανεμητικές αδικίες που πλήττουν κυρίως τους μικρούς και λιγότερο ανθεκτικούς παραγωγούς σε ημιορεινές περιοχές. Η περιοχή βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε χειρωνακτική εργασία για την καλλιέργεια, συγκομιδή και φροντίδα των δέντρων, λόγω του έντονου αναγλύφου και της αδυναμίας εκμηχάνισης, με τις περισσότερες ανάγκες να προκύπτουν κατά την περίοδο συγκομιδής, από Αύγουστο έως Φεβρουάριου. Τότε, ο αριθμός των εργαζομένων του Συνεταιρισμού αυξάνεται κατά 120 εποχικούς εργάτες. Αυτό σημαίνει ότι η διαθεσιμότητα και το κόστος της εργασίας είναι κρίσιμοι παράγοντες για τη βιωσιμότητα της τοπικής γεωργίας. Παράλληλα, στη Ζαγορά παραδοσιακά καταβάλλεται υψηλότερο ημερομίσθιο σε σχέση με άλλες παραγωγικές περιοχές, αυξάνοντας περαιτέρω το κόστος παραγωγής. Ενώ παλαιότερα οι ανάγκες καλύπτονταν κυρίως από αλλοδαπούς εργάτες (κυρίως Αλβανούς), οι οποίοι σταδιακά ενσωματώθηκαν, απέκτησαν εξειδίκευση και έγιναν μέλη του Συνεταιρισμού, σήμερα η προσφορά έχει μειωθεί, γεγονός που δημιουργεί κρίση συνέχειας και απώλεια τεχνογνωσίας, χωρίς να υπάρχει αποτελεσματικός μηχανισμός αντικατάστασης. Τα παιδιά των μεταναστών που εντάχθηκαν στις τάξεις της τοπικής οικονομίας δεν συνεχίζουν την αγροτική εργασία, ενώ οι πολιτικές εισαγωγής εργατών από τρίτες χώρες αγνοούν την ανάγκη για εξειδίκευση σε χειρισμούς όπως το κλάδεμα, το ράντισμα και η συγκομιδή. Η σημερινή κρίση οφείλεται στην έλλειψη μακροπρόθεσμης κρατικής στρατηγικής για τη διαχείριση της αγροτικής εργασίας, στην απουσία μηχανισμών επανεκπαίδευσης ή ενσωμάτωσης νέων εργατών και στην αδυναμία των υφιστάμενων πολιτικών να καλύψουν τις ιδιαίτερες ανάγκες εξειδίκευσης που απαιτεί το ορεινό αγροτικό μοντέλο της Ζαγοράς.
Απόσπασμα 1
«-Το ζήτημα της χειροσυλλογής τέλος πάντων, προβλήματα με τα εργατικά χέρια, εργάτες, υπάρχουν;
-Πολλά.
-Πριν κάποια χρόνια…
-Πάντα υπήρχαν.
-Αρχικά, αλλά μετά από κάποιο διάστημα έχει ομαλοποιηθεί. Τώρα πάλι έρχεται, υπάρχουν προβλήματα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«-Τελευταία χρόνια υπάρχει πρόβλημα και με τους Αλβανούς
-Καλά, για τους Έλληνες δεν το συζητάμε. Για τους Έλληνες δεν το συζητάμε. Οι Έλληνες θα πάνε στα νησιά, θα περιμένουν τα επιδόματα, θα μείνουν στις καφετέριες, δεν ξέρω τι θα κάνουν.
-Δεν πάνε στα νησιά για διακοπές όμως…
-Κατά κύριο λόγο είναι μετανάστες οι εργάτες, φαντάζομαι ότι τα προηγούμενα χρόνια ήταν Αλβανοί…
-Αλβανοί είναι ακόμα.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 3
«-Κοιτάξτε τώρα, έχει παρέλθει και μια γενιά κι από αυτούς. Δηλαδή, οι πρώτοι ήρθαν το 92, το 91-92, και τώρα είναι τα παιδιά τους πίσω, τα οποία παιδιά δεν ακολουθούν την πορεία των γονέων. Καταλαβαίνετε, έχουν μείνει οι παλιοί τώρα εδώ, οι οποίοι σιγά σιγά φεύγουν. Και ξέρουν. Κι όλοι που είναι εδώ, όπως είπατε, είναι χρόνια πολλά, έχουν μάθει πώς να δουλεύουν καλά.
-Είναι εξειδικευμένοι εργάτες, ναι.
-Είναι εξειδικευμένοι εργάτες και κάποιοι έχουν μπει στον τομέα της παραγωγής. Τα τελευταία χρόνια, λόγω διάδοχης κατάστασης, λόγω…
-Έχουν αγοράσει χωράφια, κάποιοι άλλοι δουλεύουν. Έχουν ενσωματωθεί.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 4
«- Με τις διατάξεις τώρα που προωθεί η κυβέρνηση να φέρουν εργατικά χέρια από τρίτες χώρες, εσάς θα σας ωφελούσε κάτι τέτοιο;
-Το ακούμε και είναι και θέμα εξειδίκευσης, όσο και να ακούγεται, όχι διάκριση τώρα, αλλά οι Αλβανοί ανταποκρίθηκαν πιο πολύ, έγιναν γνώστες. Τώρα κάποιοι άλλοι… Κάποιος άλλος λαός… Δεν ξέρω αν θα μπορούσαν να ανταποκριθούν. Δείχνουν ότι είναι σκληρός λαός.
-Υπάρχουν τομείς, τώρα η φράουλα Μανωλάδας, ξέρω εγώ, που απασχολεί Μπαγκλαντές και Πακιστάν, αλλά είναι άλλη…
-Άλλη καλλιέργεια. Άλλη καλλιέργεια.
-Ίσως, ή στις ελιές, ξέρω εγώ…
-Εδώ, γύρω στο 1990, είχαν έρθει Αιγύπτιοι κάποια χρόνια, δουλέψαν κάποια χρόνια, μετά φύγανε. Ήρθαν οι Πολωνοί μετά, δεν μπορέσαν να στεριώσουν.
-Πολωνοί, Σέρβοι, Σέρβοι… Μόνο οι Αλβανοί μείναν…
-Αλλά είναι και θέμα εξειδίκευσης στο να έχουν μάθει τη δουλειά, είτε τη συλλογή, είτε το κλάδεμα, είτε να ψεκάσεις, απαιτεί μια εξειδίκευση που…
-Επένδυσαν στον τόπο.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Η εμπορική επιτυχία μιας ποικιλίας (του μήλου Στάρκινγκ) οδήγησε την τοπική παραγωγή στο να εστιάσει στην καλλιέργεια του κόκκινου μήλου. Όπως αναφέρουν οι ίδιοι οι παραγωγοί, η καλλιέργεια των μήλων, αν και μακραίωνη στο Πήλιο, απέκτησε χαρακτηριστικά «σχεδόν μονοκαλλιέργειας» μόνο τις τελευταίες δεκαετίες. Η μαζική υιοθέτηση του Στάρκινγκ δεν έγινε για λόγους αγρονομικής ανθεκτικότητας, αλλά κυρίως λόγω της εμπορικότητας και των απαιτήσεων της αγοράς: το χρώμα, η γεύση, η εμφάνιση και η συντηρησιμότητα το κατέστησαν ελκυστικό για το κοινό και τις αγορές, χτίζοντας αλυσίδες αξίας. Η επικράτηση της ποικιλίας αυτής επηρέασε την ισοδύναμη ανάπτυξη άλλων ποικιλιών της περιοχής, όπως το φιρίκι, η Γκόλντεν ή η Φούτζι, αλλά και καλλιεργειών, όπως το ακτινίδιο.
Έτσι, ενώ το Στάρκινγκ έγινε σύμβολο επιτυχίας για τη Ζαγορά, με περίπου 95% των μήλων να είναι ΠΟΠ, ταυτόχρονα όμως αυξάνει και την ευαλωτότητα από φαινόμενα συνδεόμενα με την κλιματική αλλαγή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κακοκαιρία “Ντάνιελ” που έπληξε την περιοχή τον Σεπτέμβριο του 2023, κατά την οποία επλήγη η παραγωγή και προέκυψε απώλεια του 10% του φυτικού κεφαλαίου. Η καταστροφή ενός τέτοιου ποσοστού στη Ζαγορά, που χαρακτηρίζεται από μικρό κλήρο είναι ιδιαίτερα επιβαρυντική, καθώς οι μικροί παραγωγοί δεν διαθέτουν τα οικονομικά περιθώρια να απορροφήσουν τέτοιες ζημιές. Για αυτούς, η απώλεια ενός 10% μπορεί να ισοδυναμεί με απώλεια ολόκληρης της χρονιάς σε εισόδημα ή ακόμα και με αδυναμία κάλυψης βασικών υποχρεώσεων. Παρότι ο Δήμος Ζαγοράς έλαβε δράση ώστε να συλλεχθεί η παραγωγή έγκαιρα και να σωθεί μέρος της εσοδείας, ακόμα δεν υπάρχει πλάνο σχετικά με τις αποζημιώσεις. Έτσι, το φυσικό φαινόμενο μετατρέπεται σε διανεμητική αδικία, που ενισχύει την ήδη άνιση θέση των πιο ευάλωτων στο παραγωγικό σύστημα. Τα αίτια της αδικίας δεν εντοπίζονται μόνο στο μέγεθος της ζημιάς, αλλά και στην απουσία προληπτικών μηχανισμών διαχείρισης κινδύνου, όπως τοπικά σχέδια έκτακτης ανάγκης ή πρόβλεψη για ασφαλιστικές καλύψεις. Εκτός από τον κίνδυνο για εκδήλωση ακραίων καιρικών φαινομένων, η εμφάνιση νέων ασθενειών λόγω της κλιματικής αλλαγής και η μεταβολή της ζήτησης υπό την πίεση του ανταγωνισμού αυξάνουν την ευαισθησία των αγροτικών συστημάτων και, κατ’ επέκταση, των κοινοτήτων που εξαρτώνται άμεσα από την τοπική παραγωγή.
Απόσπασμα 1
«Σχεδόν μονοκαλλιέργεια. Σχεδόν μονοκαλλιέργεια. Λοιπόν, η μηλοκαλλιέργεια έχει παράδοση στη Ζαγορά, έχει στο Πήλιο ευρύτερα. Μακρά. Όχι συστηματική όπως σήμερα, αλλά καλλιεργούν τα μήλα, τουλάχιστον διαπιστωμένα και τεκμηριωμένα, τουλάχιστον έναν αιώνα πριν. […] Η μονοκαλλιέργεια γενικώς είναι πρόβλημα αθ’εαυτής, γιατί είσαι εξαρτημένος από ένα είδος. Αν γίνει ζημία την έκατσες στη βάρκα. Αυτό είναι το μειονέκτημα. Αλλά απ’ την άλλη εδώ στον τόπο έδωσε προοπτική. Η Ζαγορά έγινε απ’ το κόκκινο μήλο, είναι αυτή που είναι σήμερα.»
(Απόσπασμα από συζήτηση με μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 2
«-Γιατί επικράτησε το Στάρκινγκ; Ήταν πιο παραγωγικό σαν δέντρο;
-Ναι. Ναι, αλλά περισσότερο η επικράτηση οφείλεται στην κατανάλωση, στην εμπορικότητα. Καταρχήν, ελκυστικό οπτικά, γλυκό κόκκινο χρώμα, μακρόστενο σχήμα εδώ της Ζαγοράς, με πέντε λοβούς από κάτω. […] Δηλαδή, δεν ήταν ότι ευνόησε μόνο τους Ζαγοριανούς στην καλλιέργεια του. Έγινε αποδεκτό από την κατανάλωση, καταλαβαίνεις. Ελκυστικό, γιατί χωρίς εμπορικότητα, χρυσάφι να έχεις…»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Απόσπασμα 3
«-Καταστροφές στις καλλιέργειες υπήρξαν στα δέντρα;
-Ναι, ναι…
-Σε κάποιες ολοκληρωτικά. Σε κάποιες.
-Έχουμε χάσει το 10% του φυτικού κεφαλαίου μας. Χάθηκε και ένα μεγάλο κομμάτι της παραγωγής από μέρη που δεν μπορέσουν να συγκομιστούν. Αλλά σταθήκαμε όρθιοι.
-Ε με τον μικρό κλήρο δεν έχεις και πολλά περιθώρια να χάσεις.
-Δεν έχεις και πολλά περιθώρια να χάσεις περισσότερα.
-Δεν είναι λίγο το 10%.»
(Απόσπασμα από ομάδα εστίασης με μέλη του Αγροτικού Συνεταιρισμού Ζαγοράς Πηλίου)
Η περίπτωση της Ζαγοράς αποκαλύπτει έντονες διανεμητικές αδικίες που σχετίζονται με τον μικρό και κατακερματισμένο κλήρο. Η δραστηριότητα των μελών του συνεταιρισμού απλώνεται σε περίπου 12.000 στρέμματα, με τους παραγωγούς να αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι υπάρχουν τεράστιες αποκλίσεις στο μέγεθος των εκμεταλλεύσεων, με τον παραγόμενο όγκο να ποικίλει, από πέντε έως εκατό και παραπάνω τόνους ανά παραγωγό. Παρόλο που ο μέσος όρος κυμαίνεται στα 15 στρέμματα ανά παραγωγό, η διασπορά είναι μεγάλη, γεγονός που έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ισότιμη πρόσβαση σε πόρους, οφέλη και ανθεκτικότητα. Ο μικρός κλήρος λειτουργεί ως περιοριστικός παράγοντας στη δυνατότητα επένδυσης, διαφοροποίησης καλλιεργειών και συμμετοχής σε σχήματα όπως η βιολογική γεωργία ή η πιστοποιημένη ολοκληρωμένη διαχείριση. Οι μικροί παραγωγοί, που δεν έχουν τη δυνατότητα εκμηχάνισης ή οικονομιών κλίμακας, υφίστανται δυσανάλογα το βάρος τόσο των φυσικών καταστροφών όσο και των αυστηρών απαιτήσεων που συνοδεύουν τα νέα αγροτικά πρότυπα. Όπως δηλώνεται, «με τον μικρό κλήρο δεν έχεις και πολλά περιθώρια να χάσεις», αναδεικνύοντας πόσο πιο ευάλωτοι είναι οι μικροί σε σχέση με τους μεγαλύτερους και ισχυρότερους παραγωγούς. Η ιστορική κατανομή γης, η απουσία πολιτικής αναδιάρθρωσης του κλήρου και η εντεινόμενη πίεση κι ο ανταγωνισμός από πιο εκτατικά και μηχανοποιημένα αγροτικά μοντέλα (Ημαθία, Καστοριά) εδραιώνουν αυτή την άνιση κατάσταση και εντείνουν την άνιση πρόσβαση των μεμονωμένων παραγωγών στην αγορά. Αυτή η κατάσταση με τα δεδομένα χαρακτηριστικά ανάσχεται μέσα από τη λειτουργία του αγροτικού συνεταιρισμού.
Απόσπασμα 1
«-Είναι μικρός ο κλήρος…
-Αυτό λέω, είναι λίγο πολύ το ίδιο ή υπάρχουν μεγάλες αντιθέσεις ως προς το μέγεθος; Όχι ακριβώς το ίδιο, αλλά υπάρχουν μεγάλες αποκλίσεις;
-Δεν είναι το ίδιο… Έχει από πολύ μικρούς. Μέχρι… Μεγάλους. Τώρα εμείς το μετράμε περισσότερο σε τόνους. Έχει παραγωγούς των πέντε τόνων, που είναι οι έσχατοι.
-Και έχει παραγωγούς των εκατό τόνων. Και παραπάνω.
-Η μεγάλη μάζα είναι στο ενδιάμεσο, έτσι. Αν λέγαμε 30 με 50 τόνους, πλειοψηφία.
-Όχι, όχι. 40 τόνους, 40 με 30.
-Ούτε, ούτε. Ούτε, ούτε. 25.
-Μέσους ορός; Μέσος όρος είναι παρακάτω, δεν το συζητάμε.
-Είναι 12.000 στρέμματα σε 800 παραγωγούς. 800 μέλη έχουμε. Φανταστείτε ότι θα είναι 15 στρέμματα μέσος όρος.»
Απόσπασμα 2
«-Καταστροφές στις καλλιέργειες υπήρξαν στα δέντρα;
-Ναι, ναι…
-Σε κάποιες ολοκληρωτικά. Σε κάποιες.
-Έχουμε χάσει το 10% του φυτικού κεφαλαίου μας. Χάθηκε και ένα μεγάλο κομμάτι της παραγωγής από μέρη που δεν μπορέσουν να συγκομιστούν. Αλλά σταθήκαμε όρθιοι.
– Ε με τον μικρό κλήρο δεν έχεις και πολλά περιθώρια να χάσεις.
-Δεν έχεις και πολλά περιθώρια να χάσεις περισσότερα.
-Δεν είναι λίγο το 10%.»
Απόσπασμα 3
«Και καλύτερη τιμή στο τέλος. Εμείς είμαστε μικροί παραγωγοί, δεν είμαστε μεγάλοι παραγωγοί. Δεν είμαστε όπως είναι ο κάμπος.»
Η ανάγκη απομάκρυνσης της οικονομικής διαχείρισης της άρδευσης από τα ΤΟΕΒ, αναγνωρίστηκε από εκπροσώπους μικρότερων σε έκταση ΤΟΕΒ, ως μια σημαντική παράμετρος που θα βελτίωνε τις σχέσεις των μελών μιας κοινότητας, αλλά και ένα μεγάλο «βαρίδι» στις γραφειοκρατικές και συμβατικές τους υποχρεώσεις. Η αδικία αυτή είναι σε άμεση συσχέτιση με την γεωγραφική θέση, τον τρόπο άρδευσης αλλά και την έκταση των οργανισμών. Ευρύτερα στην ΠΕ των Τρικάλων παρατηρείται το φαινόμενο των πολύ μικρών διεσπαρμένων ΤΟΕΒ ανά κοινότητα. Ειδικότερα για την περιοχή διαχείρισης των Μ. Καλυβίων, που το μεγαλύτερο κόστος που καλούνται να πληρώσουν οι αρδευτές, είναι το ηλεκτρικό ρεύμα, οδηγεί αρκετούς παραγωγούς σε δυσμενή θέση να αποπληρώσουν το χρέος τους, που μεταφέρεται ως χρέος του ΤΟΕΒ προς τη ΔΕΗ, οδηγώντας τον οργανισμό σε οικονομική δυσμένεια. Επίσης η συνθήκη αυτή επηρεάζει και τις διαπροσωπικές σχέσεις που υπάρχουν στην κοινότητα, που πολλές φορές οδηγεί σε συγκρούσεις και διαπροσωπικές διαμάχες. Αυτό λειτουργεί ανασταλτικά για την ομαλή λειτουργία των ΤΟΕΒ που πρέπει να ρυθμίζουν τα χρέη τους προς τη ΔΕΗ, ενώ η μοναδική εναλλακτική που έχουν είναι να βεβαιώνουν τα χρέη των αρδευτών στην Εφορία, ώστε μέσω διακανονισμών να λαμβάνουν ένα μικρό μέρος κάθε μήνα από τους διακανονισμούς των οφειλετών με την Εφορία.
Αποσπασμα 1
“το θέμα των πληρωμών, δηλαδή υπήρξε μεγάλο έτσι, είναι δηλαδή κοντά οι άνθρωποι στα χωριά, υπάρχει προσωπική σχέση, και εκεί χαλάει το πράγμα και έχουν άνθρωποι να πληρώσουν και 5 και 10 χρόνια, τα οποία τα έχουμε μαζέψει τώρα είναι γύρω στα 178-180.000€ και γράφουμε φακέλους τώρα που τη δευτέρα και τους έχουμε ενημερώσει τηλεφωνικός τους έχουμε πει, ότι θα τους στείλουμε και χαρτί και θα τα στείλουμε στην εφορία.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Τρικάλων)
Ένα σημαντικό ζήτημα που τέθηκε από τους εκπροσώπους, είναι ως προς την ισότιμη μεταχείριση των ΤΟΕΒ από την Πολιτεία, δηλαδή η συμπερίληψη. Η συμπερίληψη και η αναγνώριση των τοπικών αναγκών και μικρότερων σε έκταση και δυναμικότητας ΤΟΕΒ σε κρίσιμες αποφάσεις που αφορούν το μέλλον των αρδευτών μιας κοινότητας. Υπάρχει η αίσθηση ότι τα μεγαλύτερα σε γεωγραφική έκταση ΤΟΕΒ και εκείνα που βρίσκονται γεωγραφικά εγγύτερα στα κέντρα διοίκησης της πολιτικής εξουσίας, λαμβάνουν μια προνομιακή μεταχείριση, τόσο στην επίλυση των προβλημάτων τους, καθώς και προτεραιοποιούνται ως προς τις διάφορες αποφάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αδικίας, είναι ότι ενώ υπάρχει θεσμικά και λειτουργικά το ΤΟΕΒ Λίμνης Κάρλας, εκτελεστικά δεν έχει καμία αρμοδιότητα και συμμετοχή στις αποφάσεις για την διαχείριση της λίμνης, ενώ γεωγραφικά υπάρχει μεγάλη εγγύτητα ως προς την Λίμνη.
Απόσπασμα 1
“ναι είναι σημαντικό, υπάρχουν διαφορές. Εγώ έχω ζητήσει πάρα πολλές φορές να πάρουμε μερίδιο, σαν ΤΟΕΒ Κάρλας, όσων αναφορά την διαχείριση και ο λόγος μας να μετράει στην άρδευση της λίμνης. Δεν έχουμε κάποια δικαιοδοσία αυτήν τη στιγμή.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Απόσπασμα 2
“δεν μας ρωτάνε τίποτα, δεν μας δίνουν καθόλου σημασία. Και τους λέω αν δεν υπάρχει εκπροσώπηση από το ΤΟΕΒ Κάρλας, τότε ποιος ο λόγος να λεγόμαστε ΤΟΕΒ Κάρλας; Να το κλείσουμε το μαγαζί και να τελειώσουμε. Αλλά φωνή βοόντος, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς. Πιστεύω ότι επειδή το ΤΟΕΒ Πηνίου είναι πιο κοντά στις εξελίξεις”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Μαγνησίας)
Η ανάγκη απομάκρυνσης της οικονομικής διαχείρισης της άρδευσης από τα ΤΟΕΒ, αναγνωρίστηκε από εκπροσώπους μικρότερων σε έκταση ΤΟΕΒ, ως μια σημαντική παράμετρος που θα βελτίωνε τις σχέσεις των μελών μιας κοινότητας, αλλά και ένα μεγάλο «βαρίδι» στις γραφειοκρατικές και συμβατικές τους υποχρεώσεις. Η αδικία αυτή είναι σε άμεση συσχέτιση με την γεωγραφική θέση, τον τρόπο άρδευσης αλλά και την έκταση των οργανισμών. Ειδικότερα για την περιοχή διαχείρισης της Κοιλάδας που το μεγαλύτερο κόστος που καλούνται να πληρώσουν οι αρδευτές, είναι το ηλεκτρικό ρεύμα, οδηγεί αρκετούς παραγωγούς σε δυσμενή θέση να αποπληρώσουν το χρέος τους, που μεταφέρεται ως χρέος του ΤΟΕΒ προς τη ΔΕΗ, οδηγώντας τον οργανισμό σε οικονομική δυσμένεια. Επίσης η συνθήκη αυτή επηρεάζει και τις διαπροσωπικές σχέσεις που υπάρχουν στην κοινότητα, που πολλές φορές οδηγεί σε συγκρούσεις και διαπροσωπικές διαμάχες. Αυτό λειτουργεί ανασταλτικά για την ομαλή λειτουργία των ΤΟΕΒ που πρέπει να ρυθμίζουν τα χρέη τους προς τη ΔΕΗ, ενώ η μοναδική εναλλακτική που έχουν είναι να βεβαιώνουν τα χρέη των αρδευτών στην Εφορία, ώστε μέσω διακανονισμών να λαμβάνουν ένα μικρό μέρος κάθε μήνα από τους διακανονισμούς των οφειλετών με την Εφορία.
Αποσπασμα 1
“- το εισπρακτικό καλύτερα να το πάρει από εμάς γιατί
– θα σας γλυτώσει και από γραφειοκρατία;
– και εκτός αυτού, έχουμε τη δυσκολία στην είσπραξη εμείς..
– θα έρθει εδώ ο άλλος, θα έχει ένα προσωπικό πρόβλημα.
-εντάξει είναι και οι ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ σας, είναι ο συγχωριανός σου, είναι ο συνάνθρωπος σου τέτοια
-σου λέει ο άλλος πέθανε ο πατέρας μου, δεν μπορώ σήμερα τέτοιο, να δώσω το 50% … εκτός αυτού στην εισπραξιμότητα, εμείς δεν έχουμε και, πάμε μέχρι ένα σημείο.. δηλαδή λέμε όποιος χρωστάει και τέτοια, τον πας εφορία.. εντάξει, μέχρι εκεί είμαστε εμείς… ίσως ο ενιαίος φορέας, επειδή θα είναι τόσο μεγάλος και τέτοια, μπορεί να βάλει πιο αυστηρούς όρους και τους πιέσει περισσότερο να μπορέσουν να του δώσουν τα χρήματα”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Λάρισας)
Η ανάγκη αμεσότητας με τους παραγωγούς νοηματοδοτήθηκε από την πλειονότητα των ενδιαφερόμενων μερών ως μια ενδεχομενική αδικία, στην περίπτωση απομάκρυνσης της διοίκησης από τα ΤΟΕΒ, σε μία πιθανή κεντρικοποιημένη οργάνωση του νέου φορέα διαχείρισης για τις αρδεύσεις (Ο.Δ.Υ.Θ.). Η διαμεσολάβηση και η αμεσότητα των ΤΟΕΒ είναι κρίσιμος παράγοντας στην εξομάλυνση των σχέσεων των αρδευτών σε περίπτωση συγκρούσεων για την προτεραιότητα στην άρδευση, για την διαθεσιμότητα και διαμοιρασμό των διαθέσιμων υδατικών αποθεμάτων, αλλά και για την οργάνωση του κύκλου της άρδευσης. Υποστηρίχθηκε σε αυτό το πλαίσιο ότι ένα μεγάλο έλλειμα που θα μπορούσε να καλύψει ο νέος οργανισμός είναι αυτό της σχεδίασης και υλοποίησης νέων υποδομών που είναι κρίσιμες για την άρδευση, όπως κρίνεται κατά τόπους με βάση τις τοπικές ανάγκες της κάθε περιοχής. Αλλά όπως επισημάνθηκε από τους εκπροσώπους του ΤΟΕΒ, δεν θα πρέπει να χαθεί η αμεσότητα με την οποία λειτουργεί σήμερα η άρδευση, καθώς είναι κρίσιμος παράγοντας για την ομαλή λειτουργία της παραγωγής. Σε μία πιθανή ενοποίηση των ΤΟΕΒ κάτω από μία ενιαία διοίκηση, θα υπάρξει το ζήτημα της ανισότητας, καθώς ένα χαρακτηριστικό κοινό που εκφράστηκε από τους εκπροσώπους ήταν ότι οι αρδευτικές ανάγκες έπρεπε να εξυπηρετούνται άμεσα ειδικά όταν δημιουργείται το πρόβλημα, καθώς το χρονικό διάστημα που παραμένει είναι κρίσιμο για να μην χαθεί η παραγωγή και κατά επέκταση πληγεί το εισόδημα των αρδευτών που έχουν το πρόβλημα.
Αποσπασμα 1
“- για την ενοποίηση πιστεύετε λοιπόν ότι θα έλυνε τα ζητήματα;
– εγώ πιστεύω ότι δεν θα είναι αποδοτικός στις δικές μας, εκτός της έδρας του
– τη Λάρισα εννοείτε
– ναι την Λάρισα, αυτό πιστεύω. Διότι σαφέστατα ότι γίνεται, εμείς εδώ έχουμε την έδρα του Δήμου του ΤΟΕΒ Σελάνων μεγάλη έκταση, και το διαχειριζόμαστε εμείς με τον πρόεδρο από εδώ και πάλι δεν μπορούμε να τα καταφέρουμε, φανταστείτε να απευθυνόμαστε στην Περιφέρεια στην Λάρισα και να μην μπορούν να συνεργαστούν, δεν ακουγόμαστε, γιατί δεν υπάρχουν χρήματα … υπάρχουν πολλοί ΤΟΕΒ αυτοί που είναι βιώσιμοι ,αυτοί που πληρώνουν είναι 8, θα έπρεπε να μπορούν να διαχειριστούν το κομμάτι τους αυτόνομα, να μπορεί το ΤΟΕΒ Σελλάνων, που ξέρουμε καλύτερα το χώρο που διαχειριζόμαστε, [οι αρδευτές] να μπορούν να απευθύνονται σε αυτόν τον ενιαίο φορέα για αυτό το συγκεκριμένο ΤΟΕΒ, δεν ξέρω πως θα γίνετε και να τα αξιοποιεί αυτός ανάλογα με τα προβλήματα που έχει. Δεν μπορεί να ξέρει στη Λάρισα τι γίνεται εδώ, όπως εμείς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι γίνεται στο ΤΟΕΒ Ταυρωπού στη Λάρισα , Σοφάδων δεν γνωρίζουμε. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“-ο νέος φορέας για μας για μένα δηλαδή θα μας επηρεάσει λίγο να δούμε πως θα γίνει, δεν ξέρουμε κι όλας πως θα γίνει. Αν φύγει το ΤΟΕΒ θα έχουμε προβλήματα. Αν φύγει από δω να πάει που, θα χαθεί η αμεσότητα με τον παραγωγό
– άρα βάζετε το ζήτημα της αμεσότητας, το πλάνο αυτό μέχρι στιγμής είναι για κεντρικοποίηση
– αλλά άμα φύγει από εδώ θα υπάρχουν προβλήματα
– αλλά θεωρείτε ότι θα πρέπει να υπάρχει κατά τόπους ως παρατήματα
– καλό θα ήταν για τη διευκόλυνση των παραγωγών. Στα μεγάλα τουλάχιστον εντάξει τα πιο μικρά μπορούν να ενσωματωθούν, το δικό μας στου Ταυρωπού”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Οι ελλιπείς συνθήκες εξισορρόπησης του ανταγωνισμού στο κόστος παραγωγής προκύπτει μέσα από διαφορετικές πρακτικές άρδευσης σε κάθε περιοχή, αποτελεί μια διανεμητική αδικία καθώς συνδέεται άμεσα με τις διαθέσιμες υποδομές, την γεωγραφική θέση των αρδευτών. Ο τρόπος άρδευσης είναι σε άμεση εξάρτηση με την αύξηση ή μείωση του κόστους παραγωγής. Αν και στην ευρύτερη περιοχή της Καρδίτσας, η άρδευση στηρίζεται αποκλειστικά στα ανοιχτά δίκτυα με τσιμεντάβλακα, δηλαδή με κατάκλιση, όπου το κόστος άρδευσης είναι ιδιαίτερα χαμηλό και δεν ξεπερνά τα 4-8 ευρώ. Όμως το δίκτυο είναι απαρχαιωμένο ως προς την έκτασή του, καθώς χρονολογείται από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και έχει μεγάλες απώλειες ύδατος. Επιπλέον λόγω εμμονικών επιλογών προηγούμενων διοικήσεων του ΤΟΕΒ, δεν υπάρχει ηλεκτρικό δίκτυο διαθέσιμο για τους αρδευτές του Ταυρωπού. Με τις συνεχόμενες αυξήσεις του πετρελαίου (που χρησιμοποιούν για τις καλλιέργειες οι παραγωγοί αντί του ηλεκτρικού ρεύματος) τα τελευταία χρόνια, το πρόβλημα της ενέργειας, συνεχίζει να αποτελεί μια διανεμητική αδικία για τους αρδευτές του ΤΟΕΒ, που τους αυξάνει ραγδαία το κόστος παραγωγής, παρά το ιδιαίτερα χαμηλό αρδευτικό τέλος, ιδιαίτερα κατά την πρώιμη ανάπτυξη των φυτών της καλλιέργειάς τους (βαμβάκι, καλαμπόκι). Τα προγράμματα ανάπτυξης στάγδην άρδευσης με 70% επιδότηση που προγραμμάτισαν την διετία 2006-2007 κάποιες νομαρχίες, δεν υλοποιήθηκαν στον Ταυρωπό διότι ήταν αδύνατο να εφαρμοστούν και να υιοθετηθούν από τους παραγωγούς, αν δεν είχε επιλυθεί πρώτα το ζήτημα του εξηλεκτρισμού. Επιπλέον λόγω της κατάκλισης έχει παρατηρηθεί μεγάλη πτώση της γονιμότητας του εδάφους που αυξάνει αντίστοιχα τα κόστη της παραγωγής σε ορυκτά καύσιμα και λιπάσματα. Με το κλειστό υπογειοποιημένο δίκτυο, η μελέτη του οποίου έχει εγκριθεί και βρίσκεται σε διαδικασία δημοπράτησης (ΣΔΙΤ-ΥΔΡΩΡ 2, έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας) θα επιλυθούν οι αδικίες αυτές, διότι το δίκτυο, λόγω μορφολογίας (βαρυτικό) σχεδιάστηκε να έχει έχει φυσική πίεση για τις αρδεύσεις με μηδενική ενέργεια.
Αποσπασμα 1
“- είμαι παραγωγός, κάποια στιγμή ερχόμενος εδώ, περνώντας από τα πανεπιστήμια και τα λοιπά, αποφάσισα να ασχοληθώ πιο ενεργά επιχειρηματικά με τη γεωργία. Λοιπόν το πρώτο πράγμα που έβλεπα ήταν το κόστος παραγωγής. Μπορεί το δίκτυο να είναι βαρυτικό και να είναι ανοιχτό, όμως αυτό το δίκτυο μέχρι να φτάσουν τα φυτά μέχρι ένα σημείο, πρέπει να ποτισττούν με τεχνική βροχή, η τεχνητή βροχή θέλει ενέργεια! Λοιπόν θέλει ενέργεια, η ενέργεια εδώ δεν υπάρχει πουθενά εξηλεκτρισμός, γραμμές ρεύματος δεν υπάρχουν μέσα στα χωράφια.
– με πετρέλαιο
– Πετρέλαιο, μέχρι να φτάσεις να κάνεις έξι ποτίσματα για να τα φτάσεις σε αυτό το στάδιο είναι 8 με 10 ευρώ το στρέμμα κόστος πετρελαίου, φτάνεις λοιπόν στα 50 ευρώ συν το τρακτέρ τις ώρες που καταλαβαίνετε οι αποσβέσεις του μηχανήματος και τα λοιπά που επιβαρύνουν το κόστος αυτό. Και ενώ λένε ότι στον Ταυρωπό που έχουν πολύ νερό, έχουν φθηνό αρδευτικό τέλος, τέσσερα ευρώ πάγιο και τέσσερα ευρώ αυτοί αρδευτικό, βεβαίως αυτό οι ανατολικό θεσσαλοί, τώρα να μπαίνουμε στην γεωγραφικά, λένε τη μισή αλήθεια. Δεν την ανέδειξε ποτέ την πραγματικότητα ο άλλος, γιατί όταν υπήρχαν τα προγράμματα εξηλεκτρισμού όλα έγιναν στην ανατολική Θεσσαλία, επειδή είχε μεγαλύτερα προβλήματα, δεν είχε νερό και τα λοιπά, όλα τα χρήματα εξηλεκτρισμού έπεσαν εκεί από τις νομαρχίες. Και εδώ σε μας, έπεσαν στα εκτός δικτύου Ταυρωπού τα λεφτά αυτά. Γιατί οι προηγούμενοι από εμάς εδώ στη διοίκηση, τι λέγανε: δεν θέλουμε εμείς καμία παρέμβαση μια χαρά έχουμε νερό, εμείς ποτίζουμε με κατάκλιση. Μετά από ένα σημείο έβαζαν τα σιφόνια οι παραγωγή που είναι δωρεάν το νερό αυτό. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“-Ενδιαφέρον το βλέπω, αλλά σου κάνω μία πρόβλεψη ***. όλους δώσε τους δωρεάν λάστιχα ένα 5% θα το βάλει μέσα στον Ταυρωπό σε λειτουργεία. Γιατί μου λέει; γιατί το λάστιχο θέλει ενέργεια και πρέπει πρώτα να τους λύσεις το πρόβλημα της ενέργειας και μετά να τους λύσεις το θέμα του αρδευτικού συστήματος. Ενώ το σιφόνι θέλει μηδέν ενέργεια, είναι η ευκολία, για τον παραγωγό θα τον οδηγήσεις με την πολιτική. Πω, Πω μου λέει τι λες τώρα, έχεις δίκιο λέει ο ***. λέω αυτοί δεν έχουν να βάλουν πετρέλαιο το καλοκαίρι, ούτε εξηλεκτρισμό κάνατε λέω. Αφού τους προτείναμε εμείς και αυτοί τότε εδώ λέγαν πως δεν θέλουν, τους έδινα προγράμματα εξ-ηλεκτρισμού και έλεγαν αυτοί οι δικοί μας εδώ πέρα: Δεν θέλουμε εμείς παρεμβάσεις στον τόπο μας στον Ταυρωπό μια χαρά είμαστε, έχουμε τα κανάλια μας έχουμε έτσι έχουμε αλλιώς, έλεγαν στο συμβούλιο. Δεν λέω ότι είχαν ευθύνη απολύτως γι αυτό τα έπαιρνε η Λάρισα.
– τότε τα καρούλια δεν είχαν αρχίσει να μπαίνουν εδώ πέρα;
– το καρούλι θέλει ενέργεια.
– ναι αυτό λέω ούτε το καλό καρούλι είχε αρχίσει;
– υπάρχουνε καρούλια, αλλά το καρούλι θέλει πετρέλαιο.
– θέλει πετρέλαιο αλλά είχαν μπει;
– είχαν. υπήρχανε μπεκ, καρούλια και σιφόνι. Και σήμερα τα ίδια υπάρχουν. Το σιφόνι αφού μεγαλώσουν τα φυτά , από τα μέσα της αρδευτικής περιόδου γιατί δεν αντέχουν (τα φυτά) κατάκλιση στα πρώτα στάδια αυτά. Εξ ανάγκης δηλαδή γιατί αλλιώς από την πρώτη στιγμή με κατάκλιση θα πότιζαν να ξέρετε! Για αυτό και βλέποντας όλο αυτό το πράγμα ή θα πήγαινες με τον εξηλεκτρισμό ή όχι. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Δύο βασικές διανεμητικές αδικίες που αντιμετώπιζαν οι αρδευτές του Ταυρωπού από την διαχείριση των υδάτων προηγούμενων διοικήσεων, ήταν ο ισότιμος διαμοιρασμός στην άρδευση, η διαφάνεια του διαμοιρασμού και ο εκσυγχρονισμός του δικτύου (από ανοιχτό σε κλειστό). Ο εκσυγχρονισμός του δικτύου πραγματοποιείται σήμερα με την υλοποίηση της υπογειοποίησης του υπάρχοντος δικτύου, το οποίο εντάχθηκε στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΥΔΡΩΡ 2), έπειτα από ολοκληρωμένες μελέτες που σχεδιάστηκαν και ολοκληρώθηκαν από τον Οργανισμό, με την παράλληλη στελέχωση του Οργανισμού από νομικό εκπρόσωπο και μηχανικό. Στις μελέτες εγγράφτηκαν τόσο τωρινές όσο και μελλοντικές ανάγκες της άρδευσης ως προς την πίεση του βαρυτικού δικτύου στις υδροληψίες, όπως η δυνατότητα εγκατάστασης τεχνητής βροχής. Οι δύο πρώτες αδικίες, επιλύθηκαν με πόρους, προσωπικό χρόνο και γνώση των ιδίων μελών της τωρινής διοίκησης του οργανισμού. Στα πρώτα στάδια πραγματοποιήθηκε η εκτενής καταγραφή των μελών και των αναγκών σε άρδευση του οργανισμού. Σε δεύτερο επίπεδο καλλιεργήθηκε στους αρδευτές του δικτύου η κουλτούρα της «προγραμματισμένης ζήτησης» νερού, ενώ σε δεύτερο στάδιο για την διασφάλιση της διαφάνειας στον κύκλο άρδευσης μεταξύ των παραγωγών, σχεδιάστηκε από τα μέλη του Οργανισμού εφαρμογή η οποία καθόριζε το πρόγραμμα της άρδευσης με βάση τη ζήτηση, αλλά παράλληλα έδινε τη δυνατότητα της «ζωντανής» παρακολούθησης των ενεργών αρδεύσεων.
Αποσπασμα 1
“-οπότε αυτό το σύστημα τι είχε σαν συνέπεια στο διαχείριση νερού;
– η συνέπεια ήταν ότι πέτυχε καταρχήν σταθερότητα στις παροχές,
– αυτό είναι πολύ σημαντικό
– άρα στα καταληπτικά σημεία υπάρχει μία σταθερή κατάσταση και δεν πειράζει κανένας τίποτα, όπως ξεκινάει το πρωί υπάρχει όλη τη μέρα συμφωνούνται κάποιες παροχές και τα λοιπά επίσης βάλαμε τους υδρονομείς στη λογική του να μάθουν τους παραγωγούς να παραγγέλουν το νερό. Μέχρι τότε το δίκτυο αυτό ήτανε ελεύθερης ζήτησης, όποιος πήγαινε έβγαινε εκεί πέρα κτλ. Τώρα το έχουμε κάνει με «ωρολόγιο πρόγραμμα» όπως λέει η μηχανικός μας δεν το ήξερα σαν όρο, τώρα το υιοθέτησα και εγώ όπου ξέρει από πριν τις ανάγκες για να μπορέσουμε να πετύχουμε καλή διαχείριση να αυξήσουμε το efficiency.
– οι ανάγκες με βάση τα στρέματα τη ζήτηση
– και τον καιρό “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“- άρα δημιουργείτε και μια κουλτούρα καλής πρακτικής;
-οι ίδιοι το επιδιώκουν. Καλά τους κάνετε λένε. Και έχουμε δύο χρόνια τώρα που το κάναμε, το ανεβάσαμε [την εφαρμογή] στο play store μπορούν να το κατεβάσουν και οι παραγωγοί με δικαιώματα view μόνο, χωρίς να μπορούν να βλέπουν προσωπικά δεδομένα, για να παρακολουθούν τι γίνεται στο τετράγωνό τους πως διαμορφώνεται ο κύκλος πως έρχονται οι σειρές
– άρα θα μπορούν να ελέγχουν και τους διπλανούς τους;
-έτσι έχεις μία αίσθηση ελέγχου και διαφάνειας, βλέπουν από μόνοι τους και επίσης επειδή έπαιρνα τους υδρονομείς συνέχεια τηλέφωνο, γιατί για αυτούς ήταν black box αυτό , τώρα το βλέπουν. Δε χρειάζεται να τον πάρουν τηλέφωνο, έπαιρναν τρεις μέρες νωρίτερα: ποιος ποτίζει απόψε τον έλεγε τον άλλο. Ενώ τώρα βλέπει ανοίγει κτλ. Βέβαια τώρα το χρησιμοποιούν κάποιοι νέοι σε ηλικία που έχουν smart phone και τέτοια, αλλά σιγά σιγά, εγώ έχω βρεθεί στο καφενείο που λέει ο άλλος: για κοίτα τώρα ποιος ποτίζει εκεί πέρα λέει, εσύ που ξέρεις, για να μην πάρω τον υδρονομέα να τον ξυπνήσω τέτοια ώρα. Αυτό είναι κτίσιμο δικό μας μέσα στα 5 αυτά χρόνια. Αν δεν έχεις αυτά τα εργαλεία λοιπόν και να πας από εκείνη την κατάσταση σε αυτήν , δεν μπορείς να βελτιώσεις και τη διαχείριση.
-έτσι φτιάχνει και μόνο του τη σειρά του κύκλου άρδευσης. “
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Απόσπασμα 3
“- βεβαίως να σας πω επίσης ότι το ότι υπήρξε ειρήνη έξω στο δίκτυο ευνόησε τους καλούς παραγωγούς, γιατί ο καλός παράγωγός και πριν, παρόλο που ήταν πληρωμένος που μπορεί να ήταν και κοντά στη διοίκηση και αυτός δεν μπορούσε να ποτίσει, διότι όταν γίνονταν φασαρία και πήγαινε ο άλλος μπροστά, έχανε και αυτός, δεν μπορούσε δηλαδή να υπάρξει ειρήνη για να ωφεληθούν όλοι, καταλαβαίνετε. άρα από την πρώτη χρόνια υπήρξε μία ηρεμία έξω αφού έμπαιναν στην σειρά, βελτιώθηκαν οι κύκλοι από την πρώτη χρόνια, όμως δεν μπορούσαμε αν δεν αναπτύξουμε άλλες μεθόδους αυτοματοποίησης καλύτερους τρόπους καταγραφής
– δεν υπήρξαν τότε;
– τίποτα, εγώ ειδικά την πρώτη χρόνια αυτό που προσπάθησα να κάνω είναι να καταγράψω, να κάνω ανάλυση του συστήματος πώς κάνουμε στις μελέτες, αναλύεις πρώτα το σύστημα καταγράφεις για να δεις μετά τι μπορείς να συνθέσεις για να κάνεις ένα μοντέλο. Άρα η πρώτη χρονιά για μένα ήταν παρακολούθησης και με βάση τις αποφάσεις που πήραμε να μπορέσουμε να αναλύσουμε το σύστημα να κάτσουμε όλο το χειμώνα για τον οργανωθούμε και έτσι λειτουργήσαμε και μετά πήγαμε σε κάποια πράγματα.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Στην περίπτωση της Περιφερειακής Ενότητας Καρδίτσας, το ΤΟΕΒ Ταυρωπού, ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση ΤΟΕΒ στην Καρδίτσα και μέσα στα μεγαλύτερα σε έκταση δράσης σε όλη την Ελλάδα. Το δίκτυο άρδευσης είναι ανοιχτό και αγγίζει τα 886 χλμ. τσιμεντένιου δικτύου εξυπηρετώντας μια έκταση 160.000 στρεμμάτων γύρω από την πόλη της Καρδίτσας, εκ των οποίων τα 114.750 αρδευόμενα (με κατάκλιση). H έλλειψη νερού ή η ανεπάρκεια διαθεσιμότητας νερού που συναντάται ιδιαίτερα στους καλοκαιρινούς μήνες λόγω τοπικών ιδιαιτεροτήτων [εξαντλημένοι υδροφόροι ορίζοντες, λειψανδρία], είναι μία διανεμητική αδικία με την έννοια ότι σχετίζεται με τον ισότιμο διαμοιρασμό των πόρων και της πρόσβασης σε αυτούς. Το ΤΟΕΒ δεν έχει ζήτημα επάρκειας νερού, καθώς αποτελεί τον διαχειριστή και τον πρώτο αποδέκτη της υδροληψίας από την Λίμνη Πλαστήρα. Όμως καθώς η Λίμνη Πλαστήρα από το 1976 μέχρι και σήμερα, νοηματοδοτήθηκε από τους κρατικούς φορείς ως μια κρίσιμη υποδομή για την καταπολέμηση της λειψυδρίας και τα φαινόμενα ξηρασίας που παρατηρούνταν στην περιοχή της Θεσσαλίας, τα αποθέματά της λίμνης διαμοιράζονταν και σε άλλους αποδέκτες στον Δήμο Καρδίτσας, αλλά και στις περιοχές των Σελλάνων, του Τιτανίου, της Φαλκαδόνας μέχρι και την Λάρισα (ενίσχυση Πηνειού). Σε αυτό το πλαίσιο η μη εξοικονόμησή της κατανάλωσης που γίνεται από τον δικαιούχο διαχειριστή και πρώτο αποδέκτη της υδροληψίας της λίμνης, αποτελεί εν δυνάμει μια διανεμητική αδικία για τις άλλες περιοχές στις οποίες διαμοιράζεται άτυπα τα διαθέσιμα αποθέματα. Η πρακτική αυτή, δημιουργούσε μεγάλη πίεση στην διανομή του νερού ακόμα και εντός του δικτύου διαιωνίζοντας διανεμητικές αδικίες και μεταξύ των μελών του ΤΟΕΒ που για πολιτικούς ή άλλους λόγους δεν ήταν αρεστοί σε προηγούμενες διοικήσεις, μια κατάσταση που υπήρχε μέχρι και το 2016. Η ορθολογική και διαφανείς διαχείριση της άρδευσης, με έναν σταθερό κύκλο άρδευσης τις 7 ημέρες, ήταν από τα πρώτα ζητήματα που επιλύθηκαν για τον δίκαιο διαμοιρασμό αυτού του πόρου, δια της τήρησης της ημερήσιας καταγραφής και της ηλεκτρονικής παρακολούθησης με μετρητές στη συνέχεια.
Αποσπασμα 1
“- τότε με την διαχείριση του νερού δεν γινόταν κάθε χρόνο σωστά, δινόταν το νερό όπως είπε και ο *** στην αρχή, σε άτομα τα οποία ήταν δικά τους, το νερό δινόταν, δεν ξέρω πόσο σίγουρο είναι αυτό, αλλά δινόταν μάλλον σε άλλα ΤΟΕΒ, σε άλλους δήμους ίσως σε άλλες περιοχές… ήταν πρόβλημα, υπήρχε πρόβλημα μεγάλο για το νερό
-δηλαδή πιστεύεις ότι ο κύκλος γίνεται σωστότερα και πιο ορθολογικά
…βλέπετε, αυτό είναι το δίκτυό μας, η τριτεύουσα εδώ και τα κλειδιά και περνάει μπροστά από όλα αυτά τα χωράφια εδώ δημιουργείται ένας κύκλος άρδευσης, δηλαδή θα ποτίσει μία αυτό το χωράφι, μία άλλη μία ο άλλος, μία ο άλλος, για να γυρίσουν όλοι αυτοί και να ξανα-ποτιστεί το ίδιο χωράφι. έκανε πάνω από 15 μέρες. Σήμερα φτάσαμε τον κύκλο σε κάτω από 8 μέρες, σκεφτείτε με 40 – 45 βαθμούς στο καλοκαίρι να μεσολαβήσουν 17 μέρες, παθαίναν λοιπόν ζημία από την έλλειψη νερού και τις υψηλές θερμοκρασίες.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Αποσπασμα 2
“- δεν είχαν νερό, έτσι; Δεν είχαν οι συγκεκριμένοι νερό, αλλά είχαν κάποιοι άλλοι μέσα στον ΤΟΕΒ νερό;
– κάποιοι που ήταν κοντά στη διοίκηση ποτίζουν όποτε θέλουν.
– άρα υπήρχαν αδικίες και εντός του ΤΟΕΒ;
– μα αυτό λέμε, εσύ μπορούσες να ποτίσεις δύο φορές, ενώ εγώ μία.
– εσείς όμως το βλέπατε τον κύκλο
– ναι αλλά δεν μπορούσες να κάνεις τίποτα γιατί και τη μία που θα πότιζες, αν δημιουργούσες θέμα δεν θα πότιζες… Είχε πει στον υδρονομέα ο **** :Αυτόν «ξέρανε τον»! και δεν του διναν καθόλου νερό, τον έβαζαν σε σειρά να ποτίσει και κάτι πάθαινε τάχα το δίκτυο και έτσι έκλεινε τα κλειδιά και του έλεγε (ο υδρονομέας) δεν μπορώ να σας δώσω, πήγαινε για μία ώρα νερό, ενώ αυτός ήθελε οχτώ για να ολοκληρώσει την άρδευση. Του έλεγαν, δυστυχώς δεν γίνεται χάθηκε η μέρα ο επόμενος.. περίμενε 10 με 15 μέρες, έπαιρνα 500 kg παραγωγή. Δικαστήρια ιστορίες.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
Απόσπασμα 3
“Είναι πιο ευνοημένες, έχουμε δύο λίμνες μεγάλες κτλ και έχουμε τη λίμνη πλαστήρα δίπλα, γιατί εμείς είμαστε ο πρώτος υποδοχέας του νερού από τη λίμνη Πλαστήρα , άρα θεωρητικά αυτός που είναι μπροστά στη σειρά είχε περισσότερο νερό σύμφωνα με την παλιά λογική που εγώ δεν την υιοθετώ, αλλά λέμε τώρα πώς γινόταν η όλη η ιστορία μέχρι τότε. Θεωρητικά λοιπόν έχεις στην κεντρική υδροληψία πολύ νερό, αλλά στο χωράφι το νερό αυτό, δεν έφτανε με τους όρους τους σύγχρονους της διαχείρισης.
– τι σημαίνει αυτό;
– αυτό σημαίνει ότι ή θα πλημμυρίζω τη μία μέρα, όταν ενδεχομένως δεν το χρειαζόταν το χωράφι, μετά μπορεί να περίμενα 25 μέρες να ξαναέρθει η σειρά μου, γιατί τα νερά πηγαίναν όπου ήθελαν στους ψηφοφόρους, τους… Πήγαιναν και έλεγαν: εσύ δεν ποτίζεις, εσύ δεν ποτίζεις, εσύ δεν ποτίζεις γιατί είσαι απλήρωτος, ποτίζει ο άλλος. Ωραία μέχρι εδώ. Φτάνουμε λοιπόν Ιούνιος τώρα με 40 βαθμούς, καίγεται η καλλιέργειά σου εσένα, δεν έχεις λεφτά μες στην τσέπη γιατί Ιούλιο μήνα είναι όλοι άφραγκοι και τα λοιπά, τι καταλαβαίνετε εσείς ότι θα κάνει, μία αρκετά σημαντική μερίδα των παραγωγών; έπιανε τον υδρονομέα τον βούταγε μέσα και του λεγε: σε πνίγω τώρα, ή ερχόταν εδώ μέσα στα γραφεία με την καραμπίνα, εδώ κάθε μέρα ερχόταν αστυνομία, είχε αυτή σαν πρώτη λύση… Ο άλλος λίγο πιο ήπιος και πονηρός έβρισκε άλλη λύση! πιο αποτελεσματική λύση! Έπιανε τον υδρονομέα. Το δίκτυο αυτό λειτουργεί με 24 υδρονομείς και 5-6 επόπτες. Τον έπιανε λοιπόν παραπέρα, ενώ χρωστούσε εδώ στον οργανισμό 5- 6.000€, προτιμούσε να δώσει 100-200€ στην τσέπη του υδρονομέα και ο υδρονομέας του έλεγε: δεν μπορώ τώρα την ημέρα, το βράδυ όμως άνοιγε το νερό. Ενώ θα φαίνεται στο χαρτί ότι ποτίζει ο *** που είναι πληρωμένος, θα βάλω εγώ την καταγραφή.”
(Απόσπασμα συνέντευξης με εκπρόσωπο ΤΟΕΒ της ΠΕ Καρδίτσας)
–
–
Η υποχρεωτικότητα στον Συνεταιρισμό Ζαγοράς αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και συζητήσιμα στοιχεία της λειτουργίας του. Παρότι τυπικά η ένταξη στον συνεταιρισμό είναι εθελοντική, στην πράξη, όποιος επιλέξει να συμμετάσχει, δεσμεύεται από ένα πολύ αυστηρό πλαίσιο, το οποίο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων υποχρεωτική παράδοση του 100% της παραγωγής στον συνεταιρισμό, παραμονή για τουλάχιστον 15 χρόνια και επιβολή ποινών σε περίπτωση μη συμμόρφωσης. Η ύπαρξη τέτοιων ρητρών συνοδεύεται ακόμα και από ιστορικά παραδείγματα δικών και κατασχέσεων για παραβάσεις. Ωστόσο, αυτό το καθεστώς δεν συνιστά αδικία από μόνο του — αντιθέτως, όπως καταγράφεται στη συνέντευξη, λειτούργησε ως βασικός μοχλός ανάπτυξης και επιτυχίας του συνεταιριστικού εγχειρήματος. Η υποχρεωτικότητα εξασφάλισε τη συλλογικότητα, την ενιαία τήρηση των πρωτοκόλλων, την ποιότητα, τη διαφάνεια και, κυρίως, την εμπιστοσύνη των αγορών. Χωρίς τη δέσμευση αυτή, δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί η ολοκληρωμένη διαχείριση, ούτε οι καινοτομίες, ούτε η σταθερότητα στην ποιότητα που καθιστά το Ζαγορίν αναγνωρίσιμο προϊόν. Η σημαντική παρατήρηση εδώ είναι ότι, αν και το σύστημα είναι αυστηρό, η υποχρεωτικότητα στη Ζαγορά έχει νομιμοποιηθεί από την ιστορική του επιτυχία και τη συναίνεση της βάσης. Όπως σημειώνεται, οι παραγωγοί είναι εξοικειωμένοι με την πειθαρχία, γνωρίζουν τις συνέπειες και αποδέχονται το καθεστώς ως απαραίτητο. Η συμμετοχή σε συλλογικά σχήματα δεν μπορεί να στηρίζεται μόνο σε προαιρετική συμμόρφωση όταν διακυβεύεται η συλλογική φήμη και η διαπραγματευτική δύναμη στην αγορά. Συνεπώς, πρόκειται για μια αυστηρή αλλά λειτουργική μορφή εσωτερικής «πειθαρχίας», η μπορεί να φέρει στοιχεία διαδικαστικών αδικιών.
«-Στο συνεταιρισμό Ζαγοράς υπήρξε από πολύ παλιά, ίσως και από τη δεκαετία του 30, η ρήτρα της υποχρεωτικότητας. Δηλαδή, στο 100%. Ο συνεταιρισμός είναι εκούσια ένωση αγροτών. Άμα θες εγγράφεσαι, δεν σε υποχρεώνει κανένας. Αλλά, αν αποφασίσεις να εγγραφείς, πρέπει να παραμείνεις τουλάχιστον δέκα χρόνια, έλεγε το παλιό καταστατικό, τώρα το έχουμε κάνει δεκαπέντε. Επί απειλή ποινικής ρήτρας. Δηλαδή, αν δώσεις τα προϊόντα σου έξω…
–60 λεπτά ένα κιλό…
–Δύο ευρώ τα κάστανα. Πολλά λεφτά.
–Υπάρχει υποχρεωτικότητα…
–Φανταστείτε ότι οι νόμοι περί συνεταιρισμών δεν έχουν κατορθώσει ακόμα να το κατακτήσουν αυτό πανελλήνια. Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ είχε βάλει 80%, τώρα άλλαξε έγινε 65%, 100% δεν τολμάει κανένας.
–100% έχει μόνο η Ζαγορά σε όλη την Ελλάδα.»
«Υπάρχει η περιοχή όλη είναι χαρτογραφημένη. Πού υπάρχουν συσκευές, σε τι αποστάσεις, τα πάντα όλα, πού υπάρχουν παγίδες. Υπάρχει και το [] που τα ελέγχει όλα αυτά τους γεωπόνους μας.»
«-Οπότε δεν απαιτείται κάποια ας πούμε διαβούλευση έτσι μεταξύ των παραγωγών;
-Έγινε με απόφαση συνελεύσεως. Είναι υποχρεωτική η εφαρμογή.
-Αφού έχει κατακτηθεί η υποχρεωτικότητα δεν υπάρχουν προβλήματα τώρα που έχει να πει ο παραγωγής. Εγώ δεν το θέλω.
-Όχι.
-Μπορεί να παραπονιούνται καμιά φορά αλλά δεν μπορούν να κάνουν και διαφορετικά.
-Πρέπει να αλλάξει η απόφαση συνέλευσης.»
Το φιρίκι αποτελεί μια από τις αρχαιότερες ποικιλίες μήλου που καλλιεργούνται στο Πήλιο και συγκεκριμένα στη Ζαγορά, με καταγεγραμμένη παρουσία από τη δεκαετία του 1860. Παρά την ιστορική, οικολογική και λειτουργική του σημασία, παραμένει στο περιθώριο της επίσημης ταυτότητας του συνεταιρισμού και του εμπορικού brand «Ζαγορίν». Η καθυστέρηση στην ένταξή του στο ΠΟΠ (μόλις το 2010, δεκατέσσερα χρόνια μετά την κατοχύρωση του Στάρκινγκ και του Γκόλντεν) δείχνει θεσμική αδράνεια και εμπορική αδιαφορία. Δεν προωθήθηκε πρωτογενώς από τον τοπικό συνεταιρισμό αλλά από εξωτερικό φορέα (ΕΑΣ Πηλίου), ενώ στην πράξη δεν έχει κατοχυρωθεί ως κεντρικό στοιχείο του brand, ούτε προβάλλεται συστηματικά. Το φιρίκι είναι κρίσιμο για τη βιολογική λειτουργία του συστήματος, καθώς λειτουργεί ως επικονιαστής. Η μείωση της καλλιέργειάς του προκάλεσε προβλήματα στην καρπόδεση άλλων ποικιλιών. Παρ’ όλα αυτά, η ποικιλία αντιμετωπίζεται ως δευτερεύουσα ή «δύσκολη», λόγω των καλλιεργητικών απαιτήσεων και της αραιής καρποφορίας. Αυτή η προσέγγιση συνιστά αδικία μη-αναγνώρισης για τους παραγωγούς που επιμένουν να καλλιεργούν φιρίκι, επενδύοντας σε παραδοσιακή γνώση και στην αγροβιοποικιλότητα. Είναι επίσης αδικία για την ίδια την ποικιλία, που δεν αναγνωρίζεται ως ισότιμο ποιοτικό προϊόν ούτε τιμολογιακά ούτε συμβολικά.
«Η παλιότερη ποικιλία από τις υπάρχουσες σήμερα φαίνεται να είναι το μήλο φιρίκι, για το οποίο υπάρχουν πηγές ότι καλλιεργούταν ήδη από την δεκαετία του 1860. Ο τόπος είχε φήμη ευρύτερα για προϊόντα υψηλής ποιότητας, λόγω εδάφους και μικροκλίματος. Συνεπώς, μήλα καλλιεργούνταν από παλιά, όχι αποκλειστικά όμως […]Τα φιρίκια μπολιάζουν. Με το Στάρκινγκ.»
«-Το φιρίκι είναι επικονιαστής. […]
-Τα πρώτα χρόνια λειτουργούσε λόγω πολλών φιρικιών. Όταν κοπήκαν τα φιρίκια φάνηκε η ζημιά, τη δεκαετία του 70, περάσαν χρονιές, δηλαδή, χωρίς καρπόδεση καθόλου. […]
-Επεκτείνονταν τα κόκκινα, μειώνονταν οι φιρικές, αυτό που σας είπε κι ο διευθυντής. Αυτό που σας είπε και ο Πρόεδρος. Οπότε έπρεπε να βρουν τι τα επικονιάζεται. Είναι κυρίαρχο ζήτημα. Άρα αυτή την πορεία την ακολουθεί μετά τη σύγχρονη, μετά το ογδόντα.
-Γιατί επιλέξατε το Γκόλντεν, αντί για το φιρίκι;
-Γιατί το φιρίκι έχει κάθε δεύτερο χρόνο. Κάθε δεύτερη χρονιά.
-Δεν εγκαταλείφθηκε όμως το φιρίκι.
-Δεν εγκαταλείφθηκε. Είναι και δύσκολο σαν δέντρο. Ήταν πιο δύσκολο και μεγάλα δέντρα γίνονταν. Ήταν πιο δύσκολο να καλλιεργηθεί.»
«-Το 96 πήραμε λοιπόν το Στάρκινγκ και την Γκόλντεν και το φιρίκι ήρθε αργότερα το 2010. Εκεί την προσπάθεια την έκανε η Ένωση Πηλίου τότε με τη βοήθεια μας, εκεί ενέταξε όλο το Πήλιο. Γιατί το φιρίκι δεν καλλιεργείται μόνος στην Ζαγορά, καλλιεργείται μια χαρά και πολύ καλή ποιότητα στη Βυζίτσα και στις Μιλιές. […]
– Να πούμε για το φιρίκι ότι πάλι το 80% της Μαγνησίας το φιρίκι που διακινείται από τη Μαγνησία φεύγει από εδώ, από τον συνεταιρισμό παρότι είναι όλο το Πηλίο.»
Το ΠΟΠ μήλο της Ζαγοράς αποτελεί μια από τις πρώτες και πιο επιτυχημένες προσπάθειες θεσμικής αναγνώρισης τοπικού προϊόντος στην Ελλάδα, προσφέροντας ιστορικά αναγνωρισιμότητα, πρόσβαση στην αγορά και συγκριτικό πλεονέκτημα στους παραγωγούς. Ωστόσο, η δυναμική του αυτή συνοδεύεται σήμερα από μια αδικία μη-αναγνώρισης, καθώς η εμπορική και συμβολική ταυτότητα που έχει παγιωθεί γύρω από το μεγάλο κόκκινο Στάρκινγκ δεν αντανακλά την ποικιλομορφία της τοπικής παραγωγής. Παρότι στον φάκελο ΠΟΠ έχουν ενταχθεί και άλλες ποικιλίες, όπως το Γκόλντεν και το φιρίκι, στην πράξη δεν έχουν καταφέρει να αναδειχθούν ισότιμα. Η δημόσια εικόνα του Ζαγορίν και το μεγαλύτερο μέρος του μάρκετινγκ εξακολουθούν να προβάλλουν αποκλειστικά το “μεγάλο, κόκκινο μήλο”, αφήνοντας τις υπόλοιπες ποικιλίες στη σκιά. Ακόμα περισσότερο, οι νεότερες ποικιλίες που καλλιεργούνται σήμερα –όπως η Ρουαγιάλ Γκαλά και η Φούτζι– δεν μπορούν καν να ενταχθούν στο ΠΟΠ, λόγω θεσμικών περιορισμών που απαιτούν ιστορικότητα τουλάχιστον 25 ετών. Αυτό σημαίνει ότι ορισμένες σύγχρονες καλλιεργητικές πραγματικότητες είναι αόρατες για το θεσμικό πλαίσιο και άρα δεν αναγνωρίζονται ούτε οικονομικά ούτε συμβολικά. Η μη αναγνώριση αυτών των ποικιλιών και των παραγωγών που τις καλλιεργούν δεν είναι ουδέτερη: αποκλείει ανθρώπους, γνώση και δυναμικές από την επίσημη ταυτότητα της περιοχής. Αντί το ΠΟΠ να λειτουργεί ως πλατφόρμα ένταξης και προσαρμογής, μετατρέπεται σε εργαλείο καθήλωσης και μονομέρειας, υπονομεύοντας την ίδια την ποικιλομορφία που κάποτε προσπάθησε να προστατεύσει.
«-Τον φάκελο τον διαμορφώσατε εσείς, τον διαμόρφωσε η Περιφέρεια και πώς πήρατε την απόφαση να το κυνηγήσετε αυτό το κομμάτι. Γιατί είναι δύσκολο.
– Είναι στρατηγική απόφαση, του διευθυντή.
-Ναι, ναι. Γιατί το 96 ήταν πολύ πρώιμα τα πράγματα, ακόμα δεν υπήρχε και… Στα πρώτα. Μα στο πρώτο κύμα είμαστε εμείς. Μα μαζί με τη Φέτα. Φανταστείτε ότι είμαστε το πρώτο μήλο στην Ευρώπη που πήρε ΠΟΠ, όχι στην Ελλάδα. Οπότε ήταν κυριολεκτικά να συλλάβεις τη σπουδαιότητα του πράγματος πριν αυτό. Σήμερα είναι, το ξέρει, πολύς κόσμος και το εκτιμάει, ότι όταν ένα προϊόν είναι ΠΟΠ, ακόμα και να το πληρώσεις κάτι παραπάνω και τα λοιπά. Τότε ήταν άγνωστη η έννοια. Απλώς λάβαμε τα σημεία των καιρών λίγο νωρίτερα. Ή αρκετά νωρίτερα. Και συμπτωματικά την ίδια χρονιά που υποβάλαμε φάκελο ΠΟΠ και πήραμε για την κατοχύρωση, την ίδια χρονιά επικολλήσαμε και το ετικετάκι με το εμπορικό σήμα πάνω στο μήλο.
-Και αυτό είναι το καινοτομία, ας πούμε.
– Απίστευτη. Το 96 είναι κυριολεκτικά τομή. Εγώ έχω πει σε συνεντεύξεις μου ότι η ιστορία του συνεταιρισμού μου είναι προ και μετά. Τουλάχιστον στο εμπορικό κομμάτι. Η ετικέτα ήταν μείζον θέμα. Ακόμα σπουδαιότερη γιατί έδωσε αναγνωρισιμότητα στο προϊόν και δυνατότητα να το διαφημίσεις επώνυμα. Και να το αναγνωρίζει και ο καταναλωτής. Μας έδωσε δυνατότητα να βγούμε στην τηλεόραση. Δεν υπήρχε πριν. Χωρίς την ετικέτα, χωρίς ταυτότητα, τι να διαφημίσεις. Μήλα από τη Ζαγορά, ΟΚ. Πώς θα τα πάρει ό άλλος;»
«Ο φάκελος κυριολεκτικά έγινε… Μόνοι μας το περάσαμε. Η γεωπόνος που είχαμε τότε κι εγώ, εντάξει υπήρχαν βέβαια στοιχεία. Βοηθούσε η ιστορικότητα του προϊόντος. Όλα αυτά που αναφέραμε πριν και οι ιδιαίτερες συνθήκες. Ακόμα και το νερό του ποτίσματος, ότι γίνονταν με κατάκλιση, ο τρόπος που κλάδευε ο κόσμος, ότι γίνονταν οι δουλειά με τα χέρια, οργανοληπτικά, χαρακτηριστικά.»
«Τώρα τελευταία υπάρχει τάση με το ΠΟΠ που σας έλεγα. Ναι θα σου βάλω την γκάμα, ποια άλλα έχουν ΠΟΠ. Το Γκόλντεν και το φιρίκι. Μα έχουν και άλλα πράγματα.»
«- Μακροπρόθεσμα ναι. Υπάρχουν σήμερα αλυσίδες ας πούμε που σχεδόν είναι προϋπόθεση στο ΠΟΠ για να το… Να σε βάλουμε μέσα. Υπόψη ότι ΠΟΠ τότε πήραμε για το Στάρκινγκ και το Γκόλντεν, δεν είχαμε ακόμα τις πιο νέες ποικιλίες. Στην πορεία έχουν μπει και καινούριες ποικιλίες τώρα, η Ρουαγιάλ Γκαλά, η Φούτζι. […]
-Όχι. Και να κάνουν προσπάθεια να τις βάλουν είναι προϋπόθεση πρέπει να εξασφαλίσουν ιστορία τουλάχιστον 25 χρόνων. Για να μπορείς να κάνεις αίτηση να τις εντάξεις. Επίσης είναι στο όριο τώρα αυτές που σας είπα.»
Παρότι η Ζαγορά διαθέτει πλούσια αγροτική ποικιλομορφία – με ακτινίδια, φιρίκια, Γκόλντεν, Φούτζι, Ρενέτ, αχλάδια, κεράσια και κάστανα – η επίσημη στήριξη, η εμπορική προώθηση και το branding επικεντρώθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στην κόκκινη ποικιλία. Όπως δηλώνεται στη συνέντευξη, το 85-90% της παραγωγής και της εμπορικής στρατηγικής περιστρέφεται γύρω από το Στάρκινγκ, ενώ όλα τα υπόλοιπα προϊόντα περιορίζονται στο περιθώριο. Η μη αναγνώριση δεν είναι μόνο εμπορική, αλλά και θεσμική και πολιτισμική. Ορισμένες ποικιλίες όπως το Γκόλντεν μπήκαν στο ΠΟΠ μαζί με το Στάρκινγκ, αλλά ποτέ δεν έλαβαν την ίδια στήριξη ή προβολή. Άλλες, όπως το φιρίκι ή το πετιμέζι από φιρίκι, ενώ έχουν τοπική αξία και υψηλή ποιότητα, παραμένουν αόρατες στις αλυσίδες και στην ευρύτερη αγορά. Παρότι η περιοχή καλλιεργεί μία σειρά από προϊόντα, εξίσου ποιοτικά και γευστικά, η παραγωγή έχει «κλειδώσει» στο κόκκινο μήλο και συνεχίζει να υπερπροβάλλεται, καθώς αποτελεί το κεντρικό μήνυμα branding. Μπορεί να μην προωθείται ευθέως ο παραγκωνισμός κάποιων προϊόντων, αλλά όταν η υπεραξία των διαφορετικών προϊόντων δεν προβάλλεται ούτε θεσμικά ούτε στην αγορά, ενισχύεται η μονοκαλλιέργεια και να περιορίζεται η βιώσιμη πολυμορφία του αγροτικού τοπίου, μαζί με τις λιγότερο προβεβλημένες και υποστηριζόμενες καλλιέργειες στη Ζαγορά.
«- Το Στάρκινγκ είναι τώρα η αιχμή του δόρατος. Από το 60 και μετά, είναι η αιχμή του δόρατος. Πάντα η Ζαγορά καλλιεργούσε κι άλλο προϊόντα, έτσι, και σήμερα. Έχουμε και αχλάδια, έχουμε και ακτινίδια, κάστανα, κεράσια.
-Αλλά μιλάμε… Όλες οι προσπάθειες έχουν πέσει κυρίως από το Στάρκινγκ, έτσι.
-Όλα τα άλλα είναι το 10-15% και το 85-90% είναι η κόκκινη ποικιλία. Για να έχουμε μία αίσθηση.
-Υπάρχουν και άλλες ποικιλίες μήλου. Δηλαδή, υπάρχει το Φιρίκι… Γκόλντεν.
– Γκόλντεν. Γκόλντεν. Φούτζι, Ρενέρ.
-Το Γκόλντεν είναι η αλήθεια ότι αυτή την πορεία την ακολουθεί, γιατί είναι επικονιάστρια ποικιλία. Αλλά είναι πολύ μικρή η ποσότητα. Δηλαδή, μαζί ήρθαν στην παλιά Μιτζέλα τα μπόλια. Μαζί γίναν ΠΟΠ, άμα δείτε το ΠΟΠ μας έχει και το Γκόλντεν. Την ακολουθεί την πορεία, αλλά είναι ποσότητα πολύ μικρή. Αλλά απαραίτητη.»
«-Υπάρχει μια ομπρέλα, μια βεντάλια προϊόντων σε μικρότερες ποσότητες. Για πολλά χρόνια οι μεγάλες αλυσίδες μου παίρναν ένα κόκκινο ξέρο. Τίποτα άλλο. Μετά το 17 άρχισα να… Με αγώνα πολυετή δηλαδή να το επεκτείνω, να λέω ότι και τα άλλα τα προϊόντα είναι άξια. Βέβαια η παγίδα είναι διπλή γιατί κι εγώ αν κάνω διαφήμιση τηλεόραση, συνήθως θα δείξω το κόκκινο. Έτσι.
-Έχουν το brand name που λέμε όμως το…
– Αν δείξεις την γκάμα ίσως το διασπάσεις το μήνυμα.»
Η αυξημένη τιμή του Ζαγορίν αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό της εμπορικής του ταυτότητας και φαίνεται να έχει γίνει αποδεκτή τόσο από τους παραγωγούς όσο και από τους καταναλωτές. Πρόκειται για συνειδητή στρατηγική που βασίζεται στην ποιότητα, τη φήμη και τη διαφοροποίηση του προϊόντος και δεν υπάρχουν ενδείξεις διαφωνίας ή ενόχλησης από την πλευρά των παραγωγών – αντιθέτως, αναγνωρίζεται πως η τιμή λειτουργεί υπέρ της αναγνωρισιμότητας και της θέσης του προϊόντος στην αγορά. Ωστόσο, από μια διανεμητική σκοπιά, μπορεί να σημειωθεί ότι η αυξημένη τιμή ενδέχεται να περιορίζει την πρόσβαση σε καταναλωτές με χαμηλότερο εισόδημα, μειώνοντας τη δυνατότητα να επωφεληθούν ευρύτερα κοινωνικά στρώματα από ένα ποιοτικό, ελληνικό προϊόν. Σε αυτό το πλαίσιο, υπάρχει μια εν δυνάμει διανεμητική ανισότητα, όχι λόγω πρόθεσης, αλλά ως αποτέλεσμα της τοποθέτησης του προϊόντος στην αγορά. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι ο συνεταιρισμός φαίνεται να λαμβάνει υπόψη αυτή τη διάσταση, καθώς υπάρχουν διαθέσιμες πιο οικονομικές κατηγορίες (όπως τα μικρόκαρπα μήλα), που προσφέρουν την ίδια ποιότητα σε χαμηλότερη τιμή. Αυτό δείχνει μια προσπάθεια να καλυφθεί μεγαλύτερο φάσμα καταναλωτών και να διατηρηθεί μια σχετική ισορροπία ανάμεσα στην εμπορική στόχευση και την κοινωνική προσβασιμότητα. Συνεπώς, ενώ η αυξημένη τιμή μπορεί θεωρητικά να συνδέεται με διανεμητική αδικία, στην πράξη φαίνεται να αντισταθμίζεται εν μέρει από τις εναλλακτικές επιλογές που προσφέρονται στο πλαίσιο του ίδιου του brand.
«-Για την τιμή αν εσάς σας απασχολεί ότι είναι πιο ακριβό το Ζαγορίν στο ράφι και αν το θέλετε να είναι πιο ακριβό να ξεχωρίσει ή αν θα προτιμούσατε με αν υπήρχε η δυνατότητα να μειωθεί η τιμή του, να αυξηθεί η κατανάλωση ή αν έχετε στόχο να αυξήσετε την παραγωγή.
-Γι αυτό […], για να είναι πιο ακριβό. Έχει εμπεδωθεί πλέον και στην κατανάλωση δηλαδή. Ξέρει όλος το Ζαγορίν είναι ακριβότερο από το Καστοριάς διαχρονικά, και να είναι διατεθειμένος να το πληρώσει. Το θέμα είναι να τον πείσεις ότι αξίζει να το πληρώσει. Φαίνεται ότι τον έχουμε πείσει σε γενικές γραμμές τον καταναλωτή.»
Η εφαρμογή της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης στον συνεταιρισμό Ζαγοράς είναι καθολική και χαιρετίζεται, καθώς συνοδεύεται από ένα αυστηρό σύστημα συμμόρφωσης, το οποίο περιλαμβάνει και οικονομική υποτίμηση των προϊόντων για όσους δεν ακολουθούν τα προβλεπόμενα πρωτόκολλα. Χαρακτηριστικά, όταν ορισμένοι παραγωγοί αρνήθηκαν να ενταχθούν ή δεν κατάφεραν να εφαρμόσουν τις απαιτήσεις της ολοκληρωμένης διαχείρισης, έλαβαν με χαμηλότερη τιμή στο προϊόν τους – για παράδειγμα, ενώ η τιμή για τους υπόλοιπους ήταν 60 λεπτά, εκείνοι έλαβαν 55 ή και λιγότερα. Αν και το πλαίσιο αυτό εξασφαλίζει πειθαρχία και ενιαία ποιότητα, δημιουργεί ταυτόχρονα μια διανεμητική αδικία. Οι παραγωγοί που δεν μπορούν να συμμορφωθούν –συχνά όχι από άρνηση ή αδιαφορία, αλλά εξαιτίας περιορισμένων πόρων, ηλικίας, δυσκολιών πρόσβασης στην εκπαίδευση ή τεχνική υποστήριξη– καταλήγουν να έχουν μικρότερο εισόδημα, τη στιγμή που ενδεχομένως έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Η ποινή λειτουργεί ως επιπλέον επιβάρυνση, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο, καθώς οι λιγότεροι πόροι συνεπάγονται λιγότερες δυνατότητες συμμόρφωσης, άρα μελλοντικά θα αντικατοπτριστεί σε ακόμη χαμηλότερη τιμή.
Η οικονομική ανισότητα που προκύπτει δεν αφορά μόνο το παρόν, αλλά επηρεάζει και τη μελλοντική δυνατότητα των παραγωγών να παραμείνουν στο σύστημα. Χωρίς επαρκές εισόδημα, δεν μπορούν να επενδύσουν σε εξοπλισμό, πιστοποιήσεις ή τεχνική βοήθεια. Έτσι, η διαφορά στη συμμόρφωση καταλήγει να διευρύνει το χάσμα μεταξύ πιο ισχυρών και πιο αδύναμων μελών, καθιστώντας την εφαρμογή των κανόνων άνισα κατανεμημένη στην πράξη.
«-Γίνονται, αυτό λέω. Γίνονται εκπαιδεύσεις. Δηλαδή, είναι σε ένα καλό επίπεδο θεωρείτε το κομμάτι της εφαρμογής αυτού των πρακτικών Ολοκληρωμένης διαχείρισης; […]
-Είναι σε άριστο επίπεδο. Αν καταλάβετε ότι εδώ είναι 800 μέλη, τα οποία πρέπει να πειθαρχήσουν και τα 800.
-Μα αυτό είναι το τρομακτικό, το πώς μαζεύονται.
-Ο κόσμος έχει συνηθίσει σ’ αυτό το πράγμα. Έμαθε ότι πρέπει να ακολουθείς τις οδηγίες του γεωπόνου…
-Έτσι, υπάρχει μια μακρά πρακτική. Υπάρχει μια μακρά πρακτική και υπάρχει και υποχρεωτικότητα. Υπάρχει και μια αυστηρότητα. Δηλαδή, ο Διονύσης και πολλοί το ξέρουν από εδώ, δώσαν στην ολοκληρωμένη, που δεν θέλανε να μπουν κάποιοι, υπήρχαν ποινές. Δηλαδή, αν βγάζαμε μια εκκαθάριση, μια τιμή μήλου, πόσο ήταν, ξέρω εγώ τώρα, λέμε 60 λεπτά, οι παραγωγοί που δεν ακολούθησαν την ολοκληρωμένη εκείνη την χρονιά, πήραν 55.
-Και παρακάτω, εσείς καταλάβετε, ο κόσμος… Ο συνεταιρισμός έχει πολύ αυστηρό καταστατικό, πολύ αυστηρές ποινές, πολύ αυστηρούς όρους, είναι κάτι που κράτησε το κόσμο…»
Αν και η καταστροφή από την κακοκαιρία «Ντάνιελ» ήταν φυσικό φαινόμενο, οι επιπτώσεις της δεν κατανέμονται ισότιμα σε όλους τους παραγωγούς. Η απώλεια του 10% του φυτικού κεφαλαίου στη Ζαγορά δεν έχει την ίδια σημασία για έναν μεγάλο και για έναν μικρό παραγωγό. Οι μικροί παραγωγοί, με περιορισμένο και κατακερματισμένο κλήρο, λειτουργούν συχνά στα όρια βιωσιμότητας και δεν διαθέτουν τα οικονομικά περιθώρια να απορροφήσουν τέτοιες ζημιές. Για αυτούς, η απώλεια ενός 10% μπορεί να ισοδυναμεί με απώλεια ολόκληρης της χρονιάς σε εισόδημα ή ακόμα και με αδυναμία κάλυψης βασικών υποχρεώσεων. Η αδικία εντείνεται όταν απουσιάζει η αντίδραση της Πολιτείας στην αποκατάσταση των ζημιών. Παρότι ο Δήμος Ζαγοράς έλαβε δράση ώστε να συλλεχθεί η παραγωγή έγκαιρα και να σωθεί μέρος της εσοδείας, ακόμα δεν υπάρχει πλάνο σχετικά με τις αποζημιώσεις. Έτσι, το φυσικό φαινόμενο μετατρέπεται σε διαδικαστική και διανεμητική αδικία, που ενισχύει την ήδη άνιση θέση των πιο ευάλωτων στο παραγωγικό σύστημα.
«-Καταστροφές στις καλλιέργειες υπήρξαν στα δέντρα;
-Ναι, ναι…
-Σε κάποιες ολοκληρωτικά. Σε κάποιες.
-Έχουμε χάσει το 10% του φυτικού κεφαλαίου μας. Χάθηκε και ένα μεγάλο κομμάτι της παραγωγής από μέρη που δεν μπορέσουν να συγκομιστούν. Αλλά σταθήκαμε όρθιοι.
-Ε με τον μικρό κλήρο δεν έχεις και πολλά περιθώρια να χάσεις.
-Δεν έχεις και πολλά περιθώρια να χάσεις περισσότερα.
-Δεν είναι λίγο το 10%.»